Kleopatra

Aldatu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Kleopatra VII.a» orritik birbideratua)
Artikulu hau ptolomeotarren azken agintariari, Julio Zesarren eta Marko Antonioren maitaleari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Kleopatra (argipena)».
Kleopatra

Faraoi

K.a. 51ko abuztuaren 29a - K.a. 30eko abuztuaren 12a
← Ptolomeo XII.a Auletes - Zesarion →
Bizitza
JaiotzaAlexandria, K.a. 69
HerrialdeaAntzinako Egipto
Talde etnikoaGreeks in Egypt (en) Itzuli
Lehen hizkuntzakoinéa
HeriotzaAlexandria, K.a. 30eko abuztuaren 12a (39 urte)
Hobiratze lekuaAlexandria
Heriotza moduasuizidioa: pozoitzea
Familia
AitaPtolomeo XII.a Auletes
Amaezezaguna
Ezkontidea(k)Marko Antonio  (K.a. 32 -  K.a. 30)
Ptolomeo XIV.a  (K.a. 47 -  K.a. 44)
Ptolomeo XIII.a  (K.a. 51 -  K.a. 47)
Bikotekidea(k)
Seme-alabak
Anai-arrebak
LeinuaPtolomeotar dinastia
Hezkuntza
Hizkuntzakkoinéa
Egiptoera
aramera
Meroera
latina
Asiriera
Old Arabic (en) Itzuli
Median (en) Itzuli
Partiera
Jarduerak
Jardueraksubiranoa eta monarka
Zerbitzu militarra
Parte hartutako gatazkakAktiumgo gudua
Find a Grave: 8384583 Edit the value on Wikidata

Kleopatra —izen bereko beste emakume batzuekin ez nahasteko, adituek Kleopatra VII.a Filopator[1] deitzen diote— (K.a. 69 - K.a. 30) Egiptoko erregina izan zen, Antzinako Egiptoko Ptolomeo leinuko azkena. Nahiz eta Zesarion[Oh 1] semeak faraoi izendun gisa oinordetu.​ Diplomatiko, itsas-komandante, hizkuntzalari[2] eta tratatu medikoen idazle ere izan zen[3].​ Ptolomeo I Soterren, dinastiaren sortzailearen, ondorengoa zen, Alexandro Handiaren jeneral greko-mazedoniarra[Oh 2]. Hil ondoren, Egipto Erromatar Inperioko probintzia bihurtu zen, eta horrek amaiera eman zion Alexandroren erregealdiarekin hasitako aldi helenistikoari (K.a. 336-323)[Oh 3].​ Bere ama-hizkuntza koine greziarra zen arren, lehena izan zen egiptoarren hizkuntza ikasten.

K.a. 58an, ustez, aitarekin, Ptolomeo XII.arekin, erbestera joan zen Erromara, Egipton matxinada bat egon ondoren (ordurako, Erromaren estatu bezero zen). Hori dela eta, Berenize IV.ak, ahizpa nagusiak, Ptolomeoren tronua galdegin zuen. Berenize borrokan hil zen K.a. 55. urtean, aita Egiptora itzuli zenean erromatarren laguntza militarrekin. Ptolomeo, K.a. 51n hil zenean, Kleopatra eta haren anaia txikia, Ptolomeo XIII.a, tronura igo ziren aldibereko errege/erregin gisa, baina bien arteko hausturak gerra zibila piztu zuen.

Erromatarren bigarren gerra zibilean, Julio Zesar arerioak, K.a.48an, Farsaliako guduan eragindako porrotaren ondoren, Ponpeio Handia estatu-politikari erromatarrak Egiptora egin zuen ihes. Ponpeio Kleopatraren aitaren aliatu politikoa izana zen, baina gorteko eunukoek iradokita, Ptolomeo XIII.ak Ponpeio zelatatzeko, eta hiltzeko agindu zuen, Zesarrek, etsaiaren jazarpenean, Alexandria okupatzen zuen bitartean. Erromatar Errepublikako kontsul gisa, Zesarrek Ptolomeo XIII.a bere arreba Kleopatrarekin adiskidetu nahi izan zuen, baina Potino eunukoak, Egiptoko erregearen kontseilari nagusiak, kontsulak proposatzen zituen terminoek Kleopatrari mesede egiten ziotela uste zuen, eta haren indarrek Zesar eta Kleopatra setiatu zituzten Alexandrian. Setioa, K.a. 47. urtearen hasieran, Zesarren aliatuak iritsi zirenean altxatu zen, eta Ptolomeo XIII.a Niloko guduan hil zen. Arsinoe IV.a, Kleopatraren arrebaordea, setioaren buru izan zena, Efesora erbesteratu zen. Zesarrek, dagoeneko diktadore aukeratuak, Kleopatra eta bere anaia txikia Ptolomeo XIV.a Egiptoko gobernari-kide aitortu zituen. Hala ere, erromatar jeneralak harreman sentimental pribatua hasi zuen Kleopatrarekin, eta harreman horretatik jaio zen Zesarion. Kleopatra Erromara joan zen K.a. 46an eta 44an, basailuen erregina gisa, eta Zesarren villan hartu zuen ostatu. Hura K. a. 44. urtean hil zutenean, Kleopatra semea oinordeko izendatzen saiatu zen, baina ezin izan zuen lortu Oktavioren boterera igotzeagatik (gerora Augusto deitu zioten, eta K.a. 27. urtean Erromako lehen enperadorea izan zen). Orduan, Kleopatrak Ptolomeo XIV.a anaia hiltzeko agindu zuen, eta Zesarion semea, Egiptoko gobernari-kide bihurtu zuen, Ptolomeo XV.a izenarekin.

Erromatar Errepublikako hirugarren gerra zibilean (K.a. 43-42), Kleopatrak Bigarren Triunbiratuarekin bat egin zuen, Oktavio (iloba txiki eta Zesarren oinordekoa), Marco Antonio eta Lepidok osatzen zutena. K.a. 41. urtean, Tarson elkartu ondoren, Marko Antoniorekin harremanetan hasi zen Egiptoko gobernaria, eta hiru seme-alaba jaio ziren: Alejandro Helios, Cleopatra Selene II.a eta Ptolomeo Filadelfo. Antoniok triunbiratuan zuen agintaritza erabili zuen Arsinoe IV.a exekutatzeko, Kleopatraren nahia betez, eta Egiptoko erreginaren alde egin zuen gero eta gehiago, bai finantziazioa lortzeko, bai laguntza militarra emateko Partiar Inperioaren eta Armeniako Erresumaren inbasioetan. Alexandriako Dohaintzetan, Kleopatraren eta Marko Antonioren seme-alabak hainbat lurraldetako gobernari izendatu zituzten, Antonioren agintaritzapean. Horrek, Marco Antonio eta Kleopatraren arteko ezkontzarekin batera, Oktavia Gaztearengandik dibortziatu ondoren, Erromatar Errepublikako laugarren gerra zibila ekarri zuen. Propaganda-gerra hasi ondoren, Oktaviok ihes egitera behartu zituen Antonioren aliatuek Erromako senatutik, eta gerra deklaratu zion Kleopatrari K.a. 32. urtean. Marco Antonio eta Kleopatraren gerra-flota garaitu zuen Oktaviok, Agripa jeneralaren agindupean, K.a. 31. urtean, Aktiumgo guduan. Horren ondoren, Oktavioren tropa erromatarrek Egipto inbaditu zuten K.a. 30. urtean, eta Antoniorenak garaitu zituzten, eta, horren ondoren, bere buruaz beste egin zuen. Kleopatrak jakin zuenean Oktaviok Erromara eraman nahi zuela garaipen-ibilbidean erakusteko, baita egin zuen bere buruaz beste, pozoia hartuz, nahiz eta uste den aspis sugegorri bati hozka egiten utziz hil zela.

Kleopatraren ondarea artelan ugaritan gelditu da, antzinakoak zein modernoak, eta bere bizitzaren dramatizazio ugari literaturan eta beste medio batzuetan. Erromatar historiografiako eta poesia latindarraren zenbait lanek Egiptoko erregina erretratatzen dute, oro har, haren ikuspegi negatibo eta polemikoaren ikuspegia emanez, Erdi Aroko eta Errenazimentuko literaturan iraun zuen ikuspegia. Antzinako arte bisualek Kleopatra irudikatu zuten txanpon erromatar eta ptolomeotarretan, eskulturetan, bustoetan, erliebeetan, kristalezko ontzietan, kameutan eta pinturetan. Pizkundeko artearen eta barrokoaren lan askoren gaia izan zen, hala nola eskulturak, pinturak, olerkiak eta William Shakespeareren Antonio eta Kleopatra (1608) eta Händelen Julio Zesar Egipton (1724) opera. Azkenaldian agertu da: arte ederretan nahiz arte aplikatuetan, satira burleskoetan, Hollywoodeko filmetan, hala nola Elizabeth Taylor-ek interpretatutako Kleopatran (1963), edo marka komertzialen irudi gisa; beraz, XIX. mendetik, «egiptomania»ren pop ikonoa da.

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ptolomeo XII.aren alaba zen; ama, berriz, ezezaguna da, ustez Kleopatra VI.a izan daiteke (Kleopatra V.a izenarekin ere ezaguna).[4] Ptolomeo XII.a ezaguna zen jaigiroan aritzeagatik, «Auletes» ezizena jaso zuen horregatik (txirularia). Alexandriako hiritarrek bota egin zuten, eta inperioa bere emaztearen esku geratu zen; hura hiltzean, Berenize bere alabaren eskutan, Kleopatraren ahizpa.[5]

Bere anaia eta senar Ptolomeo XIII.arekin batera izan zen Egiptoko buru. Anaiaren aldekoak Kleopatra hiltzen saiatu ondoren, gerra zibila piztu zen. Julio Zesarrek Kleopatraren alde jo zuen, eta, Ptolomeo garaitutakoan, Egiptoko gobernari bakarra bihurtu zuen Kleopatra. Zesarren hilketaren ostean, Marko Antoniorekin aliatu zen.

Zesar Augustok (Zesarren oinordeko eta Marko Antonioren aurkaria) Erromaren botere militar osoa eraman zuen Egiptora. Aktiumgo guduan,[6] Zesar Augustok Marko Antonio menderatu zuen, eta Kleopatrak bere buruaz beste egin zuen K.a. 30eko abuztuaren 12an.[7]

Dio Cassius, Erromako historialariak, dio Kleopratraren gorpua eta Marko Antoniorena baltsamatu zituztela, eta, Plutarkoren hitzetan, Oktavioren aginduz, biak batera hilobiratu zituzten. Hala ere, egun, Arkeologoek ez dakite non dagoen bere hilobia. Izan ere, Alexandria urpean dago. 1992an, Franck Goddio eta European Institute of Underwater Archaeology delakoa, bilaketan aritu ziren, baina arrakasta gutxirekin.[8]

Kathleen Martinez-en ustetan, ordea, Kleopatraren gorpua Taposiris Magna delakoan egon daiteke, bere aburuz, Kleopatra Isis-en irudiarekin asko harremandu zenez gurtzetako lekuren batean hilobiratua izan zitekeen.[8]

Erregetza eta monarka gisako papera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kleopatra K.a. 51. urteko 40 drakmako txanpon batean, Alexandrian egina, atzealdean ΒΑΣΙΛΙΣΣΗΣ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑΣ inskripzioa duena.

Mazedoniako gobernarien tradizioari jarraituz, Kleopatrak Egipto eta beste lurralde batzuk, Zipre esaterako, monarka absolutu gisa gobernatu zituen, bere erreinuko legegile bakartzat jardunik[9]. Erlijio-autoritate nagusia ere izan zen, erlijio politeisten (Egiptokoa zein Greziakoa) eskainitako zeremonien buru gisa arituz[10].​ Egiptoko eta Greziako jainkoentzako, tenplu batzuen eraikuntza gainbegiratu zuen[11], Egiptoko juduentzako sinagoga bat, eta Alexandriako Zesareoa ere eraiki zuen, Julio Zesar patrono eta maitalearen kultu inperiala ospatzeko[12][13].

Bere eskumeneko administrazio-gaietan zuzenean parte hartzen zuen[14], eta, gosete baten aurrean, krisiari ekin zion, eta erregealdiaren hasierako lehorte batean, errege-aletegiei agindu zien gose zegoen herriari elikagaiak banatzeko[15]. Berak administratzen zuen ekonomia zentralizatua errealitatea baino idealagoa bazen ere[16], bere gobernua saiatu zen, zenbait ondasunentzat, prezioen kontrolak, muga-zergak eta estatu-monopolioa ezartzen, baita atzerriko dirurentzat truke-tasa finkoak ere, eta, nekazariei, ereiteko eta uzta biltzeko sasoietan beren herrixketan egotera behartzen zituzten lege zurrunak[17][18][19].

Itxuraz, finantza-arazo batzuek Kleopatrak dirua debaluatzera eraman zuten, zeintzuek zilarrezko eta brontzezko txanponak baitziren, baina ez urrezkoak, bere urruneko aurrekari ptolemeotar batzuenak bezalakoak[20].

Leinua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ezkerrean: Ptolomeo I.a Soterren busto helenistikoa, Louvre Museoan.
Eskuinean: Seleuko I.a Nicatorren bustoa, greziar jatorrizko baten kopia erromatarra, Papirioen Villakoa, Herkulano, gaur egun Napoliko Arkeologia Museo Nazionalean.

Kleopatra ptolomeotar greko-mazedoniar dinastiakoa izan zen[21][22][23][Oh 4]; Greziaren iparraldean du jatorria, Europan.​ Aitaren bidez, Ptolomeo XII.a «Auletes», Mazedoniako Alexandro Handiaren bi somatophylake (bizkarzain) nabarmenen ondorengoa zen: Ptolomeo I Soter jenerala, Egiptoko erresuma ptolomeotarraren sortzailea, eta Seleuko I.a Nikator, Mendebaldeko Asiako Seleukotar Inperioaren sortzaile greko-mazedoniarra[21][24][25][Oh 5].​​​​ Kleopatraren aitaren adarraren jarraipena, aitaren bidez egin daiteke, baina amaren nortasuna ez da ongi ezagutzen[26][27][28][Oh 6]. Kleopatra VI.a Trifenaren[Oh 7] alaba omen zen (Kleopatra V.a Trifena ere esaten zaio), lehengusu-emazte[29] edo Ptolomeo XII.aren emazte-ahizpa[30][27][31][Oh 8].

Kleopatra I.a Sira ptolomeotar dinastiako kide bakarra izan zen, ziurtasun osoz, grekoa ez zen jatorriren bat sartu zuena, bada, Apama I.aren ondorengoa baitzen, Seleuco I.aren emazte persiar sogdianarena[32][33][Oh 9].​​​ Oro har, ptolomeotarrak ez zirela jatorrizko egiptoarrekin nahastu uste da[34][35]. Michael Grantek dio Ptolomeo baten maitale egiptoar ezagun bat baino ez dagoela eta ez dela emazterik ezagutzen. Gainera, argudiatzen du, Kleopatrak, ziur aski, ez zuela Egiptoko arbasorik, eta «bere burua greziartzat deskribatu zuela»[32]. Stacy Schiff-ek idatzi du Kleopatra greko-mazedoniarra zela, persiar kutsu batekin, argudiatuz oso arraroa zela ptolomeotarrek maitale egiptoarrik izatea[36]. Duane W. Roller estatubatuar arkeologoak uste du Kleopatra Ptah-ri sagaratutako apaiz familia batekoa izan zitekeela (Kleopatraren aztertzaile den komunitate akademiko ikasiak onartu ez duen hipotesia), erdi greko-mazedoniar erdi egiptoar baten alaba, baina dio Kleopatraren jatorria edozein dela ere, hark gehiago estimatzen zuela bere jatorri greko-ptolomeotarra[37].​​ Ernle Bradford historialari britainiarrak idatzi zuen Kleopatrak ez zuela Erroma egiptoar gisa desafiatu, «greziar kultu gisa baizik»[38].

Haren aurkako propaganda erromatarraren aldetik, inoiz ez zen sasiko alaba zenik salatu[39][40]. Estrabon izan zen historialari zahar bakarra esan zuena, Berenize IV.aren ondoren jaiotako Ptolomeo XII.aren seme-alabak, Kleopatra barne, sasikoak zirela[39][40][41].​​​ Kleopatra V.a (edo VI.a) Ptolomeo XII.aren gortetik bota zuten K.a. 69. urtearen amaieran, Kleopatra jaio eta hilabete gutxira; Ptolomeo XII.aren hiru seme-alaba adingabeak, berriz, emazterik ez zuela jaio ziren[42].

Ptolomeotarren arteko endogamia-maila handia, Kleopatraren berehalako arbasoek ere islatzen dute. Jarraian, berreraikitze bat erakusten da. Erakusten den familia zuhaitzak Kleopatra V.a, Ptolomeo XII.aren emaztea, Ptolomeo X.a Alejandro I.aren eta Berenize III.aren alaba, Ptolomeo XII.aren senarraren lehengusina bihurtuko zuena, baina Ptolomeo IX.a Latiroren alaba izan zitekeena[29]. Antzinako iturri primarioen kontakizun nahasiek Ptolomeo XII.aren emaztea Kleopatra V.a edo Kleopatra VI.a gisa identifikatzera eraman dituzte jakintsuak; azken hori Ptolomeo XII.aren alaba izan zitekeen, eta batzuek adierazten dute Kleopatra V.a K.a. 69. urtean hil zela, agertu ordez, K.a. 58. urtean Berenize IV.arekin gobernari-kide gisa ari zela. (Ptolomeo XII.aren erbestean zegoela, Erroman)[43][44].​

Arbasoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kleopatraren zuhaitz genealogikoa:

 
 
Ptolomeo V.a Epífanes
 
Kleopatra I.a Sira
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ptolomeo VI.a Filometor
 
Kleopatra II.a
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ptolomeo VIII.a Fiscon
 
 
Kleopatra III.a
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kleopatra Selene Siriakoa
 
Ptolomeo IX.a Latiro
 
Kleopatra IV.a
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ptolomeo X.a Alexandro I.a
 
Berenize III.a
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kleopatra V.a Trifena
 
 
 
Ptolomeo XII.a Auletes
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kleopatra VII

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Roller 2010, 149 orr. ) eta (Skeat 1953, 99-100 orr. ) adierazten dute Zesarionen erregealdi nominalaren iraupen laburra 18 egunekoa izan zela, K.a. 30eko abuztuan. Hala ere, Duane W. Roller-ek, Theodore Cressy Skeat-en lanari erreferentzia eginez, dio Zesarionen erregealdia, funtsean, Egiptoko kronografoen fikzio bat izan zela Kleopatraren heriotzaren eta Egiptoko erromatarren kontrol ofizialaren (Oktaviano faraoi berriaren mendean) arteko arrakala betetzeko, adibidez, Alexandriako Klementeren Stromata aipatuz ((Roller 2010, 149, 214, ref. 103 orr. )). Plutarkok, Jonesek (2006, 187. or.) itzulia, termino lausoetan idatzi zuen: «Oktavianok Zesarion hil zuen geroago, Kleopatra hil ondoren»
  2. ↑ (Southern 2009, 43 orr. ) honako hau idatzi du Ptolomeo I.a Soterri buruz: «Dinastia Ptolemeotarra, zeinaren azken ordezkaria Kleopatra izan zen, K.a. IV. mendearen amaieran sortu zen. Ptolomeoak ez ziren jatorri egiptoarrekoak, baizik eta Ptolomeo Soterrengandik zetozen, Alexandro Handiaren segizioko mazedoniar-greziarrak.
    Dinastia Ptolemeotarra «greko-mazedoniar» gisa deskribatzen duten iturri gehigarrietarako, ikus (Roller 2010, 15-16 orr. ),(Jones 2006, xiii, 3, 279 orr. ),(Kleiner 2005, 9, 19, 106, 183 orr. ),(Jeffreys 1999, 488 orr. ) y (Johnson 1999, 69 orr. ). Aldizka, (Grant 1972, 3 orr. ) «grezieraz mintzatzen den mazedoniar» dinastia gisa deskribatzen ditu. Beste iturri batzuek, hala nola (Burstein 2004, 64 orr. ) eta (Pfrommer & Towne-Markus 2001, 9 orr. ) «greko-mazedoniarrak» edo, besterik gabe, greziar kulturaren jabe diren mazedoniar gisa deskribatzen dituzte, (Pfrommer & Towne-Markus 2001, 9-11, 20 orr. ).
  3. ↑ (Grant 1972, 5-6 orr. )Grant-ek adierazi duenez, Alexandro Handiaren erregealdiarekin hasi zen garai helenistikoa Kleopatra hil zenean amaitu zen, K. a. 30ean. Michael Grant-ek azpimarratzen du beren garaikide erromatarrek, Grezia klasikoaren garaitik, dekadentetzat eta handitasun gutxitutzat jotzen zituztela greziar helenistikoak eta jarrera hori historiografia modernoaren lanetan ere jarraitu duela. Egipto helenistikoari buruz, Grantek dio: “bere arbasoek garai hartan egin zuten guztia gogoratuz, ez zen aukerakoa Kleopatra VII.ak, akats bera egitea. Baina bera eta K.a. I.en mendeko bere garaikideek beren arazo berezia zuten. Esan daiteke "garai helenistikoa" (askotan bere garaian amaitu zela uste duguna), edo greziar aroren bat existitzen zela erromatarrak nagusi zirenean? Hau izan zen Kleopatraren burutik urrun egon ez zen galdera. Baina egia da hark uste izan zuela greziar garaia ez zela inondik inora amaitu, eta bere esku zegoen guztia egiteko prest zegoela iraunaraztea ziurtatzeko”.
  4. ↑ Kleopatraren leinu greko-mazedoniarrari buruzko informazio gehiagorako, ikus(Pucci 2011, 201 orr. ),(Grant 1972, 3-5 orr. ),(Burstein 2004, 3, 34, 36, 43, 63-64 orr. ) eta (Royster 2003, 47-49 orr. ).
  5. ↑ Alexandro Handiak Egipto helenistikoaren sorrerari eta Ptolomeo I.a Soterren jatorriari buruzko Kleopatraren arbasoei buruzko informazio gehiagorako eta egiaztatzeko, ikus (Grant 1972, 7-8 orr. ) eta (Jones 2006, 3 orr. ).
  6. ↑ Informazio gehiagorako, ikus (Grant 1972, 3-4 orr. ) eta (Burstein 2004, 11 orr. ).
  7. ↑ Kleopatra V.a edo VI.a
  8. ↑ Informazio gehiagorako, ikus (Fletcher 2008, 69, 74, 76 orr. ).
  9. ↑ Seleuco I.a Nikatorren emaztearen, Apamaren, jatorri sogdiarrari buruz, ikus (Holt 1989, 64-65, ref. 63 orr. ).

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Hölbl 2001, 231 orr. .
  2. ↑ Bradford 2000, 13 orr. .
  3. ↑ Roller 2010, 1 orr. .
  4. ↑ (Ingelesez) Cleopatra. 2022-07-21 (Noiz kontsultatua: 2022-07-30).
  5. ↑ (Gaztelaniaz) «Cleopatra, la reina más joven de Egipto» historia.nationalgeographic.com.es 2012-11-19 (Noiz kontsultatua: 2022-07-30).
  6. ↑ (Gaztelaniaz) Le Gall, Joël. (1995). El imperio romano. Akal ISBN 84-460-0278-7..
  7. ↑ (Gaztelaniaz) Hughes-Hallet, Lucy. (2017). Cleopatra: la mujer, la reina, la leyenda. Fórcola ISBN 978-84-16247-88-2..
  8. ↑ a b (Ingelesez) «The Search for Cleopatra» Magazine 2011-07-01 (Noiz kontsultatua: 2022-07-30).
  9. ↑ Grant 1972, 6-7 orr. .
  10. ↑ Burstein 2004, 34 orr. .
  11. ↑ Chauveau 2000, 69-71 orr. .
  12. ↑ Roller 2010, 104, 110-113 orr. .
  13. ↑ Fletcher 2008, 216-217 orr. .
  14. ↑ Burstein 2004, 33-34 orr. .
  15. ↑ Roller 2010, 103-104 orr. .
  16. ↑ Burstein 2004, 39-41 orr. .
  17. ↑ Chauveau 2000, 78-80 orr. .
  18. ↑ Roller 2010, 104-105 orr. .
  19. ↑ Burstein 2004, 37-38 orr. .
  20. ↑ Roller 2010, 106-107 orr. .
  21. ↑ a b Roller 2010, 15-16 orr. .
  22. ↑ Jones 2006, XIII, 3, 279 orr. .
  23. ↑ Southern 2009, 43 orr. .
  24. ↑ Burstein 2004, 3, 34, 36, 51 orr. .
  25. ↑ Fletcher 2008, 23, 37-42 orr. .
  26. ↑ Roller 2010, 15-16, 164-166 orr. .
  27. ↑ a b Jones 2006, xiii orr. .
  28. ↑ Dodson & Hilton 2004, 273 orr. .
  29. ↑ a b Dodson & Hilton 2004, 268-269, 273 orr. .
  30. ↑ Roller 2010, 18 orr. .
  31. ↑ Burstein 2004, 11, 75 orr. .
  32. ↑ a b Grant 1972, 5 orr. .
  33. ↑ Fletcher 2008, 56, 73 orr. .
  34. ↑ Fletcher 2008, 73 orr. .
  35. ↑ Burstein 2004, 69-70 orr. .
  36. ↑ Schiff 2011, 2, 42 orr. .
  37. ↑ Roller 2010, 15, 18, 166 orr. .
  38. ↑ Bradford 2000, 17 orr. .
  39. ↑ a b Roller 2010, 165 orr. .
  40. ↑ a b Grant 1972, 4 orr. .
  41. ↑ Burstein 2004, 11, 69 orr. .
  42. ↑ Roller 2010, 18-19 orr. .
  43. ↑ Whitehorne 1994, 182 orr. .
  44. ↑ Fletcher 2008, 76 orr. .

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iturri bibliografikoak
Iturriak sarean

Gainerako bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo loturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Kleopatra Aldatu lotura Wikidatan
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kleopatra&oldid=9809189"(e)tik eskuratuta