Aturri

Aturri
Datu orokorrak
Garaiera	5 m
Mota	Ibai nagusi
Luzera	308 km
Geografia
Koordenatuak	43°31′46″N 1°31′25″W
Hidrografia
Ibaiadarrak	ikusi Échez Gaves Réunis Arros Ardanabia Gabas Biduze Paueko uhaitza Midouze Errobi Estéous Luy Arhan Léez Bahus Bayle (en) Bergons (en) Adour de Lesponne (en) Adour de Payolle (en) Adour du Tourmalet (en) Arrioutor (en) Broussau (en) Buros (en) Cabanes (en) Alarikoren ubidea Q2936005 Chatéou (en) Gailleste (en) Gaillou (en) Gioulé (en) Hontines (en) Houniou (en) Lespontès (en) Louet (Aturri) Louts Luzoû (en) Léès (en) moulin de Bordes (en) Ourden (en) Poustagnac (en) Saget (en) Saint-Jean (en) Saussède (en)
Arroaren azalera	16.912 km²
Arro hidrografikoa	Adour basin (en)
Ur-emaria	350 m³/s
Lakuak	Lac de Payolle (en)
Iturburua	La Mongie
Bokalea ()	Ozeano Atlantikoa (Angelu Tarnose)

Aturri (frantsesez: Adour, okzitanieraz: Ador) ibai bat da, Pirinioetan sortu (Pirinio Garaiak departamenduan), Landetatik igaro eta Lapurdiko Angelu hirian Ozeano Atlantikora isurtzen dena.

Izena

Aturri Baiona zeharkatzen

Aturriren Behe Erdi Aroko ibilgua eta 1578z geroztik emandako bokale berria

Euskarazko Aturri izena latinez Aturrus zen. Izenak iturri euskarazko hitza eta théron langedozierazko hitzarekin lotura du. Erro bera Frantziako Eure (Atura), Aar (Arura) edo Arroux (Aturauos) ibaietan omen dago.

Gaskoizko adour izenak «iturria» edo «ubidea» esan nahi du.

Historia

Antzina Aturri ibaia ez zen gaur egun itsasoratzen den lekuan itsasoratzen. Bernard Saint-Joursek (1877-1938) frogatu zuen egungo Capbretongo Hobia antzina Aturri ibaia itsasoratzen zen jatorrizko bokalea zela; izan ere, Izotz Aroan, itsasoa askoz beherago zegoen garaian, Aturrik arroila sakon luze bat osatzen zuen egungo ozeanoan barrena: Capbretongo Hobia. 35 kilometroko luzera du urpean, eta 1.000-1.500 metroko sakonera. Egun, badu berezitasun bat itsas ingurune horrek: ekaitzak jotzen duenean ere, Hobi horren gaineko urazalak bare jarraitzen du.

Beraz, historikoki Aturrik Capbretonen zuen bokalea aspaldi, Baionatik 40 kilometro inguru iparralderago. Aturri ibaiak behin Baiona hiria atzean utzi eta 3 kilometrora iparralderantz biratzen zuen eta 15 kilometro inguruz kostaldearekiko paraleloki zihoan eta, behin Capbreton udalerria igarota, mendebalderantz biratu eta urak Atlantikoan isurtzen zituen.

Cronographus anni 354 idazlanak azaltzen duenez (IV. mendekoa), Aturri nabigagarria zen egungo Aire-sur-l'Adoureraino, 115 kilometrotan ibaian gora. Ur gehienak jatorrizko Capbreton inguruko bokalean itsasoratzen jarraitzen zuen. Hala ere, iparralderago ere bazihoan, eta bigarren itsasadar bat ere sortu zuen, Vieux-Boucau-les-Bains inguruan itsasoratzen zena. Ondorioz, Baiona eta Capbreton arteko ibaiaren uren maila jaitsi zen. 1517an, Vieux-Boucau-les-Bains eta Capbreton artean, hirugarren itsasadar bat ere sortu zen aldi baterako, baina bere gisa itxi zen.

XII. mendean, Aturri Baionatik itsasoratzen zen, bokaleak aldakorra izaten jarraitu baitzuen. Mende bukaeran, haatik, ekaitz baten ondoren, ibaiak iparraldeko bidea hartu zuen berriz Capbretonerantz. Hori bide da Baionan finkatutako hainbat merkatari eta artisau Donostiara lekualdatzeko arrazoietako bat, hiria izen horrekin Antso Jakitunak sortu zuenean (1181).

XV. mendearen bukaera aldera, ibaia Capbreton eremuan itsasoratzea zaildu egin zen, hortaz ibaiak pixkanaka bere ibilbidea iparralderago luzatu eta gaur egungo Soustonseko aintzira inguruan itsasoratzen zen. Fenomeno bitxi honen eragileak itsasaldiak edota enbata itzelen bat, edota biak batera lirateke.

Baiona Frantziako Erresumara igarotzean portuaren arazoak larriak ziren, hiritik itsasorako nabigazioa zailtzen hasi baitzen, hortaz behin-betiko konponbide bat guztiz beharrezkoa zen. Hiriak lehenbizi Karlos VIII.a Frantziakoari eta ondoren Luis XII.a Frantziakoari indusketa lanak ahalik eta azkarren burutu zitezen eskatu zien, Aturri ibaiaren bokalea jatorrizko Capbreton eremuan itsasoratu zedin. Halere 1560ko hamarkada arte egoera bere hartan mantendu zen.

1572an Louis de Foix ingeniariaren zuzendaritzapean Bokale inguruan zegoen duna gerrikoaren indusketa lanei ekin zitzaion eta azkenik 1578an gaur egungo bokale artifiziala amaitu zen, Bokale udalerrian, garai hartan "Boucau Neuf" ("Bokale Berria") deitua. Ondorioz, Nafarroa Garaia bere itsas salerosketa Baionatik bideratzen hasi zen harrezkero, ia aldi berean Donostiako Errejimenduak portuetako (Pasaiako eta Donostiako bertako) salgaien gaineko zergak nabarmen igo zituenean.

Bizkaiko golkoko ur eta olatuek urtero bokale honen aurka milioi erdi tona hondar baina gehiago jaurti ohi dituzte, ondorioz eta 1960. urtera arte eta bokaleko kanpo dikeak eraiki ziren arte Baionako barne portua aldika ixtera derrigortua zen. Bost mende inguruko itsasoaren aurkako borroka etengabearen ondoren gaur egungo Baionako portua egotea ahalbideratu da.

Alboko Xibertako basoa ere XIX. mendean gizonaren eskuak landatutakoa da, jatorriz eremu honetan zeuden padurak idortzeko asmoz.

Geografia

Aturri Bigorra Garaiko Campan haranean sortzen da, hiru errekaren lotunean:

• Aturri Payollekoa, Arbizongo mendigunean sortua (2.831 m.),
• Aturri Grippekoa, Pic du Midi de Bigorreko haitzean sortua (2.877 m.),
• Aturri Lesponnekoa, Lascoursko mendigunean sortua (2.488 m.),

Hantxe hasten da bere 335 kilometroko ibilbidea. Ibaiak iparralderantz jotzen du ehun kilometrotan Pirinio Garaiak zeharkatuz eta Gerseraino. Hantxe, mendebalderantz egiten du Madirango mahastiak inguratuz. Behin Landetan hegoaldeko Chalosse eta iparraldeko Gaskoiniako Landak eskualdeak banatzen ditu.

Port-de-Lannen, Peirahoradatik gertu, Lavedan, Bearno eta Zuberoako urak lotzen zaizkio. Ahoa Bizkaiko golkoan du, Angelu eta Tarnos artean. Bokalea Capbretongo estuarioa sortzeko laguntzen du.

Ibaian oraindino angula, txitxardin eta izokinak daude (Salmo salar), Europako ibai bakarretako bat izanik.

Ibaiadarrak

Ikus zerrenda: «Aturriren ibaiadarren zerrenda»

Uhaldea	Izena	Eskualdea
Eskuinaldea	Aturri Payollekoa	Bigorra Garaia
Ezkerraldea	Aturri Grippekoa	Bigorra Garaia
Ezkerraldea	Aturri Lesponnekoa	Bigorra Garaia
Ezkerraldea	Oussouet	Bigorra Garaia
Ezkerraldea	Échez	Rivière-Basse
Eskuinaldea	Estéous	Rivière-Basse
Ezkerraldea	Louet	Rivière-Basse
Eskuinaldea	Arros	Rivière-Basse
Ezkerraldea	Bergons	Armañac eta Vic-Bilh
Ezkerraldea	Saget	Armañac eta Vic-Bilh
Ezkerraldea	Léez	Armañac eta Vic-Bilh
Ezkerraldea	Bahus	Chalosse
Ezkerraldea	Gabas	Chalosse
Eskuinaldea	Midouze	Marzanako eskualdea
Ezkerraldea	Louts	Chalosse
Ezkerraldea	Luy	Chalosse
Ezkerraldea	Gave Batua	Bearno
Ezkerraldea	Biduze	Ipar Euskal Herria
Ezkerraldea	Arhan	Ipar Euskal Herria
Ezkerraldea	Ardanabia	Ipar Euskal Herria
Ezkerraldea	Errobi	Ipar Euskal Herria

Hidrografia

Aturri Euskal Herria eta Frantziako ibai nagusienetariko bat da. Itsasoan ahoratzen dutenen artean, eskualdeko ibaien artean, emari handiena duena da, nahiz eta Dordoina eta Charente luzeagoak izan.

Menditsu motako ibaia, euri-elurreko erregimenekoa. Hona hemen urteko emaria, azpiarroez ikusita.

Azpiarroa	Azalera (km²)	Bataz-besteko urteko emaria (m³/s)
Erdialdeko Iturri	5.780	64,2
Midouze	3.590	20,5
Bearnoko ibaiak	5.400	182
Euskal ibaiak	2.110

Ibai nabigagarria da bere ibilbidearen azken 75 kilometrotan.

Zeharkatzen dituen udalerri nagusiak

• Bagnères-de-Bigorre (Pirinio Garaiak)
• Tarbe (Pirinio Garaiak)
• Riscle (Gers)
• Aire-sur-l'Adour (Landak)
• Akize (Dax) (Landak)
• Baiona (Lapurdi)
• Bokale (Lapurdi)
• Angelu (Lapurdi)

Galeria

• 
  Aire-sur-l'Adour zeharkatuz
• 
  Itsasargia bokalean
• 
  Biduze ibaiadarrak Bidaxune zeharkatuz
• 
  Baionako portua
• 
  Saint-Sever zeharkatuz
• 
  Aturriko bartak
• 
  Port-de-Lanne zeharkatuz
• 
  Lehuntzeko eliza
• 
  Ilunabarra barran, Angelun.

Kanpo estekak

• Angula eta txitxardin arrantza Aturrin
• (Frantsesez) Aturriren historia eta geografia
• (Frantsesez) Sandre database
• Joseba Aurkenerena: Aturri ibaiaren bide aldakorra eta Donostiako gaskoiak. [1]

• Datuak: Q207366
• Multimedia: Adour / Q207366