Donemiliaga

Artikulu hau Arabako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Donemiliaga (argipena)».

Donemiliaga
Araba, Euskal Herria
Erdoñako ikuspegia. Atzean, Aizkorri mendia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Arabako Lautada
Izen ofiziala	San Millán / Donemiliaga
Alkatea	Erika Letamendi Hurtado (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	01208
INE kodea	01053
Herritarra	donemiliagar
Kokapena
Koordenatuak	42°52′29″N 2°22′34″W
Azalera	85,41 km2
Garaiera	600-1.275 metro
Distantzia	28 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	726 (2023) 8 (2022)
322 (%44,4)   (%54,1) 393
Dentsitatea	8,57 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 8,47
Zahartze tasa	% 12,22
Ugalkortasun tasa	‰ 54,69
Ekonomia
Jarduera tasa	% 80,22 (2011)
Genero desoreka	% -1,57 (2011)
Langabezia erregistratua	% 8,99 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 23,72 (2010)
Kaleko erabilera	%  (2016)
Etxeko erabilera	% 8.6 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera data	1360 baino lehenago

Donemiliagako udaletxea, Erdoña herrian dago kokatua.

Donemiliaga (ofizialki San Millán / Donemiliaga) Arabako ipar-ekialdeko udalerri bat da, Arabako Lautadako kuadrillakoa. Gasteiztik 28 bat kilometro ekialdera dago, eta Gipuzkoarekin muga egiten dute haren lurrek.

Aguraingo barrendegi batek bitan zatitzen du udalerria. Donemiliagak, bestalde, Donemiliagak ere badu esklabe bat Iruraitz herriaren mendebaldean.

Geografia

Inguru naturala

Zadorra ibaia udalerri honetan sortzen da, bai eta haren ibaiadarra den Erdoña erreka ere. Halaber, Araiaren ibaiadarra den Ametzaga erreka eta honen adarrak diren Bikuña eta Estibarri Donemiliagatik igarotzen dira.

Iparraldean, Urkilla mendilerroa Gipuzkoarekiko muga naturala da, 1.100-1.200 metroko tontorrekin.

Udalerri mugakideak

• Iparraldean: Oñati (Gipuzkoa).
• Hegoaldean: Agurain eta Entzia-Iturrietako Partzuergoa.
• Ekialdean: Asparrena, Zalduondo eta Entzia-Iturrietako Partzuergoa.
• Mendebaldean: Barrundia eta Agurain.

Herriak

16 herri hauek osatzen dute Donemiliaga udalerria. 2011ko erroldako biztanleak ageri dira jarraian:

• Adana: 56 biztanle
• Axpuru: 24
• Barria: 3
• Bikuña: 32
• Durruma: 82
• Egilatz: 44
• Erdoña (udalerriko herriburua): 43
• Galarreta: 48
• Luzuriaga: 30
• Mezkia: 22
• Munain: 34
• Narbaxa: 104
• Okariz: 36
• Txintxetru: 33
• Uribarri Jauregi: 75
• Zuhatzu Donemiliaga: 62

Barriak ez du kontzejurik osatzen, Narbaxaren barruan baitago.

Historia

Erromatar garaia

Etxe erromatar garrantzitsu baten hondarrak aurkitu ziren Durruma herriaren iparraldean, Albeiurmendi edo Albeiurbide izeneko aztarnategian. Hondakinok "Ab Asturica Burdigalam" (Astoreka-Bordele) galtzadarekin lotuta daude, adituen iritziz. Etxetzarrak termak izan zitezkeen, bertan berogintza sistema batez hornitutako bi gela handi aurkitu baitzituzten. Etxadia iturri klasikoen Alba ezaguna izan daiteke..

Donemiliaga eta inguruan, erromatar garaiko epigrafe ugari aurkitu dira. Arabako Durrumako talde barne sailaktu dira eta oro har, 39 dira, gehienak K.o II mendekoak, eta gutxi batzuk III. mendekoak.

Aro Modernoa

Erdoñako Donemiliaga baseliza. Atzean, eskuinean, Aratz mendia.

Donemiliagako udalerriak aurrekari historiko bat du: Egilazko ermandadea, gaur egungo udalerriko herri gehienak biltzen zituena eta Erdi Aroan sustraiak dituena. Arabako ermandadeak herrixka-elkarteak ziren, eta XIV. mendearen bigarren erdian bandoen arteko gerren garaian beren burua defendatzeko eta elkar babesteko akordioak sinatu zituzten. Ermandade horiek osatzen zuen herririk garrantzitsuenaren izena hartzen zuten. Ermandadeari buruzko 1360ko ordenantzak ezagutzen dira, nahiz eta jakin hori aurrekoa zela. Egilazko ermandadea Arabako probintzia osatzeko bildu ziren 14 ermandadeetako bat izan zen.

Bi koadrilatan banatutako 12 herrik osatzen zuten: "goikoak" eta "behekoak". "Goikoak" Axpuru, Galarreta, Luzuriaga, Narbaxa, Erdoña eta Zuhatzu ziren; "behekoak", berriz, Albeiz, Egilatz, Mezkia, Munain, Durruma eta Bikuña.

Donemiliagako gainerako herriak, hau da, Adana, Txintxetru, Okariz eta Ulibarri Jauregi geroago sartuko ziren.

Adibidez, Ulibarri-Jauregi herrixka errebala gisa jaio zen (Iruraizeko ermandadekoa), eta ermandade mugakidearen lurretan zabaldu zen. Izan ere, Ullibarri izenak Arabako euskalki zaharrean "hiri berri" esan nahi du.

Ermandadearen batzarrak urtean behin biltzen ziren San Migel egunaren inguruan Erdoñanako San Millan elizan. Horregatik, denborak aurrera egin ahala, ermandadea Egilatzko Ermandade eta Donemiliagako Junta edo, besterik gabe, Donemiliagako Ermandade gisa ezagutuko da, biltzeko lekua dela eta. Hortik dator, halaber, Erdoñanako hiriburu tradizionala, nahiz eta ez izan udalerriko populazio garrantzitsuena.

Denbora luzez, ermandadea Aguraingo hiribilduaren mende egon zen administratiboki, haren ondoan baitago eta ermandadeko herrixkak haren jurisdikziora eraman baitziren. Hala ere, hainbat auziren ondoren, ermandadea Aguraindik atera zen.

XIX. mendean, udal-erreformaren ondorioz, ermandadea udalerri bihurtu zen, eta herriak alkate-auzo edo kontzeju bihurtu ziren.

1928an, Leon Salinas alkate zela, Albeiz herria, udalerriko ekialdekoena, Donemiliagatik banandu eta Asparrenan sartu zen. 1958an, Durrumak Albeizen urratsei jarraitzen saiatu zen, baina orduan eskaera ukatu egin zitzaien.

Demografia

Donemiliagako biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

Politika

2011ko udal hauteskundeak

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz Bildu koalizioko David Lopez de Arbina Ruiz de Egino hautatu zuten alkate.

Donemiliagako udalbatza
Alderdia	Zinegotziak	Boto kopurua
Bildu	3	155 (%41,33)
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	2	97 (%25,87)
Agrupacion San Millan Donemiliaga	1	62 (%16,53)
Alderdi Popularra (PP)	1	42 (%11,2)
Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	-	8 (%2,13)
Ezker Batua-Berdeak (EB-B)	-	6 (%1,6)

Alkateak

Hauek izan dira Donemiliagako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Ignacio Fernando Ruiz de Eguino Garcia de Vicuña	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
Esteban Campo Perea	1983	1987		Euzko Alderdi Jeltzalea
Esteban Campo Perea	1987	1991		Independenteak
Rafael Ladron de Guevara Ortiz de Urbina	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
Maria del Carmen Liñares Filloy	1995	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
Maria del Carmen Liñares Filloy	1999	2003		Euzko Alderdi Jeltzalea
Maria del Carmen Liñares Filloy	2003	2007		Euzko Alderdi Jeltzalea
Maria del Carmen Liñares Filloy	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
David Lopez de Arbina Ruiz de Eguino	2011	2015		Bildu
David Lopez de Arbina Ruiz de Eguino	2015	2019		Euskal Herria Bildu
Erika Letamendi Hurtado	2019	2023		Euskal Herria Bildu
Erika Letamendi Hurtado	2023	Jardunean		Euskal Herria Bildu

Kultura

Galarretako elizaren hondakinak (oraindik zutik ikusten den dorrea 2014ko uztailaren 10ean erori zen).

Ondasun nabarmenak

• Aizkomendiko trikuharria, Egilatzen. Euskal Herriko handienetakoa dugu, Bilarkoarekin batera. 1832an aurkitu zuten.
• Barriako Santa Maria komentua. Jatorrizkoa XII. mendekoa zen, eta gaur egun ageri den eraikina XV. mendean eraiki zuten. Eusko Jaurlaritzak kultura ondasun izendatu zuen 2003an, monumentu sailkapenarekin.

Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Galarretan, 2020ko abuztuan

Jaiak

• Abuztuaren 20an San Bernardoren erromeria ospatzen da Barrian.
• Maiatzeko azken asteburuan jaia da Durruman.

Euskara

XIX. mendeko azken laurdenean, Paul Brocak Donemiliaga euskararen eremu barruan kokatu zuen; Koldo Zuazoren arabera, bertako aldaera mendebaleko euskara, erdialdekoa eta nafarreraren arteko hizkera zen, Arabako sortaldeko eremuan sailkatutakoa. Gaur egungo biztanleen % 20 inguru euskal hiztunak direla estimatzen da.

San Joan Bataiatzailearen eliza, Axpurun

Garraioa

Araba Bus sareko  eta  lineek zerbitzua ematen diote udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 4 Gasteiz (geltokia) Gasteiz (Alas/Boulebard) • Zurbao • Ilarratza • Matauku • Arbulu • Argomaiz • Venta del Patio • Mendixur • Matura • Ozeta • Hermua • Larrea • Axpuru • Barria (bidegurutzea) • Barria (aterpe) • Narbaxa • Arriola • Gordoa Galarreta⁠ 5 Gasteiz (geltokia) Gasteiz (Alas/Boulebard) • Gasteiz (Madril/Arantzabela) • Arkauti • Arkauti (Nekazaritza i.) • Arkauti (akademia) • Oreitia • Burgu • Dulantzi • Gauna • Adana • Uribarri Jauregi • Gereñu • Alaitza • Langarika • Gazeo • Agurain • Erdoña • Zalduondo • Araia (Iduia) Araia

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak 5 linea ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 7 Azilu Burgu Dulantzi Ozeta Elgea • Marieta • Matura • Mendixur • Gebara • Etura • Audikana • Deredia • Dallo • Arrieta • Txintxetru • Etxabarri Urtupiña • Arbulu • Argomaiz • Gazeta • Añua • Trokoniz • Ixona • Egileta • Eretxun Azilu Burgu Dulantzi Ozeta⁠ 8a Agurain Azilu Erdoña Dulantzi Alaitza • LAngarika • Gazeo • Ezkerekotxa • Txintxetru • Gereñu • Uribarri Jauregi • Adana • Gauna Agurain Azilu Erdoña Dulantzi⁠ 8b Agurain Erdoña Ozeta Etxabarri Urtupiña • Audikana • Etura • Gebara • Mendixur • Matura • Marieta-Larrintzar • Elgea • Hermua • Larrea • Axpuru • Narbaxa • Zuhatzola • Deredia • Dallo • Arrieta Agurain Erdoña Ozeta⁠ 9a Araia Agurain Erdoña Ametzaga • Zalduondo • Galarreta • Gordoa • Arriola • Narbaxa • Luzuriaga • Zuhatzu Donemiliaga Araia Agurain Erdoña⁠ 9b Araia Agurain Erdoña Ametzaga • Albeiz • Ilarudia • Egino • Andoin • Ibarguren • Urabain • Durruma • Egilatz • Bikuña • Mezkia • Munain • Okariz • Opakua • Arrizala • Alangua • Egileor • Zuhatzu Donemiliaga • Luzuriaga Araia Agurain Erdoña

Bestalde, La Burundesa autobus konpainiaren Sakanako herriak elkartzen dituen Gasteiz-Iruñea lineak geltokia Donemiliagako Munaingo herrian. Guztira hiru zerbitzu izaten dira norabide bakoitzean. Linearen ibilbidea honakoa da:

• Gasteiz - Ilarratza - Argomaiz - Agurain - Munain - San Roman - Ibarguren - Andoin - Olatzagutia - Ziordia - Altsasu - Urdiain - Iturmendi - Bakaiku - Etxarri Aranatz - Arbizu - Lakuntza - Arruazu - Uharte Arakil - Irañeta - Ihabar - Hiriberri - Etxarren - Irurtzun - Eritze - Saratsa - Añezkar - Berriobeiti eta Iruñea

Donemiliagar ezagunak

• Placido Luzuriaga (Narbaxa, XVI. mendea), fraidea.
• Juan Ruiz de Velasco (Galarreta, XVI. mendea), militarra.
• Joseph Tomás Ochoa de Aspuru y Segura (1711-?), zirujaua eta ministroa izandakoa Kuban.
• Juan Diaz de Garaio "Sakamantekas" (Egilatz, 1821-1881), gaizkile eta hiltzaile ezaguna.
• Ernesto Ladrón de Guevara (Durruma, 1950-), politikaria.
• Rafael Ladrón de Guevara (Erdoña, 1952-), txirrindularia.

Partzuegoa

Donemiliaga Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorreko kide da.

Ikus, gainera

• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Arabako Lautadako kuadrilla
• Donemiliagako goldea
• Entzia-Iturrietako Partzuergoa
• Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Herriko Wikiatlasa

• Donemiliaga Aguraingo Kuadrillaren webgune ofizialean
• (Gaztelaniaz) Donemiliaga udalerriko web orria, euskaraz lotura dauka, baina oraingoz datuak gaztelaniaz bakarrik ageri dira webgunean.
• (Gaztelaniaz) Ainhoa Arozamena Ayala: «San Millán/Donemiliaga», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
• Barriako komentua euskadi.net webgunean

• Datuak: Q1616072
• Multimedia: San Millán-Donemiliaga / Q1616072
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Donemiliaga