Aturri

Aturri
Adour (fr), Ador (oc)
Aturri; Adour (fr), Ador (oc)
Datu orokorrak
Garaiera	5 m
Mota	Ibai nagusi
Luzera	308 km
Geografia
Koordenatuak	43°31′46″N 1°31′25″W / 43.529444444444°N 1.5236111111111°W
Hidrografia
Ibaiadarrak	ikusi Échez; Gaves Réunis; Arros; Ardanabia; Gabas; Biduze; Paueko uhaitza; Midouze; Errobi; Estéous; Luy; Arhan; Léez; Bahus; Bayle (en) ; Bergons (en) ; Adour de Lesponne (en) ; Adour de Payolle (en) ; Adour du Tourmalet (en) ; Arrioutor (en) ; Broussau (en) ; Buros (en) ; Cabanes (en) ; Alarikoren ubidea; Q2936005 ; Chatéou (en) ; Gailleste (en) ; Gaillou (en) ; Gioulé (en) ; Hontines (en) ; Houniou (en) ; Lespontès (en) ; Louet (Aturri); Louts; Luzoû (en) ; Léès (en) ; moulin de Bordes (en) ; Ourden (en) ; Poustagnac (en) ; Saget (en) ; Saint-Jean (en) ; Saussède (en) ;
Arroaren azalera	16.912 km²
Arro hidrografikoa	Adour basin (en)
Ur-emaria	350 m³/s
Lakuak	Lac de Payolle (en)
Iturburua	La Mongie
Bokalea; ()	Ozeano Atlantikoa (Angelu; Tarnose)

Aturri^[1] (frantsesez Adour, gaskoiz Ador) Piriniotan jaio (Pirinio Garaiak departamenduan), Landetatik igaro eta Lapurdiko Baiona hirian Ozeano Atlantikoa itsasoratzen den ibaia da.

Izena

Euskarazko Aturri izena latinez Aturrus zen. Izenak iturri euskarazko hitza eta théron langedozierazko hitzarekin lotura du. Erro bera Frantziako Eure (Atura), Aar (Arura) edo Arroux (Aturauos) ibaietan omen dago.

Gaskoizko adour izenak «iturria» edo «ubidea» esan nahi du.

Historia

Antzina Atturri ibaia ez zen gaur egun itsasoratzen den lekua itsasoratzen Baionatik 40 kilometro inguru iparralderago baizik. Jatorriz Atturri ibaiak behin Baiona hiria atzean utzi eta 3 kilometrora iparralderuntz biratzen zuen eta 15 kilometro inguruz kostaldearekiko paraleloki zihoan, eta behin Capbreton udalerria igarota mendebalderuntz biratu eta urak Atlantikoan isurtzen dituen. Bernard Saint-Joursek (1877-1938) gaur egungo Capbretongo fosa antzina Atturri ibaia itsasoratzen zen jatorrizko bokalea zela frogatu zuen^[2]. Halere, ur gehiena jatorrizko Capbreton inguruko bokalean itsasoratzen jarraitzen zuen. Iparralderago zihoan eta Vieux-Boucau-les-Bains inguruan itsasoratzen zen bigarren itsasadar bat ere sortu zen, horrek Baiona eta Capbreton arteko ibaiaren uren maila jaitsiarazi zuen. 1517an Vieux-Boucau-les-Bains eta Capbreton artean aldi baterako hirugarren itsasadar bat ere sortu zen, baina bere gisa itxi zen.

XV. mendearen amaieraldera ibaia Capbreton eremuan itsasoratzea zaildu egin zen, hortaz ibaiak piskanaka bere ibilbidea iparralderago luzatu eta gaur egungo Soustonseko aintzira inguruan itsasoratzen zen. Fenomeno bitxi honen eragileak itsasaldiak edota enbata itzelen bat, edota biak batera lirateke.

Baiona Frantziako Erresumara igarotzean portuaren arazoak larriak ziren, hiritik itsasorako nabigazioa zailtzen hasi baitzen, hortaz behin-betiko konponbide bat guztiz beharrezkoa zen. Hiriak lehenbizi Karlos VIII.a Frantziakoari eta ondoren Luis XII.a Frantziakoari indusketa lanak ahalik eta azkarren burutu zitezen eskatu zien, Atturri ibaiaren bokalea jatorrizko Capbreton eremuan itsasoratu zedin. Halere 1560ko hamarkadararte egoera bere hartan mantendu zen.

1572an Louis de Foix ingeniariaren zuzendaritzapean Bokale inguruan zegoen duna gerrikoaren indusketa lanei ekin zitzaion eta azkenik 1578an gaur egungo bokale artifiziala amaitu zen, Bokale udalerrian, garai hartan "Boucau Neuf" ("Bokale Berria") deitua.

Bizkaiko golkoko ur eta olatuek urtero bokale honen aurka milioi erdi tona hondar baina gehiago jaurti ohi dituzte, ondorioz eta 1960. urterarte eta bokaleko kanpo dikeak eraiki ziren arte Baionako barne portua aldika itxitxera derrigortua zegoen. Bost mende inguruko itsasoaren aurkako borroka etengabearen ondoren gaur egungo Baionako portua egotea ahalbideratu da.

Alboko Xibertako basoa ere XIX. mendean gizonaren eskuak landatutakoa da, jatorriz eremu honetan zeuden padurak idortzeko asmoz.

Geografia

Aturri Bigorra Garaiako Campan haranean sortzen da, hiru errekaren lotunean:

Aturri Payollekoa, Arbizongo mendigunean jaioa (2.831 m.),
Aturri Grippekoa, Midi de Bigorreko haitzean jaioa (2.877 m.),
Aturri Lesponnekoa, Lascoursko mendigunean jaioa (2.488 m.),

Hantxe hasten da bere 335 kilometroko ibilbidea. Ibaiak iparralderantz jotzen du ehun kilometrotan Pirinio Garaiak zeharkatuz eta Gerseraino. Hantxe, mendebalderantz egiten du Madirango mahastiak inguratuz. Behin Landetan hegoaldeko Chalosse eta iparraldeko Gaskoiniako Landak eskualdeak banatzen ditu.

Port-de-Lannen, Peirahoradatik gertu, Lavedan, Bearno eta Zuberoako urak lotzen zaizkio. Ahoa Bizkaiko golkoan du, Angelu eta Tarnos artean. Bokalea Capbretongo estuarioa sortzeko laguntzen du.

Ibaian oraindino angula, txitxardin eta izokinak daude (Salmo salar), Europako ibai bakarretako bat izanik.

Ibaiadarrak

Ikus zerrenda: «Aturriren ibaiadarren zerrenda»

Uhaldea	Izena	Eskualdea
Eskuinaldea	Aturri Payollekoa	Bigorra Garaia
Ezkerraldea	Aturri Grippekoa	Bigorra Garaia
Ezkerraldea	Aturri Lesponnekoa	Bigorra Garaia
Ezkerraldea	Oussouet	Bigorra Garaia
Ezkerraldea	Échez	Rivière-Basse
Eskuinaldea	Estéous	Rivière-Basse
Ezkerraldea	Louet	Rivière-Basse
Eskuinaldea	Arros	Rivière-Basse
Ezkerraldea	Bergons	Armagnac eta Vic-Bilh
Ezkerraldea	Saget	Armagnac eta Vic-Bilh
Ezkerraldea	Léez	Armagnac eta Vic-Bilh
Ezkerraldea	Bahus	Chalosse
Ezkerraldea	Gabas	Chalosse
Eskuinaldea	Midouze	Marzanako eskualdea
Ezkerraldea	Louts	Chalosse
Ezkerraldea	Luy	Chalosse
Ezkerraldea	Gave Batua^[3]	Bearno
Ezkerraldea	Biduze	Ipar Euskal Herria
Ezkerraldea	Arhan	Ipar Euskal Herria
Ezkerraldea	Ardanabia	Ipar Euskal Herria
Ezkerraldea	Errobi	Ipar Euskal Herria

Hidrografia

Aturri Euskal Herria eta Frantziako ibai nagusienetariko bat da. Itsasoan ahoratzen dutenen artean, eskualdeko ibaien artean, emari handiena duena da, nahiz eta Dordoina eta Charente luzeagoak izan.

Menditsu motako ibaia, euri-elurreko erregimenekoa. Hona hemen urteko emaria, azpiarroez ikusita.

Azpiarroa	Azalera (km²)	Bataz-besteko urteko emaria (m³/s)
Erdialdeko Iturri	5.780	64,2
Midouze	3.590	20,5
Bearnoko ibaiak	5.400	182
Euskal ibaiak	2.110

Ibai nabigagarria da bere ibilbidearen azken 75 kilometrotan.

Zeharkatzen dituen udalerri nagusiak

Galeria

Aire-sur-l'Adour zeharkatuz
Itsasargia bokalean
Biduze ibaiadarrak Bidaxune zeharkatuz
Baionako portua
Saint-Sever zeharkatuz
Aturriko bartak
Port-de-Lanne zeharkatuz
Lehuntzeko eliza

Erreferentziak

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Aturri

Angula eta txitxardin arrantza Aturrin
(Frantsesez) Aturriren historia eta geografia
(Frantsesez) Sandre database
Joseba Aurkenerena: Aturri ibaiaren bide aldakorra eta Donostiako gaskoiak. [1]

[1] Euskaltzaindia: 166. araua: Euskal Herriko ibaiak.

[2] "La ciudad y el puerto de Bayona. De los origenes hasta la nueva desembocadura del Adour en el siglo XVI. Michel Bochaca / Beatriz Arizaga. Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco. Untzi Museoa, Donostia, 2012, 71-87. orr.

[3] ve de Pau eta gave d'Oloron ibaiek osatua

[1]

[2]

[3]

i e a Aturri eta haren ibaiadarrak
500 km >	Aturri
300 km >	Arros • (Douze) • Gabas • (Paueko ibaia) • (Oloroeko uhaitza) • Luy • Midouze
100 km >	Alarikoren ubidea • Biduze • (Bouès) • Échez • Errobi • (Ühaitza) • Léez • Louts • (Luy de Béarn)
50 km >	Bahus • (Baïse de Lasseube) • (Bez) • Estéous • Harana • (Larcis) • (Lihurri) • Louet • (Ousse) • (Ouzoum)
30 km >	(Aïgue Longue) • (Arberoa) • Ardanabia • (Arzubi) • Aturri Lesponnekoa • (Aubin) • (Ayza) • (Baniou) • (Barlako erreka) • (Baysère) • (Behotegi) • Bergons • (Biarré) • Broussau • (Bruscos) • (Carbouère) • (Ezterengibel) • (Gabassot) • (Géline) • (Gest) • (Goua de Michou) • (Hillans) • Uhaitz batuak • (Laas) • (Lakako erreka) • (Landistou) • Lapalud eta Jarraseko ubidea • (Laps) • (Larraine) • (Larritou) • (Lasset) • (Latsa) • (Laudon) • (Lauirase) • (Lestarrès) • (Lisau) • (Lombré) • (Lourrou) • (Luzerte) • (Midou) • (Minhurrieta) • (Moulingo ubidea) • (Oursoû) • Oussouet • (Pagolako uhaitza) • (Patarena) • (Petit-Lées) • (Rieutort) • (Riumayou) • Saget • (Souy) • (Uhaitxa) • (Urloko erreka) • (Uzan) • (Vert) • (Xuhukoa) • (Zirikolatzeko erreka)
Luzera ezezaguna	Aturri Payollekoa • (Bruscos) • (Lata) • (Léès) • (Lis) • (Luy de France) • (Luzoû) • (Olhadoko erreka) • Ourden • (Zürkhatsegi) .
Oharra: Ibaiadarren ibaiadarrak, parentesi artean.