Bernart Etxepare

Wikipedia, Entziklopedia askea
Bernart Etxepare
Datu pertsonalak
Izen osoa Bernart Etxepare
Jaio 1480 inguru [1]
Sarasketa
 Nafarroa Beherea (Nafarroako Erresuma)
Hil 1560 inguru [1]
???? (????)

Bernart Etxepare[2] (Sarasketa, Nafarroa Beherea, 1480 inguru[1] – heriotza leku ezezaguna, 1560 inguru[1]) euskarazko lehen liburu inprimatuaren idazlea izan zen. Apaiza zenez, mosen trataera ematen zaio askotan.

Bizitza

Nafarroa Behereko Garaziko eskualdekoa zen. Sarasketan jaio zela uste da, XV. mendearen azken aldean (1480 inguruan), Nafarroako erresuma oraindik independientea zenean, eta bizitza gehiena ere Garazi aldean eman zuen, Eiheralarreko erretore eta Donibane Garaziko bikario izan baitzen.

Nafarroako Erresuman 1512tik aurrera izan ziren gerrak eta istiluak gertutik bizitzea egokitu zitzaion. Agiriak badira frogatzen dutenak 1516an, Henrike II.a Nafarroakoak, Fernando II.a Aragoikoa erregearen kontra, Donibane setiatu zuenean Etxepare han zela. Poema batean azaltzen duenez, preso egon zen Biarnon Nafarroako erregearen mende, segur aski Gaztelako erregearen alde egin zuelako. Atxilotzearen arrazoiak ez daude oso garbi: batzuen iritziz, garai hartako gatazkan Gaztelako erregearen alde jokatu izana leporatuko zioten. Beste batzuek, ordea, arrazoi politikoak bainoago, moralak izango zirela uste dute.

Hala ere, Etxeparek ozenki aldarrikatu zuen bere errugabetasuna. Harez gero, bere poema liburua idatzi zuenean, argitaratu zioten. Sasoi hartarako ez zen gutxi, euskarazko lehenbizikoa zela kontuan izanik. Bordelen plazaratu zen 1545ean liburua, Linguae vasconum primitiae izenburuarekin. Tituluan bertan, hitzaurrean eta amaierako poemetan agerian uzten du Etxeparek lehen euskal idazlea dela. Euskarari "kanpora, plazara dantzara" irteteko agintzen dio, eta euskaldunek ere bide berriak urra ditzatela nahi du, moldiztegiaren bitartez, euren burua erakutsiz.

Amaierako kontrapasaren hasierak honela dio:

Heuscara ialgui adi campora
Garacico herria
Benedica dadila
Heuscarari eman dio
Behar duyen thornuya.
Heuscara
Ialgui adi plaçara
Berce gendec vste çuten
Ecin scriba çayteyen
Oray dute phorogatu
Enganatu cirela.
Heuscara
Ialgui adi mundura

Linguae vasconum primitiae

Linguae vasconum primitiae liburuaren azala.

Hamabost poemaz osatutako bilduma bat da, 52 orrialde guztira, eskaintza moduko hitzaurre labur batekin. Latinezko izenburu horrek «euskararen hastapenak» esan nahi du. Lehenengo poema luzean gai erlijiozkoa darabil, hurrengo hamaiketan amodiozkoa,[3] sarri gordintasun betean azaldua. Hamahirugarren poema autobiografikoa da (kartzelako egonaldia), eta azken bietan euskararen goraipamena egiten du, lehen aldiz inprimategira eramaten zelako bozkarioz betea. Euskara Garazikoa da ia oso-osorik, eta neurkerari dagokionez, gehienetan, 15 silabako bertso-lerro luzeak ontzen ditu bi ataletan banatuak. Bertso-moldea eta gaien erabilera herrikoia da erabat, eta antz handia du lirika herrikoiarekin.

Zenbaitek Hitako artziprestearen eta Etxepareren arteko kidetasuna nabarmendu du. Hain zuzen ere, Eduardo Gil Beraren arabera, Yon Etxaide izan zen bi idazleak lotzen lehenbizikoa bere Amasei seme Euskalerri'ko liburuan (1955), ondoren Koldo Mitxelenak jarraitu ziolarik, azkenerako literatura historiografian ohiko iritzi bilakatu arte.[4] Villasanteren arabera, «Quien lee a Dechepare y conoce por otra parte a otra gran figura de la literatura castellana medieval, al famoso arcipreste de Hita y su Libro del Buen Amor, no se puede resistir a la idea del gran parecido o analogía que existe entre ambos. El arcipreste de Hita canta en su libro los dos amores, el amor bueno o de Dios, pero canta y describe también, y en forma bien libre por cierto, el amor malo o mundano. Lo mismo viene a hacer Dechepare».[5] Baina, eraginei dagokienez, ezin dira ahaztu beste zenbait poeta ere, François Villon, Clément Marot eta Proventzako trobadoreak, esaterako.

Etxepareren lana Patxi Altunak honela laburbildu zuen: «Tradizio luze baten ondorengoa da, noski, gure poeta, ez bat-batean sortu eta erpina jo duen bertsogintza dotore eta bikainaren fruitua. Lehenagokorik ez dugu ezagutzen, baina izan zuen nahitaez. Horrelako poetarik eta batez ere horrelako bertsogintzarik ez da sortzen, ezin daiteke sor, goizetik gauera. Hori egia. Baina aldi berean Etxepareren ondorengoen artean gure poetak bezalako bertso eder, zailu eta apainik —formaz ari bainaiz—, 4/4//4/3 eskemari harenak bezain hertsiki loturik, aho hizkeraren hitz andanei hark adina begiramen izan dienik, hitz batez esateko, egunoroko euskarari hark bezain bortxa gutxi eragin dionik, nekez aurki daiteke; gauzak diren bezala esateko, nekez aurkitu bakarrik ez; ez da erabat, nik ez dut bederen ezagutzen, gerokoen artean puntu horretan haren kidekorik. Ziburuko Etxeberriri, bakarra aipatzeko, alde izugarria kentzen dio. Eta hau ere tradizio hari baten, luzeagoaren, seme zen, noski. Badu Etxeparek, beraz, lehendik hartuari bere aldetik erantsi dion balio, gaitasun eta dohain franko ere; badu, agian, berari bakarrari, bere etorriari, goi argi edo goi arnasari, dagokion alderdirik ere. Tradizioari asko zor dio haren bertsogintzak, baina hark euskal bertsogintzari ekarria ere ez da inola urri izan».[6]

Ikus, gainera

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Bernart Etxepare Aldatu lotura Wikidatan

Erreferentziak

  1. ↑ a b c d Auñamendi Eusko Entziklopedia
  2. ↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
  3. ↑ Lafon, René. (1957). «Sur la versification de Dechepare» BRSVAP (13): 387-393..
  4. ↑ Gil Bera, Eduardo. (1992). «Melior fortuna» Mazantini (2).
  5. ↑ Villasante, Luis. (1979). Historia de la Literatura Vasca. Arantzazu.
  6. ↑ Altuna, Patxi. Linguae Vasconum Primitiae de Bernard Etxepare. Edizio Kritikoa. Euskaltzaindia.

Kanpo loturak

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Bernart_Etxepare&oldid=5569387"(e)tik eskuratuta