Erasmo Rotterdamgoa

Erasmo Rotterdamgoa
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Rotterdam, 1466ko urriaren 28a
Herrialdea	Hamazazpi Probintziak
Heriotza	Basilea, 1536ko uztailaren 12a (69 urte) (69 urte)
Hobiratze lekua	Basileako katedrala
Heriotza modua	berezko heriotza: disenteria
Familia
Ezkontidea(k)	ezkongabea
Hezkuntza
Heziketa	College of Sorbonne (en) ; Collège de Montaigu (en) ; City Gymnasium (en) ; Turingo Unibertsitatea ; Queens' College (Cambridge) ; Cambridgeko Unibertsitatea ; Parisko Unibertsitatea ; (1495 -
Hezkuntza-maila	Doctor of Divinity (en)
Tesi zuzendaria	Jan Standonck (en) ; Alexander Hegius von Heek (en)
Doktorego ikaslea(k)	Wolfgang Capito (en) ; Jacob Milich (en)
Hizkuntzak	latina; nederlandera
Irakaslea(k)	Alexander Hegius von Heek (en) ; Jan Standonck (en) ; John Colet (en) ; George Hermonymus (en)
Ikaslea(k)	ikusi Gabriel Mudaeus (en) ; Richard Croke (en) ; Nikolaus Bensrott (en) ;
Jarduerak
Jarduerak	itzultzailea, filosofoa, teologoa, saiakeragilea, Bibliaren itzultzailea, idazlea, Lady Margaret's Professor of Divinity (en) , latinist (en) , apaiz katoliko latindarra eta unibertsitateko irakaslea
Lantokia(k)	Rotterdam eta Basilea
Enplegatzailea(k)	Old University of Leuven (en)
Lan nabarmenak	ikusi In Praise of Folly (en) ; De civilitate morum puerilium; The Education of a Christian Prince (en) ;
Influentziak	epikureismo, Zizeron eta Giovanni Pico della Mirandola
Mugimendua	Pizkundeko filosofia
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Erromatar Eliza Katolikoa
Erlijio-ordena	agustindar

Artikulu hau Erasmus izena duen pertsonaiari buruzkoa da; Europako hezkuntza programa gaitzat duena beste hau da: «Erasmus programa»

Erasmo Rotterdamgoa^[1] edo Desiderio Erasmo^[2] (latinez: Desiderius Erasmus Roterodamus; Rotterdam, Herbehereak, 1466ko urriaren 28a - Basilea, Suitza, 1536ko uztailaren 12a) Pizkunde garaiko humanista, filologo, teologo eta filosofoa izan zen.

Bere garaian jakintsu handitzat hartua izan zen. Idazle oparoa, bere lanak latin garbi eta jantziaz idazteaz gainera, antzinako filosofiaren ezagutza handia zuen. Italiar humanistek erabilitako metodo filologikoak baliatuz, iraganaren azterketa historiko-kritikoa egiteko oinarriak ipini zituen, bereziki Testamentu Berri grekoari eta Elizako Gurasoei buruz egin zuen azterlanetan. Hezkuntzazko idatzien bidez, klasikoen alde egin zuen ikasketa eskolastikoaren plangintza zaharra ordezkatzeko. Elizaren gehiegikeriak kritikatu zituen: aspaldiko iraganaren hobea seinalatu zuen eta erreforma sakon baten behar larria azpimarratu zuen. Laster gauzatuko zen berrikuntza hori, bai Erreforma Protestantean, bai Kontrarreforma katolikoan. Oinarri horretatik, benetako kristautasun baten alde saiatu zen bere teologia lanetan.

Bizitza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Apaiz baten sasiko semea zen, eta fraide agustindarrek hezi zuten. Teologia ikasi zuen Herbehereetan eta Parisen, eta 1506an eskuratu zuen doktore gradua Turinen. Irakasle pribatua zelarik, pedagogiako testuak prestatzen zituen bere dizipuluentzat, denborarekin europar kulturako testu liburuak izango zirenak. Lorenzo Valla italiar humanistaren ikasle ideala izan zen, eta bere garaiko humanista nagusiekin harremanetan egon zen Ingalaterran eta Italian; bidaia haietan hasi zen grekoa ikasten. Bere Enchiridion militis christiani liburuarekin («Soldadu kristauaren eskuliburua», Anberesen argitaratua 1503. urtean) tolerantzian eta bake unibertsalean oinarriturik, elizaren berriztatzearen ordezkari bihurtu zen. Venezian, Aldo Manuziok gonbidatuta, Adagia (1508idatzi zuen, autore klasikoen hiru milatik gora esaera dakarren bilduma.

Ingalaterrara itzulita, Thomas Moreren etxean zegoelarik idatzi zuen bere obra nagusia, Encomium Moriae seu laus stultiae («Eromenaren gorespena», 1511). Satirazko lana da, ez oso gogorra, munduaren eromenari kontrajartzen diona -gauza suntsikorren bila baitabil beti mundua-, kristautasunaren fedearen eromena, etsaien barkamenera eta ondasunak ematera bultzatzen duen hura. 1516an argitaratu zuen Institutio principis christiani, gobernatzeko moduari buruzko eskuliburua, zeinean, Makiaveloren Printzea idazlanean ez bezala, politikari kristau morala nagusitzen baitzaio; ikasle zuen Karlos V.arentzat idatzi zuen.

Erasmoren obrarik garrantzitsu eta eraginkorrena ordea Testamentu Berriaren grekozko lehen argitalpena da, latinezko bertsio berri batekin batera kaleratu zena; eskandalu handia sortu zuen, tradizioak kodeturiko baina eskuizkribuetan agertzen ez ziren bertso batzuk falta zituelako. Erasmoren argitalpenak, ikuspuntu filologikotik gaur egun baliagarria ez den arren, Testamentu Berriaren kritika modernorako bidea zabaldu zuen, Vulgata ez dela beti fidagarria frogatu baitzuen. San Jeronimoren Epistolarioa (1516-1520), eta Ebanjelioaren parafrasiak (1524), Testamentu Berriaren komentario bikainaren argitalpenarekin jarraitu zuen Erasmoren lan filologikoak.

Erreformak egoera larrian ipini zuen idazlea, tolerantziari buruz egiten zituen predikuek ez baitzuten jarraitzailerik. Luteroren doktrinatik aldendu zen De libero arbitrio idatziarekin (1524), Erreformak Basilean ideia erradikalak eta ikonoklastak zabaldu zituenean (1529). Hala, urte hartan, Basileatik alde egin eta Alemaniako Friburgon hartu zuen babeslekua. Lehenago, Colloquia familiarra (1522) argitaratu zuen, bere garaiko apaizen ohiturak eta eginak biziki kondenatzen zituena. Katolikoen eta protestanteen arteko iskanbilak bizi-bizian zeudela, Diatriba de Libero arbitrio («Aukeramen askeari buruz», 1524) saiakera, predestinazioaren kontrako jarrera zuena (gerora, Luterok De servo arbitrio liburuaz erantzun zion), eta De sarcienda Ecclesiae concordia liburua idatzi zituen.

Erasmo, XVI. mendeko humanista ospetsuena, elizaren eta gizartearen berrikuntzaren aldezle izan zen, eta kristautasunaren jatorriraino eta Antzin Aro klasikoko giza eredu handietaraino jo zuen horretarako; berrikuntza hori, Erasmoren aburuz, hezkuntzaren bitartez egin behar zen. Eliza Katolikoarekiko loturak inoiz hautsi ez zituen arren, Erreforma protestantearen bultzatzailetzat hartu izan da. Hil arte izan zuen bokazio pedagogikoa, eta bokazio horren lekukotasuna eman zuen bere epistolario zabalean: 3.000 gutunetik gora dira, bere garaiko pertsonaia nagusiei bidaliak, literatura balio handia, eta bere garaiko historia aztertzeko garrantzi erabakigarria dutenak.

Baina Erasmok, Erreformak ekarri zituen erlijio eztabaida gogorretan, bere independentziari eutsi zion beti: uko egin zion bai Luteroren predestinazioaren doktrinari, bai Aita Santuak beretzat nahi zituen aginpideei eta, hori zela eta, bi aldeetako kide sutsuenen arerio bihurtu zen eta askatasuna ortodoxiaren gainetik jartzen zutenen eredu.

Idazlanak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erasmok elizako gaiez eta giza interes orokorreko gaiei buruz idatzi zuen. 1530eko hamarkadarako, Europako liburu-salmenta guztien % 10-20 ziren Erasmok idatziak.^[3]

Publio Fausto Andreliniren lankidetzarekin, latinezko aditzondo eta aditzondoen paremiografia (bilduma) bat osatu zuen, Adagia izenekoa. Hainbat esaera egozten zaizkio: "Itsuen lurrean, begi bateko gizakia errege da". Erasmok, oro har, "Pandoraren Kutxa" esaldiaren sorrerarekin frogatzen du. Esaldi hori Hesiodoren Pandoraren mitoaren itzulpenean egindako akats baten bidez sortu zen, pithos (biltegiratze-potoa) eta pyxis (kaxa) nahasten zituelarik.^[4]

Haren idatzirik garatuenak goiz hasten dira Enchiridion Christiani militis obrarekin, "Soldadu Kristauaren Gidaliburua" (1503 – William Tyndale gazteak ingelesera itzulia urte batzuk geroago). (Enchiridion hitzaren itzulpen literalagoa —daga— "Suitzako labana modernoaren baliokide espiritualarekin" alderatu da.) Lan labur honetan, Erasmok bizitza kristau normalaren gaineko iritziak deskribatu zituen, ondorengo urteetan lantzen jarraituko zituenak.^[5] Bere garaiko gaitz nagusia formalismoa dela dio, tradizioaren mugimenduak istoren irakaskuntzetan duen bere oinarria ongi ulertu gabe. Formek arimari Jainkoa gurtzen erakuts diezaiokete, edo espiritua ezkutatu edo kontsolatu dezakete. Formalismoaren arriskuen azterketan, Erasmok monastizismoa, gurtza santua, gerra, klase-espiritua eta "gizartearen" aurreiritziak eztabaidatzen ditu. Enchiridion sermoia bezalakoa da satira bat baino. Erasmok aurre egin zion suposizio komunei, eta kleroa hezitzaile gisa margotu zuen, bere ezagutzen altxorra laikoekin partekatu beharko lukeena. Diziplina espiritual pertsonalak nabarmendu zituen, eta erreforma bat eskatu zuen, Elizako Gurasoak eta Idazkiak kolektiboki berreskuratzeko. Garrantzitsuena zera izan zen: idazkeraren irakurketa funtsezkotzat jo zuela, aldatzeko eta maitasunerantz motibatzeko duen ahalmenagatik. Bizitza Arrunteko Anaiak bezala, idatzi zuen Itun Berria Kristoren legea dela, herriak obeditu behar duela eta Kristo imitatu adibidea dela. [beharrezko hitzordua]

Ernest Barker-en arabera, "Testamentu Berria lantzeaz gain, Erasmok Elizako Gurasoak ere landu zituen eta sakonago gainera." Aita Latindarren artean Jeronimo Estridongoa, Hilario eta Agustin Hiponakoaren lanak argitaratu zituen; grekoen artean Ireneo Lyongoa, Origenes eta Joan Krisostomo landu zituen."^[6]

Erasmok, halaber, Pier Gerlofs Donia (Pier Handia) frisiar borrokalari mitikoari buruz idatzi zuen, sarriago kritikatuz bere ekintzak goraipatu baino. Erasmok gizon ilun eta bortitz gisa ikusi zuen, indar fisikoa jakinduria baino nahiago zuena.^[7]

Eromenaren marrazki marginala, Hans Holbein-ek egindakoa *Eromenaren Laudorioaren* lehen edizioan, 1515.

Erasmoren lan ezagunenetako bat Eromenaren Laudorioa, 1509an idatzia, Moriae encomium (grekoa, latinizatua) eta Laus stultitiae (latina) izenburu bikoitzarekin 1511n argitaratua.Faustino Perisauli humanista italiarrak idatzitako De triunpho stultitiae lanean inspiratu zen. Europako gizarteko, oro har, eta Mendebaldeko Elizako, bereziki, superstizioen eta beste tradizio batzuen aurkako eraso satirikoa Sir Thomas Moreri eskaini zion, izenburuak adierazten duen bezala.

Institutio principis Christiani edo "Printze Kristauaren Hezkuntza" (Basilea, 1516) Espainiako Karlos (gerora Karlos V.a, Erromatar Santua enperadorea) errege gaztearentzat idatzi zuen aholku gisa. Erasmok ohorezko printzipio orokorrak eta zintzotasuna esleitzen dizkie Printzearen funtzio bereziei. Printzea herriaren morroi litzateke uneoro. Institutio 1516an argitaratu zen, Makiavelok Printzea idatzi zuen garai antzekoan eta desberdintasun handiak daude bi obren artean. Makiavelok esan zuen, printzeak indar politikoaren kontrolari eusteko, seguruagoa dela herriak harekiko beldurra izatea maitasuna baino. Erasmok nahiago zuen printzea maitatua izatea, eta irmoki iradoki zuen ondo landutako hezkuntza bat, justiziaz eta borondate onez gobernatzeko eta zapalkuntza iturririk ez egoteko.

Erreforma-jardueren ondorioz, Erasmo ez zegoen ados bi alderdi handiekin. Azken urteak, beren alde kokatu ziren pertsona ezberdinekin izandako eztabaidek zeharkatu zuten. Horien artean, Ulrich von Hutten nabarmendu behar da; jeinu distiratsu eta erratikoa zeinak kausa luteranoa bultzatzeko hautua egin zuen eta Erasmori hautu berbera egiteko gonbita egin zion. 1523an emandako erantzun batean, Spongia adversus aspergines Hutteni, Erasmok semantikan duen trebetasuna erakusten du. Hutteni leporatu zion berak erreformari buruzko adierazpenak gaizki interpretatu izana, eta Elizarekin hausteko asmorik ez zuela berretsi zuen.

Erasmoren idatziek hizkuntzarekiko etengabeko kezka adierazten dute, eta 1525ean Lingua gaiari buruzko tratatua eman zuen. Esaten denez, lan honek eta beste batzuek abiapuntu bat eman diote hizkuntzaren filosofiari, nahiz eta Erasmok ez duen guztiz landutako sistema bat sortu.^[8]

Ciceronianus 1528an atera zen, Zizeronen idazkietan esklusiboki eta fanatikoki oinarritzen zen latindar estiloari eraso eginez. Étienne Doletek 1535ean Erasmianus izenburuko uhal bat idatzi zuen.

Erasmoren azken lan handia, hil zen urtean argitaratua, Elizgizonak edo Ebangelioaren Predikatzailea (Basilea, 1536) da, mila orrialde inguruko predikatzaileentzako eskuliburu masiboa. Nahiz eta ez izan lan ulerterraz bat, Erasmok ezin izan baitzuen behar bezala argitaratu zahartzaroan, bere literatura zein teologia ikaskuntza guztiaren gailurra izan zen. Bertan elizako predikatzaileei beren bokazioaren alderdi imajinagarri guztiei buruzko aholkuak eman zizkien, iturri klasiko eta biblikoen erreferentzia asko erabiliz.

Sileni Alcibiadis (1515)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erasmoren Sileni Alcibiadis Elizaren erreformaren beharrari buruzko zuzeneko ebaluazioetako bat da. [beharrezko zitazioa] Johann Frobenek Adagiaren 1515ean berrikusitako edizio batean argitaratu zuen lehenik, eta gero 1517an lan independente gisa. Saio hau John Colet-en Deialdia sermoiarekin alderatu da, nahiz eta estiloak desberdinak izan.

Sileni Silenusen forma plurala (latina) da. Askotan, Bacchus ardo erromatarraren jainkoarekin lotuta egoten da, eta arte piktorikoan errebelatzaile asimetriko gisa irudikatzen da, astoetan muntatuta, abestuz, dantzatuz, flautak ukituz eta abar. Altzibiades greziar politikaria zen K.a. XV. mendean, eta jenerala Peloponesoko Gerran; hemen gehiago aurkezten da Platonen elkarrizketa batzuetan idatzitako pertsonaia gisa: gazte polit bat Sokrates konbentzitzen ahlegintzen dena egia bilatzeko plazeraren ordez, eta jakinduria ospearen ordez.

Sileni terminoa –batez ere Altzibiadesen pertsonaiarekin uztartuta dagoenean–, beraz, barruko zerbaitek pertsona baten izaera adierazgarriagoa duela kanpoan ikusten dena baino ideiaren ebokazio gisa uler daiteke. Esaterako, kanpotik zerbait edo norbait itsusia barrutik ederra izan daiteke, horixe baita Altzibiades eta Sinposioa protagonista dituen Platonen elkarrizketetako puntu nagusietako bat, Altzibiades ere agertzen baita.

Horren alde, Erasmok hau dio: "Barne-natura eta funtsa hurbiletik begiratzen duen edonork aurkituko du inor ez dagoela benetako jakintzatik urrutiago, titulu handiak, ikasitako ojibak, erupzio bikainak eta bitxidun eraztunak dituzten pertsonak baino, jakinduriaren gailurra baitira". Bestalde, Erasmok Sileni batzuk zerrendatzen ditu, eta gero zalantzan jartzen du Kristo ote den horietako Silenus nabarmenena. Apostoluak Sileni ziren, beste batzuek barregarri utzi zituztelako. Berak uste du gauzarik harroenak adierazgarrienak izan daitezkeela, eta Eliza herri kristau oro dela, eta, nahiz eta klero osoari gaur egun erreferentzia egiten zaizkion, bere morroiak besterik ez direla. Elizaren aberastasunak herriaren kontura gastatzen dituztenak kritikatzen ditu. Elizaren benetako puntua jendeari kristau bizitza eramaten laguntzea da. Uste da apaizak puruak direla, baina ihes egiten dutenean, inork ez ditu kondenatzen. Aiten aberastasunak kritikatzen ditu, Ebanjelioarentzat garrantzitsuagoa izango litzatekeelakoan.

Erasmo faltsutzailea?[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1530ean, Ziprianoren obren laugarren edizioan, De duplici martyrio ad Fortunatum izeneko tratatu bat sartu zuen Erasmok. Ziprianori esleitu zitzaion obra eta kasualitatez liburutegi zahar batean aurkitu zuten. Testu hau Erasmoren lanetatik hurbil dago, bai edukiari dagokionez (bertutearen eta sufrimenduaren arteko nahastearen aurka), bai formari dagokionez, eta ez da eskuizkriburik ezagutzen. Anakronismo nabarmen bat aurkitzen zaio: Dioklezianoren jazarpenari buruzko aipamena, Zipriano hil eta askoz geroago gertatu zen jazarpen bat hain zuzen ere. 1544an, Henricus Gravius dominikarrak lana faltsutzat salatu zuen, eta Erasmori edo Erasmoren imitatzaile bati esleitu zion lanaren egile izatea. XX. mendean, Erasmoren iruzur baten hipotesia a priori baztertu zuten zirriborro handi gehienek, hala nola Percy Stafford Allenek, baina Anthony Grafton bezalako akademikoek onartu zuten.^[9]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

↑ Euskaltzaindia. (PDF) 185. arauaː Errenazimentuko pertsona-izenak. .
↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak
↑ Galli, Mark, and Olsen, Ted. 131 Christians Everyone Should Know. Nashville: Holman Reference, 2000, 343.
↑ «Pandora's Box in Greek Mythology» Greek Legends and Myths.
↑ MacCulloch, Diarmaid. Christianity: The First Three Thousand Years. New York: Viking, 2010, 599.
↑ Ernest Barker (1948) Traditions of Civility, chapter 4: The Connection between the Renaissance and the Reformation, pp. 93–94, Cambridge University Press
↑ The Age of Erasmus, Lectures Delivered in the Universities of Oxford and London, by P. S. Allen, Clarendon Press 1914
↑ Rummel, Erika, "Desiderius Erasmus", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2017 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
↑ Anthony Grafton, Forgers and Critics. Creativity and Duplicity in Western Scholarship (Princeton: Princeton University Press, 1990).Fr. translation Faussaires et critiques, Les Belles Lettres, 2004, p. 53-54. Fernand Halleyn, « Le fictif, le vrai et le faux », in Jan Herman et al. (dir.), Le Topos du manuscrit trouvé, Louvain - Paris, ed. Peeters, 1999, p. 503-506. The attribution to Erasmus was supported by F. Lezius, "Der Verfasser des pseudocyprianischen Tractates De duplici martyrio: Ein Beitrag zur Charakteristik des Erasmus", in Neue Jahrbücher für Deutsche Theologie, IV (1895), p. 95-100; by Silvana Seidel Menchi, “Un'opera misconosciuta di Erasmo? », in Rivista Storica Italiana, XC (1978), p. 709-743; and by Neil Adkin, "The Use of Scripture in the Pseudo-Cyprianic De duplici martyrio ", in Giornale italiano di filologia, 47, 1995, p. 219-248. See review of N. Adkin's article by François Dolbeau in Revue des études augustiniennes, 44 (1998), Chronica Tertullianea et Cyprianea, p. 307-339, online.

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azurmendi, Joxe (2015): "Nafarroatik Nafarroara" in Pruden Gartzia: Nafarroako auziaz, Donostia: Elkar. ISBN 978-84-9027-443-9
Gartzia, Pruden (2015): "Aitasantu negargarri baten buldak" in Nafarroako auziaz, Donostia: Elkar. ISBN 978-84-9027-443-9
Rico, Francisco (1994): "Hitzaurrea" in Erasmo Rotterdamgoa: Eromenaren laudorioa, Bilbo: Klasikoak.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Erasmo Rotterdamgoa

Euskarari ekarriak: Erasmo Rotterdamgoa Ekarriak.armiarma.eus
(Ingelesez) (Latinez) (Nederlanderaz) Erasmo Rotterdamgoaren idazlanak irakurgai. Guttemberg Proiektua

Datuak: Q43499
Multimedia: Desiderius Erasmus / Q43499

[1] Euskaltzaindia. (PDF) 185. arauaː Errenazimentuko pertsona-izenak. .

[2] EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak

[3] Galli, Mark, and Olsen, Ted. 131 Christians Everyone Should Know. Nashville: Holman Reference, 2000, 343.

[4] «Pandora's Box in Greek Mythology» Greek Legends and Myths.

[5] MacCulloch, Diarmaid. Christianity: The First Three Thousand Years. New York: Viking, 2010, 599.

[6] Ernest Barker (1948) Traditions of Civility, chapter 4: The Connection between the Renaissance and the Reformation, pp. 93–94, Cambridge University Press

[erasmus-7] The Age of Erasmus, Lectures Delivered in the Universities of Oxford and London, by P. S. Allen, Clarendon Press 1914

[8] Rummel, Erika, "Desiderius Erasmus", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2017 Edition), Edward N. Zalta (ed.).

[9] Anthony Grafton, Forgers and Critics. Creativity and Duplicity in Western Scholarship (Princeton: Princeton University Press, 1990).Fr. translation Faussaires et critiques, Les Belles Lettres, 2004, p. 53-54. Fernand Halleyn, « Le fictif, le vrai et le faux », in Jan Herman et al. (dir.), Le Topos du manuscrit trouvé, Louvain - Paris, ed. Peeters, 1999, p. 503-506. The attribution to Erasmus was supported by F. Lezius, "Der Verfasser des pseudocyprianischen Tractates De duplici martyrio: Ein Beitrag zur Charakteristik des Erasmus", in Neue Jahrbücher für Deutsche Theologie, IV (1895), p. 95-100; by Silvana Seidel Menchi, “Un'opera misconosciuta di Erasmo? », in Rivista Storica Italiana, XC (1978), p. 709-743; and by Neil Adkin, "The Use of Scripture in the Pseudo-Cyprianic De duplici martyrio ", in Giornale italiano di filologia, 47, 1995, p. 219-248. See review of N. Adkin's article by François Dolbeau in Revue des études augustiniennes, 44 (1998), Chronica Tertullianea et Cyprianea, p. 307-339, online.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]