Asturiera
| Asturiera | |
|---|---|
| asturianu | |
 Asturieraren dialektoak eta, berde argiz, eonaviera. | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Espainiar estatua |
| Hiztunak | 550.000 (100.000 ama hizkuntza) |
| Rankinga | ez 100 mintzatuenen artean |
| Eskualdea | Asturias |
| UNESCO sailkapena | 3: arriskuan |
| Araugilea | Academia de la Llingua Asturiana |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza italikoak hizkuntza erromantzeak mendebaldeko hizkuntza erromantzeak hizkuntza galo-iberiarrak hizkuntza ibero-erromantzeak Iberia Mendebaldeko hizkuntzak Astur-leones | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | subjektu aditza objektua eta SOV hizkuntza |
| Genero gramatikalak | genero maskulinoa eta genero femeninoa |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-2 | ast |
| ISO 639-3 | ast |
| Ethnologue | ast |
| Glottolog | astu1246 eta astu1245 |
| Wikipedia | ast |
| UNESCO | 332 |
| IETF | ast |
| Endangered Languages Project | 966 |
Asturiera hizkuntza erromantzea da, "ibero-erromaniko" familiakoa. Era berean, asturleonera hizkuntza familia barnean kokatuta dago.
Hizkuntzak izen ugari hartzen ditu ohituraren arabera: Asturianu, Llingua asturiana edo Bable, azken hau askotan hizkuntza gutxiesteko erabili izan dena.
Estimazioen arabera, 550.000 bat lagunek hitz egiten dute Asturiasen (100.000k jatorrizko hizkuntza gisa dute).
Hiztunen geografia
Asturiasen hitz egiten da batez ere (mendebaldean galizierarekin oso nahasia, eonaviera edo Fala).
Leon, Zamora eta Salamancan mintzatzen dena Astur hizkuntza familiaren (asturleonera) dialekto berezitzat hartu ohi dira, leonera (llionés) izenarekin.
Extremadura eta Kantabriako zonalde batzuetan ere aldaera bereziak mintzatzen dira, hizkuntza beregaitzat ere hartzen badira ere: extremeñoa eta montañera.
Portugalgo ipar ekialdean, Miranda do Douro inguruan, berriz, izaera ofiziala duen mirandera hitz egiten da, leoneraren aldaera.
Ezaugarriak
Gramatika
Dialektoak
Asturiera hiru dialektotan banaturik dago (mendebaldekoa, erdialdekoa eta ekialdekoa) eta hauek, era berean, azpidialekto zenbaitetan.
Gainera, Llanes eta Ribadesellako tejeroek hizkera bat sortu zuten, xíriga izenekoa.
Historia
- 1639an Antón de Marirreguera apaizak argitaratutako "Pleitu ente Uviéu y Mérida poles cenices de Santolaya" liburua da lehenengoa asturieraz egindakoa.
- XVIII. mendean, Ilustrazioaren garaian, Gaspar Melchor de Jovellanos hizkuntzari sona eman zion, eta akademia arautzailea sortzeko beharraz hasi zen hizketan, bi menderen buruan azkenean gauzatu zutena.
- 1839an argitaratu zuten Uvieun "Colección de poesías en dialecto asturiano", Xosé Cavedak antolaturik.
- 1901ean "Ixuxú" astekariaren lehen alea kaleratu zuten.
- 1974tik abiatu zen "Surdimientu" ("Pizkundea") izeneko mugimendu kulturala, Francoren azkeneko urteetan eta Conceyu Bable elkartearen sorrerak bultzaturik.
- 1980an Academia de la Llingua Asturiana sortu zuten, erakunde arautzailea.
- 1986ko otsailean "Radio Sele", gaur egun entzule gehien daukan irratia, hasi ziren emititzen.
- 1996ko irailaren 6an "Les Noticies" astekariaren lehen zenbakia kaleratzu zuten.
- 1997ko uztailaren 4an Bimeneseko udalerriak hizkuntzaren ofizialtasuna aldarrikatu zuen, horrelakorik egiten lehenengo herri asturiar bihurtuz. Honek eragin izan zuen beste herri batzuk, bata bestearen atzetik, gauza bera egitea: Morcin, Castrillon, Caso, Teverga, Laviana, Langreo eta Llanera. Ofizialki, Printzerriko epaitegi nagusiak bertan behera laga zituen aldarrikapenak, baina Bimenesen ordutik urtero ospatzen dute "Fiesta de la Oficialidá" jai-eguna.
Estatusa
Historikoki asturiera ez da hizkuntza onartua izan eta, askotan, espainieraren dialektotzat hartu dute zenbaitek.
Gaur egun, Asturiasko Printzerriko Autonomia Estatutuko 4. artikuluaren arabera babestua dago, baina koofizialtasun izaerarik gabe.
Gaztela eta Leonen leonerak ez du inongo errekonozimendurik, Leongo Unibertsitatean (kurtso bat eskaintzen da) eta Leon nahiz Zamorako udal batzuen aldetik ez bada.
Portugalen, Miranda do Douroko aldaera den mirandesa ofiziala da portugesarekin batera.
Mirandesak ahozkotasun ezaugarri eta idazketa-arau propioak ditu eta leonerarekin erlazionatu ohi da. Asturiera, hala ere, erdialdeko dialektoan oinarrituz idatzi ohi da. Asturieraren gramatika, hiztegia eta ortografia arauak dialekto horretan oinarritzen diren bitartean, mirandesak grafia portugaldarraren eragina du.
Literatura
Gaspar Melchor de Jovellanos ilustratua izan zen bultzatzaile handienetarikoa garai hartan, Josefa arreba izanda nabarmentzeko lehen emakumea.
XIX. mendekoak aipatzekoak dira Xosé Caveda y Nava, Xuan María Acebal eta Teodoro Cuesta poetak eta, agian hauen guztien gainetik, Fernán Coronas.
Egile garaikideen artean, Manuel Asur eta Xuan Bello azpimarratuko ditugu.
Musika
Llan de Cubel, Dixebra eta Xera taldeak aipatzekoak dira, folk musika arloan.
Erakunde eta elkarteak
Academia de la Llingua Asturiana erakundeak hizkuntza arautzen du 1980tik.
Beste alde batetik, Xunta Pola Defensa de la Llingua Asturiana eta Conceyu Abiertu pola Oficialidá taldeak ofizialtasunaren aldeko aldarria zabaltzen ari dira azken aldiotan.
Hedabideak
- "Les Noticies" egunkaria.
- "Asturies.com" webgunea.
- "Llengues Vives" aldizkaria.
- "Radio Sele" irratia.
Ikus, gainera
Kanpo loturak
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Asturiera  |
 |
Wikiztegian orri bat dago honi buruz: asturiera . |
 |
Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu. |
- (Asturieraz) Academia de la Llingua
- (Asturieraz) Academia de la Llingua'ko hiztegia
- (Asturieraz) Albistegia on-line
- (Katalanez) Europako Hego-mendebaleko 6 hizkuntzen buletina
- (Asturieraz)Akademiaren hiztegia
- (Ingelesez) Asturiera-Ingelesa Hiztegia
- (Asturieraz) Xunta pola defensa