Comenius

**Jan Amos Komenský**
Datu pertsonalak
Rembrandtek egindako Comeniusen erretratua
Ezizena	Comenius
Jaio	1592ko martxoaren 28
	Uherský Brod? (Txekiar Errepublika)
Hil	1670eko azaroaren 15
	Amsterdam (Herbehereak)

Comenius, jatorrizko txekierazko izenez Jan Amos Komenský (eslovakieraz: Ján Amos Komenský, alemanieraz: Johann Amos Comenius, polonieraz: Jan Amos Komeński, hungarieraz: Comenius Ámos János, latinez: Iohannes Amos Comenius) (1592ko martxoaren 28 Uherský Brod ingurua – 1670eko azaroaren 15 Amsterdam) egun Txekiar Errepublikan dagoen Moraviako irakasle, zientzialari, hezitzaile eta idazlea da.

Txekieraz Jednota bratrská (latinez Unitas Fratrum eta Txekiar anaiak, Bohemiar anaiak edo Brethren izenez ezagunak) adar erlijioso protestanteko Moraviako gotzaina, iheslari erlijiosoa eta hezkuntza unibertsalaren -Didactica Magna bere liburuan garatu zuen kontzeptuaren- lehen defendatzaileetakoa. “Nazioen irakaslea” edo “Pedagogiaren aita” ezizenak eman zaizkio, sarritan heziketa modernoaren sortzailetzat jotzen delako.

Bizitza eta lanak

Comeniusen jaioterria zein den ez dago erabat zehaztuta. Hiru herri izan daitezke: Komňa, Nivnice edo Uherský Brod, hirurak Moraviako barruti berean, Uherské Hradiště delakoan egun Txekiar Errepublikan. Bere arbasoak Hungariatik etorri ziren XVI. mendean eta bere familia-abizena Szeges zen (izena Janós Szeges zuen)^[1].

Komňa herrixka txiki bat da, bere gurasoak bizi ziren lekua eta handik bere izena hartu zuen. (Komňa < Komenský); Comenius latinez da).

Nivnice herri txiki bat da, non bere haurtzaroa pasatu zuen.

Uherský Brod hiri bat da; hor ere umea zela bizitzen joan zen. Han museo bat dago berari dedikatua.

Latinezko eskolara joan zen Přerov-en, Moravian, 1614-1618 urteen artean bertara irakasle itzuli zen. Ikasketak Herbornen (Hessen, Alemania; 1611-1613 tartean) eta Heidelbergen (Baden-Württemberg, hau ere Alemanian; 1613-1614 tartean). William Bathe josulagunaren nahiz irakasle izan zituen Johann Piscator, Heinrich Gutberleth eta bereziki Heinrich Alsteden eragina izan zuen. Herborneko eskolaren printzipioa hauxe zen: teoria guztiek erabilpen praktikoa behar dute, beraz didaktikoa izan behar du, hau da moralki irakasgarria.

Comenius artzain bilakatu zen 24 urterekin eta Brethren-ak atzerrira zuzendu zituen protestanteak kontrarreformarengatik jarraituak izan zirenean. Europako leku askotan bizi eta lan egin zuen, hala nola, Suedia, Polonia-Lituaniako mankomunitatea, Transilvania, Erromatar-Germaniar Inperio Santua, Ingalaterra, Herbehereak eta Hungaria.

Leszno-n (Polonia) babestu zen, non gimnasio (bigarren hezkunztako ikastetxea) bat zuzendu zuen. Ondoren Suediara abiatu zen Kristina erregina eta Axel Oxenstierna kantzelariarekin lan egiteko. 1642tik 1648ra Elbing-en (alemanieraz, egungo Poloniako Elbląg) egon zen eta gero Ingalaterran Samuel Hartlib-en laguntzarekin, Elblągekoa baitzen.

1650ean Zsuzsanna Lorántffy, Gorge I.a Rákóczi Transilvaniako printzearen emazteak Sárospatakera joateko gonbita. Comenius 1654 arte hortxe ibili zen irakasle estraineko Hungariar ikastetxe protestantean; bere lan nagusietako batzuk bertan idatziak dira. Gero Lesznora itzuli zen. "Iparraldeko Gerren" aroan, 1655ean, berak Suediako estatu protestantearen alde jo zuen eta horregatik bere etxe, eskuizkribu eta eskolako inprimategia erre zizkioten Poloniaren aldekoek 1656an. Erbesteratu beharrean, Amsterdamera joan zen, Herbeheretan eta hor hil zen 1670ean. Ondo ezagutzen ez diren arrazoiengatik Naardenen hilobiratu zuten; egun ere bere mausoleoa ikusgai dago bertan.

Bere alabetako bat, Elisabeth, Jablonné nad Orlicí herri txekiarreko Peter Figulusekin ezkondu zen. Bere semea, Daniel Ernst Jablonski, geroago Berlinera joan zen eta han Federiko I.a Prusiako erregearen gortearen artzain nagusia bihurtu zen. Han Nicolaus Ludwin Zinzendorf kontea ezagutu zuen. Zinzendorf Comeniusen lehen oinordetakoa izan zen Moraviar eliza protestanteko gotzain gisa.

Obrak

Bere bizitza eta obrak hobeto ezagutzen ditugu Altzairuzko Oihala jausi zenetik.

Latinez

Orbis Pictus edo Orbis Sensualium Pictus ("Mundua ikusgai irudietan"), 1658. Bere lanik ospetsuena; askoren ustez munduan gehien zabaldu den eskola-testuliburua da^[2].
Linguae Bohemicae thesaurus, hoc est lexicon plenissimum, grammatica accurata, idiotismorum elegantiae et emphases adagiaque (" Txekieraren tesaurusa"), 1612-1656
Problemata miscellanea ("Arazo saski-naskia"), 1612
Sylloge quaestionum controversarum, ("Gai polemikoen bilduma"), 1613
Grammaticae facilioris praecepta, ("Gramatika errazago baten arauak"), 1614-1616
Theatrum universitatis rerum, ("Gauza guztien osotasunaren agertokia"), 1616-1627
Centrum securitatis ("Segurtasunaren erdialdea"), 1625
Moraviae nova et post omnes priores accuratissima delineatio autore J. A. Comenio ("Moraviako Mapa"), 1618-1627
Janua linguarum reserata ("Hizkuntzen ate irekia", latinezko manuala), [[1631]
Didactica magna ("Didaktika Nagusia"), 1633-1638
Schola pansophica ("Pansofia eskola"), 1650-1651
Primitiae laborum scholasticorum, ("Eskolastikoen jardueren hastapenak"), 1650-1651
Opera didactica omnia ("Ikasketa-prozesu orori buruzko idazlana"), 1657
De bono unitatis et ordinis ("Batasun eta ordena onaz"), 1660
De rerum humanarum emendatione consultatio catholica ("Kontsulta orokorra giza-kontu guztien hobekuntzaz"), 1666
Spicilegium Didacticum, ("Didaktika araketa/miaketa"), 1680

Txekieraz

O andělích ("Aingeruei buruz "), 1615
Retuňk proti Antikristu a svodům jeho , 1617
O starožitnostech Moravy ("Moraviar antzinako gauzez"), 1618-1621
Spis o rodu Žerotínů ("Žerotín-en etxeari buruzko gidoia"), 1618-1621
Listové do nebe ("Zerurako gutunak"), 1619
Manuálník aneb jádro celé biblí svaté ("Biblia santu osoaren Manual edo Muina"), 1620-1623
Přemyšlování o dokonalosti kŕesťanské ("Kristau bikainduraz pentsatuz"), 1622
Nedobytedlný hrad jméno Hospodinovo ("Jainkoaren izena gotorleku konkistaezina da"), 1622
Truchlivý, díl první ("Betiluna", I liburukia), 1623
O poezí české ("Txekiar poesiaz"), 1623-1626
Truchlivý, díl druhý ("Betiluna", II liburukia), 1624
O sirobě ("Jende txiroaz"), 1624
Pres boží ("Jainkoaren presioa"), 1624
Vidění a zjevení Kryštofa Kottera, souseda a jircháŕe sprotavského ("Kryštof Kotter neure auzokide eta Sprotavako larru-zurratzailearen ikuste eta agertzea"), 1625
Překlad některých žalmů ("Salmo batzuen itzulpena "), 1626
Didaktika česká ("Txekiar didaktika"), 1628-1630
Škola hrou (Schola Ludus, "Eskola jolasaren bidez") 1630
Labyrint světa a ráj srdce ("Munduaren labirintoa eta Bihotzaren paradisua") 1631. Bere bizitzako esperientziez hausnarketa.
Brána jazyků otevřená ("Hizkuntzetarako atea zabalik"), 1631

Heredentzia

Jaioterri eta aldirietan

XIX. mendeko Txekiar Berpizkunde Nazionalean ’’’Comenius’’’ txekiar nazioaren ikur idealizatua bihurtu zen. Egun ere irudi honek bere horretan dirau.

Martxoaren 28a, jaio zen eguna, Txekian nahiz Eslovakian Irakasleen Eguna da.

1919an Comenius Unibertsitatea sortu zen Bratislavan (orduko Txekoslovakian, orain Eslovakian). Eslovakieraz eskolak eman zituen estraineko unibertsitatea izan zen.

Brána jazyků (txekieraz "Hizkuntzen atea") Txekiar Errepublikan 2005eko urritik 2007ko ekainera garatutako helduentzako hezkuntza proiektuak –gehienbat irakasleen hizkuntza trebeziaz ari denak- Janua linguarum reserata ("Hizkuntzen ate irekia") bere liburuaren izenburua hartu zuen

Sárospataken (Hungaria) irakasle-eskola batek bere izena darama; egun Miskolceko unibertsitatearen menpean dago.

Mazedoniako Skopjeko lehen mailako eskola bati Jan Amos Komenski (Comenius mazedonieraz) izena jarri zitzaion. 1963an hiri horretako eraikin ugari eraitsi zuen lurrikara izugarriaren ostean Txekoslovakiako gobernuak emandako diruaz egina da.

Fundacja Komeńskiego ("Comenius Fundazioa") Poloniako GKE bat da, 10 urtetik beherako umeei aukera berdintasuna eskaintzeari dedikatua.

Munduan zehar

1892an Comenius Hall deritzon eraikina eraiki zen Moravian College unibertsitatean (Pennsylvania, AEB). Urte berean bere jaiotzaren hirugarren mendeurrenaren ospakizunak sona handikoak izan ziren hezitzaileen artean eta Comenian Society izenekoa sortu zen, bere lanen argitalpen eta ikerketa garatzeko.

Aurrekoak bezala jatorri erlijioso moraviarra duen Salem College ikastetxeko (Ipar Carolina, AEB) hezkuntza departamentuak urtero Comenius Symposium antolatzen du bere omenez, hezkuntza munduaren egungo gaiez aritzen dena.

Cotton Matherren arabera Harvard Unibertsitatean (Massachusetts, AEB) presidentea izateko eskatu zioten baina nahiago izan zuen Suediara joatea ^[3].

"Comenius Domina" UNESCOk banatzen dituen sari entzutetsuenetakoa da; hezkuntzaren gaineko ikerketak eta berrikuntza bultzatzea du xede.

Roberto Rossellini zinema-zuzendariak Comenius eta bereziki bere "zuzeneko ikusmenaren teoria" hartu zituen italiarrak zituen teoria didaktikoen garapenerako, uste baitzuen mundua etorkizun utopiko^[4] batean murgil lezakeela.

AEBetan ere bada Comenius Foundation izena daraman fundazio bat^[5].

Comenius Europako proiektua

"Nazioen irakaslearen" izena hartu du Europako Batasunak 2002tik ikastetxeen arteko harremanak bultzatzeko programa bat ^[6] izendatzeko. Ikas-komunitatearen estamentu guztiei (ikasle, irakasle, familia, GKE, instituzioak...) zuzenduta dago. Lehen urteetan hiru ikasturterako proiektuaz izaten ziren eta 2009tik aurrera bi urtekoak izaten dira.

Euskal Herriko hainbeste ikastetxek esku hartzen dute aipatu proiektuan^[7].

Aipua

« Gazteriaren heziketa orokorra metodo on batekin hasten denean, ez zaio inori ondo pentsatu eta ekiteko behar duen ezer faltako. »

Bibliografia

Keatinge: The Great Didactic of Comenius (Londres, 1896)
Laurie: John Amos Comenius (1881; seigarren argitalpena: 1898)
Quick: Essays on Educational Reformers (Londres, 1890)
Müller: Comenius, ein Systematiker in der Pädagogik (Dresden, 1887)
Löscher: Comenius, der Pädagogik und Bischof (Leipzig, 1889)
Monroe: Comenius and the Beginning of Educational Reform (New York, 1900)

Ikus, gainera

Protestantismo

Erreferentziak

↑ Milada Blekastad bere biografoaren arabera; 1968an aurkitutako Comeniusen idazki batean oinarriturik.
↑ New International Encyclopedia.
↑ Comenius, Charles William Bardeen eta Charles Hoole, The orbis pictus of John Amos Comenius. ISBN 1437297528,ii or., Cotton Mather aipatuz, Magnalia, II liburukia, 14.or.
↑ Rossellini, Roberto. Utopia autopsia 10¹⁰. Erroma, Armando, 1974. 195-6. or.
↑ Comenius Foundation elkartearen webgunea.
↑ Comenius proiektuaren webgunea.
↑ Proiektu batzuk artikulu honetako kanpo loturetan kontsulta daitezke.

Kanpo loturak

(Ingelesez)Arrigorriagako eskolako Comenius proiektua.
(Ingelesez)(Gaztelaniaz)(Nederlanderaz) Lekeitioko eskola publikoko Comenius Proiektua.
(Ingelesez) Small communities building a big Europe Comenius proiektua Laudioko institutuan.
(Ingelesez)(Gaztelaniaz)(Italieraz) Sestaoko Saturnino de la Peña institutuko Comenius Proiektua.
(Latinez) Orbis sensualium pictus latinez.
(Ingelesez)(Gaztelaniaz)Gasteizko Mendebaldea Institutuko Comenius Proiektua.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Comenius

[1] Milada Blekastad bere biografoaren arabera; 1968an aurkitutako Comeniusen idazki batean oinarriturik.

[2] New International Encyclopedia.

[3] Comenius, Charles William Bardeen eta Charles Hoole, The orbis pictus of John Amos Comenius. ISBN 1437297528,ii or., Cotton Mather aipatuz, Magnalia, II liburukia, 14.or.

[4] Rossellini, Roberto. Utopia autopsia 10¹⁰. Erroma, Armando, 1974. 195-6. or.

[5] Comenius Foundation elkartearen webgunea.

[6] Comenius proiektuaren webgunea.

[7] Proiektu batzuk artikulu honetako kanpo loturetan kontsulta daitezke.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]