Erregai fosil

Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Ikatza, erregai fosil mota.

Erregai fosilak Lurraren litosferan aurkitutako hidrokarburoak dira, esterako ikatza, petrolioa eta gas naturala gisako materialak[1], lurrazalean modu naturalean eratua, erregai gisa atera eta erretzen diren landare eta animalia hilen hondarretatik. Erregai fosilak erre daitezke zuzenean beroa ematen erabiltzeko (kozinatzeko edo berotzeko), motorrak elikatzeko (ibilgailu motordunen barne-errekuntzako motorrak) edo elektrizitatea sortzeko[2], adibidez. Erregai fosil batzuk, erre aurretik, deribatuetan fintzen dira, hala nola kerosenoa, gasolina eta propanoa. Erregai fosilen jatorria lurperatutako organismo hilen deskonposizio anaerobikoa da, fotosintesiak sortutako molekula organikoak dituena[3]. Material horiek, karbono handiko erregai fosil bihurtzeko, milioika urteko prozesu geologikoa behar izaten da[4].

Gaur egun, erregai fosilak energia sortzeko lehengai nagusia dira, munduko energia premien % 90 betetzen dute eta. Hala ere, erregai hauek bukatzeko arriskuak beste energia mota batzuk bilatzera bultzatu du gizartea, hala nola energia berriztagarrira.

Eguzkia da planetan dagoen energiaren zatirik handienaren iturri. Eguzkiaren beroa eta argia dira zelula bakarreko landare eta animalien garapenerako beharrezko diren erreakzio kimiko ugarietarako oinarriak. Gainera, landare eta animalia horiek dira, mendeen poderioz, gaur egun erabiltzen ditugun erregai fosilak sortu zituztenak.

2019an, munduko lehen mailako energiaren kontsumoaren % 84 eta elektrizitatearen % 64 erregai fosiletatik zetozen[5][6][7]. Erregai fosilak eskala handian erretzeak kalte handiak eragiten ditu ingurumenean. Giza jarduerak sortzen duen karbono dioxidoaren (CO2) % 80 baino gehiago (urtean 35.000 milioi tona inguru) horiek erretzetik dator[8], lurraren garapenetik datozen 4.000 milioiren aldean[9]. Lurreko prozesu naturalek, ozeanoak xurgatzen dituenak gehienbat, horren zati txiki bat baino ezin dute garbitu. Beraz, urtean, mila milioi tona karbono dioxido atmosferiko gehitzen dira[10]. Metano ihesak esanguratsuak diren arren[11], erregai fosilak erretzea da berotegi-efektuko gasen iturri nagusia, berotze globala eta ozeanoen azidotzea eragiten duena. Gainera, airearen kutsaduraren ondoriozko heriotza gehienak erregai fosilen partikulek eta gas kaltegarriek eragiten dituzte. Horrek barne produktu gordinaren % 3 baino gehiago balio duela kalkulatzen da[12], eta erregai fosilak urtero milioika bizitza salbatuko dituela[13].

Klima-krisia, kutsadura eta erregai fosilek eragindako beste inpaktu negatibo batzuk ezagutzeak politikaren trantsizio orokorra eta mugimendu aktibista ekarri ditu, energia jasangarriaren aldeko erabilera amaitzera bideratuak[14]. Hala ere, erregai fosilen industria ekonomia globalean oso integratuta eta diruz lagunduta dagoenez, trantsizio horrek inpaktu ekonomiko handiak izango dituela aurreikusten da[15]. Interesdun askok diote aldaketak trantsizio justua izan behar duela[16] eta politika bat sortu behar duela erregai fosilen industriaren aktibo hondartuek sortutako karga sozialei aurre egiteko[17][18].

Jatorria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Petrolio-eremuak Lurreko leku jakin batzuetan soilik daudenez[19] herrialde batzuk baino ez dira petrolioarekiko independenteak; gainerako herrialdeak herrialde horien petrolioa ekoizteko ahalmenen araberakoak dira.

Erregai fosilak, milioika urtetan zehar lurrazaleko beroaren eta presioaren eraginez, landare hilen hondakin fosilizatuetatik sortu zirela zioen teoria Andreas Libaviusek, 1597an, Alchemia [Alkimia], eta, geroago, Mikhail Lomonosovek, jada 1757an (eta 1763an zalantzarik gabe) aurkeztu zuen[20]. Erregai fosila esapidearen lehen erabilera Caspar Neumann kimikari alemaniarraren 1759ko ingelesezko itzulpenean agertzen da[21]. Gutxienez 1652an datatua[22], Oxford English Dictionaryk dioenez, erregai fosila esapidean, fosila adjektiboak indusketan aurkitua, lurperatuta aurkitua esan nahi du, bistan denez, ingelesezko fosil izena hildako organismoei erreferentzia egin aurretik, nagusiki XVIII. mendearen hasieran[23].

Uretako fitoplanktona eta zooplanktona, baldintza anoxikoetan kantitate handitan hil eta jalki zirenak, duela milioika urte hasi zuten petrolioaren eta gas naturalaren eraketa deskonposizio anaerobikoaren ondorioz. Denbora geologikoan zehar, materia organiko hori, lokatzarekin nahasirik, sedimentu inorganikoen geruza astunagoen azpian lurperatu zen. Horren ondorioz, tenperatura altuak eta presioak materia organikoa aldarazi zuten kimikoki, lehen kerogeno izeneko argizarizko material batean eta gero hidrokarburo likido eta gaseosoetan katagenesi izeneko prozesu batean. Eraldaketa horiek beroak eragindakoak izan arren, jatorrian, errekuntzan askatutako energia, oraindik, fotosintesiak eragindakoa da[3].

Lurreko landareek ikatza eta metanoa sortzeko joera dute. Ikatz meategi asko Lurraren historiako aro karboniferoen garaikoak dira. Lurreko landareek ere III motako kerogenoa osatzen dute, gas naturalaren iturria. Nahiz eta erregai fosilak prozesu naturalen bidez sortzen diren etengabe, baliabide ez-berriztagarri gisa sailkatzen dira, milioika urte behar izaten baitituzte erreserba bideragarriak eratzeko eta, daudenak, berriak sortzen direnak baino askoz azkarrago agortzen ari direlako[24][25].

Garrantzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

COVID-19 pandemiatik errekuperatu ondoren, energia konpainien irabaziak handitu egin ziren Ukrainako Errusiako inbasioaren ondorioz, erregaien prezio altuago, zor-mailaren jaitsierak, Errusian itxitako proiektuen zerga-balioketak eta lehenagoko berotegi-efektuko gasen isurketak murrizteko planetatik atzera egin zutelako[26].
Findegi petrokimikoa Grangemouth-en, Eskozian, Erresuma Batuan

Erregai fosilak garrantzitsuak izan dira giza garapenerako, atmosfera irekian erraz erre daitezkeelako beroa sortzeko. Zohikatza etxeko erregai gisa erabiltzea historia erregistratua baino lehenagokoa da. Lehen, labe batzuetan, ikatza erretzen zen metalezko minerala urtzeko, eta petrolio-isurketetako hidrokarburo erdi solidoak ere antzina erretzen ziren[27], iragazgaiztzerako eta baltsamatzeko erabiltzen baitziren gehienbat[28].

Petrolioaren ustiapen komertziala XIX. mendean hasi zen[29].

Gas naturala, garai batean petrolioaren ekoizpenaren alferrikako azpiproduktu gisa egotzia zena, gaur egun oso baliabide baliotsutzat hartzen da[30]. Gas naturalaren hobiak ere helio iturri nagusia dira.

Petrolio gordin astuna (ohiko petrolio gordina baino askoz likatsuagoa dena) eta harea bituminosoak (betuna harearekin eta buztinarekin nahastuta), 2000ko hamarkadaren hasieran, erregai fosilen iturri gisa garrantzi handiagoa hartzen hasi ziren[31]. Eskisto bituminosoa eta antzeko materialak kerogenoa duten arroka sedimentarioak dira, pisu molekular handiko konposatu organikoen nahasketa konplexua eta, berotzen denean (pirolisia), petrolio gordina sintetikoa ematen dutenak. Prozesamendu gehigarriarekin, beste erregai fosil batzuen ordez erabil daitezke. 2010eko eta 2020ko hamarkadetan, baliabide horien ustiapenetik desinbertsioa gertatu zen karbono-aztarna handia zutelako errazago prozesatzen ziren erreserbaren aldean[32].

XVIII. mendearen azken erdia baino lehen, haize-errotak eta ur-errotak irina ehotzeko, egurra zerratzeko edo ura ponpatzeko lanetarako behar zen energia ematen zuten, egurra edo zohikatza erretzeak etxerako beroa ematen zuen bitartean. Erregai fosilen erabilerak (hasieran, ikatza eta, gero, petrolioa) lurrun-makinetan, industria iraultza ahalbidetu zuen. Aldi berean, gas naturala edo ikatz gasa erabiltzen zuten gas argiak erabilera zabala hartzen ari ziren. Barne-errekuntzako motorra asmatzeak eta automobil eta kamioietan erabiltzeak asko handitu zuen gasolina eta gasolioaren eskaera, biak erregai fosilez egindakoak. Beste garraiobide batzuek ere, trenek eta hegazkinek, erregai fosilak behar dituzte. Erregai fosilen beste erabilera nagusia elektrizitatea sortzeko eta industria petrokimikorako lehengai gisa da. Mundruna, petrolioa ateratzearen hondarra, errepideen eraikuntzan erabiltzen da.

Iraultza Berderako energia erregai fosilek eman zuten ongarri (gas naturala), pestizida (petrolioa) eta hidrokarburoz elikatutako ureztaketa moduan[33][34]. Nitrogeno-ongarri sintetikoen garapenak nabarmen lagundu du populazio globalaren hazkundea; gaur egun, Lurreko biztanleriaren ia erdia nitrogeno ongarri sintetikoen erabileraren ondorioz elikatzen dela kalkulatu da[35]. Ongarrien salgaien prezioen agentzia baten buruaren arabera, «munduko elikagaien % 50 ongarrietan oinarritzen da»[36].

Erregai fosil motak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erregai fosilak hiru dira: petrolioa, ikatza eta gas naturala. Animalien eta landareen osagai organikoen metaketaren ondorioz sortu dira. Hondakin horiek, itsas hondoen edo aintziraren sakonuneetan pilatu ziren mikroorganismo anaerobioen irismenetik kanpo geratuz. Ondoren, sedimentu geruzaz estaliz joan ziren. Presio eta tenperatura handien eraginez hondakin organiko hauek gas, petrolio eta ikatz bilakatuko dira. Pilatuta geratu ahal dira, arroketatik ihes egin edota atmosferara ihes egin dezakete. Erregai fosilak baliabide ez berriztagarriak dira ezin baitira epe laburrean berritu.[37]

Petrolioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Petrolio»

Petrolioa substantzia erregaia da, beltza eta likatsua, tenperatura eta presio normaletan likidoa. Hidrokarburo mota ezberdinen nahasketaz osaturiko likido oliotsua da, jatorri naturalekoa. Batez ere hidrokarburoak eratzen dituzten karbonoz (% 84-87) eta hidrogenoz (% 11-14) osatzen da, eta beste konposatu organikoetatik eratorritako elementuak eduki ditzake (% 1-8), hala nola sufrea, oxigenoa, nitrogenoa, metalak, ura, gatzak eta abar. [38]

Bere jatorrian substantzia organikoen deskonposizioa dago, bizitzeko airerik behar ez duten mikrobioen eraginez gertatzen dena (anaerobioak). Petrolioa duela hainbat milioi urte sortu zen, fosil bihurtu ziren animalia eta landareetatik abiatuta. Fosiltzeko, animaliak lokatzetan edo hareatan lurperatuta geratu behar du, hezurrak desegin baino lehenago. Milaka urtetan zehar, hezur hondar horien gainean sedimentu geruzak pilatuz joan ziren, eta mineralak sartu ziren, petrolio bihurtu arte. Petrolioa hareharrizko arrokak osatzen dituzten hondar aleen arteko tarteetan gordeta egoten da, eta horien jatorria itsasokoa, ibaikoa, glaziarretakoa edo aintziretakoa izan daiteke. Beraz, petrolio erreserbak lurpean daude, ehunka metrora, edo milaka metrora, eta horien kokapen zehatza jakiteko metodo bakarra esplorazio zundaketak dira.

Gaur egun, putzuetatik petrolioa erauzteko teknikarik erabiliena zundaketa birakaria da. Oliobideetan zehar gaia biltegietako tankeetaraino eramaten da, eta handik bere helmugara bidaltzen da.

Ikatza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Ikatz»

Ikatza, erregai fosil beltz eta gogorra da, gehienbat karbonoz osatuta eta jatorri ezberdineko landareen hondakinez osatuta dago. Hondakin hauek, geologia aldi askotan zehar urpean (ingurune erreduzitzailean) metatu, eta bakterio anaerobioen eraginez deskonposatzen hasi ziren, modu honetan, oxigenoa eta hidrogenoa askatu eta karbono proportzioa handitu zen. Ondorioz, aintzira, ibai, delta eta antzeko ingurune sedimentarioetan, karbono ugari zuten sedimentu kantitate handiak metatu ziren. Ondoren, sedimentu horiek beste batzuek estali zituzten, eta lurperatuz joan ziren. Lurperatu ahala, gradiente geotermikoak eraginda, tenperatura igo egiten da eta presioa handitzen da, horrela, ikazte-prozesurako beharrezko baldintzak sortzen dira. Hondakin hauek, airearen ukimenetik kanpo jasandako presioaren, beroaren eta bakterioen eraginez eratzen da ikatza.[39]

Ikatzak karbono eta gai lurrunkorren edukiaren arabera sailkatzen dira: antrazita (% 90-98 karbono), harrikatz bituminosoa (% 70-90) eta lignitoa (< % 70). Bero-ahalmena, oso lotuta dago erregaiaren osaera kimikoarekin, karbono kantitatearekin, hain zuzen ere. Beraz, ikatza bero-ahalmen handiaren ondorioz erregaitzat (gaur egun zentral termikoetan nagusiki) eta produktu batzuk lortzeko lehengaitzat (kokea, gas erregai batzuk, sintesi-gasa, gas natural sintetikoa...) erabiltzen da.

Gas naturala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Gas natural»

Pisu molekular txikiko hidrokarburo ase gaseosoen nahastea, petrolioa bezala lurpean metatutako organismoen transformazio geldoaren emaitza dena eta hobietan horrekin batera edo bakarrik dagoena. Osagai nagusia metanoa da (% 80-99 bolumenean) eta horrez gain etano, propano eta butanoa ere badaude. Nitrogenoa, karbono dioxidoa eta hidrogeno sulfuroa ere izaten ditu. Gas naturala lurrazaleko arroka porotsuen zirrikituetan egoten da, airerik gabe, 2.000-5.000 metro bitarteko sakoneran. Normalean, petrolio gordinaren hobien aldamenean egoten da, baina bakarrik ere egon daiteke, beste hidrokarburo edo gas kantitate txikiekin batera. Gas naturala petrolioaren eratze prozesu beraren emaitza da. Lurpean (toles tektonikoetan) harrapaturiko materia organikoaren deskonposizio anaerobikoaren ondorioz eratu zen, orain dela 50 milioi urte inguru. Horretarako oinarrizko baldintza izan zen mikroorganismoak oxigenorik gabeko ingurunean egotea. Horregatik egoten da gas naturala oxigenoari igarotzen uzten ez zioten geruzak dauden tokietan, adibidez, basamortu edo itsas hondoaren azpian. Petrolioak eta gas naturalak lur iragazkor eta porotsuaren geruzetatik ihes egin zuten, lur iragazgaitzezko kupula baten azpian edo faila baten kontra harrapatuta geratu arte. Beraz, metatzean, gaur egun aurkitu diren hobiak eratu ziren.[40]

Erregaitzat erabiltzen da batez ere, eta industria kimikoan lehengaitzat ere bai. Petrolioak eta harrikatzak baino bero-ahalmen txikiagoa du eta horiek baino karbono dioxido gutxiago aireratzen du.

Erregai fosilen abantailak eta desabantailak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Abantailak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Oso energetikoak dira.
  • Biltegiratzeko eta garraiatzeko errazak dira.
  • Beste energia batzuekin alderatuz nahiko merkeak dira.
  • Erauzteko errazak izaten dira lursail irekietan.

Desabantailak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Erregai fosilak oso astiro birsortzen dira.
  • Planetan ez dira homogeneoki banatzen.
  • Erregai fosilen erauzketa eta errekuntza berotegi-efektuko gasen areagotzea dakar, hala nola, metanoa eta karbono dioxidoa.
  • Errekuntzaren ondorioz merkurioa eta artsenikoa bezalako konposatu kutsakorrak sortzen dira, ordea, biomasatik eratorritako erregaiekin ez da hori gertatzen.
  • Erregai fosilak ez dira berriztagarriak, honen ondorioz, erreserbak agortzen direnez, bere erauzketa zailtzen da eta prezioa igotzen da.
  • Balio ekonomiko handiko baliabideak diraeta bere uztiapena gatazkak suerta ditzake. [41]

[[Fitxategi:Gulf Offshore Platform.jpg|thumb|upright|[[Mexikoko Golkoan]], petrolio putzu bat]]

Ingurumen ondorioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Global Carbon Project-ek erakusten du 1880az geroztik CO2-ren gehikuntzak nola sortu diren iturri ezberdinek bata bestearen atzetik gora egin dutelako.
Azaleko tenperatura globalaren berreraikuntza azken 2000 urteetan zuhaitz-eraztun, koral eta izotz-nukleoen zeharkako datuak erabiliz[42]. Zuzeneko behaketa-datuak gorriz daude, eta datu guztiek 5 urteko batez besteko mugikorra erakusten dute[43].
2020an, lehen aldiz, berriztagarriek erregai fosilak gainditu zituzten Europar Batasuneko elektrizitate iturri nagusi gisa[44].

Erregai fosilak erretzeak kanpo-eragin negatibo ugari ditu: ingurumen-inpaktu kaltegarriak non ondorioak erregaia erabiltzen duten pertsonengandik haratago hedatzen diren. Benetako ondorioak kasuan kasuko erregaiaren araberakoak dira. Erregai fosil guztiek CO2 askatzen dute erretzean, eta, horrela, klima-aldaketa azkartu egiten da. Ikatza erretzeak eta, neurri txikiagoan, petrolioa eta haren eratorriek, horrenbestez, atmosferako partikulak, kea eta euri azidoa eragiten dute[45][46][47].

Klima-aldaketa, neurri handi batean, CO2 gisako berotegi-efektuko gasak isurtzeak eragiten du, eta erregai fosilak erretzea da isuri horien iturri nagusia. Munduko leku gehienetan, klima-aldaketak ekosistemetan eragin negatiboa du[48]. Horrek espezieak desagertzen laguntzea eta pertsonen elikagaiak ekoizteko gaitasuna murriztea dakar, horrela munduko gosearen arazoa areagotuz. Tenperatura globalaren etengabeko igoerak ondorio kaltegarri gehiago ekarriko ditu, bai ekosistemetan, bai pertsonengan, eta, Munduko Osasun Erakundeak adierazi duenez, klima-aldaketa da XXI. mendeko giza osasunerako mehatxurik handiena[49][50].

Erregai fosilen errekuntzak azido sulfurikoa eta nitrikoa sortzen ditu, Lurrera euri azido gisa erortzen direnak, eremu naturalean zein eraikitako ingurunean eraginez. Haitzurdin eta kareharriz egindako monumentuak eta eskulturak bereziki zaurgarriak dira, azidoek kaltzio karbonatoa disolbatzen baitute.

Erregai fosilek material erradioaktiboak ere badituzte, batez ere uranioa eta torioa, atmosferara isurtzen direnak. 2000. urtean, 12.000 tona torio eta 5.000 tona uranio inguru askatu ziren mundu osoan ikatza erretzeagatik[51]. 1982an, AEBko ikatza erretzeak, atmosferara, Three Mile Islandeko istripuak baino 155 aldiz erradioaktibitate handiagoa askatu zuela kalkulatzen da[52].

Ikatza erretzeak lurreko errauts eta errauts hegalari kantitate handiak ere sortzen ditu. Material horiek hainbat aplikaziotan erabiltzen dira, adibidez, Estatu Batuetako ekoizpenaren % 40 inguru erabiliz[53].

Erretzeak sortzen duen ondorioez gain, erregai fosilen bilketa, prozesamendu eta banaketak ingurumen-ondorioak ere baditu. Ikatza ustiatzeko metodoek, batez ere mendi-gailurrak kentzeak eta aire zabaleko meatzaritzak, ingurumen-inpaktu negatiboak dituzte, eta itsasoko petrolio-zundaketak arriskua dakar uretako organismoentzat. Erregai fosilen putzuek, gas isuri iheslarien bidez, metanoa askatzen lagun dezakete. Petrolio-findegiek ere ingurumen-inpaktu negatiboak dituzte, airearen eta uraren kutsadura barne. Ikatza, batzuetan, diesel motordun lokomotorek garraiatzen dute, petrolio gordina, normalean, zisterna-ontziek garraiatzen eta erregai fosil osagarriak erretzea eskatzen duten bitartean.

Erregai fosilen ondorio negatiboei aurre egiteko, arintze-ahalegin ugari sortu dira. Horrek energia iturri alternatiboak erabiltzeko mugimendua barne hartzen du, hala nola energia berriztagarriak. Ingurumen-araudiak hainbat ikuspegi erabiltzen ditu isuri horiek mugatzeko; adibidez, errauts hegalariak bezalako hondakin-produktuak atmosferara isurtzearen aurkako arauak[47].

2020ko abenduan, Nazio Batuen Erakundeak txosten bat kaleratu zuen esanez: berotegi-efektuko isuriak murrizteko beharra izan arren, hainbat gobernuk erregai fosilen aldeko apustua bikoizten ari zirela, kasu batzuetan COVID-19tik suspertzeko diru-laguntzaren % 50 baino gehiago erregai fosilen ekoizpenera bideratuz energia alternatibora beharrean. António Guterres NBEko idazkari nagusiak adierazi zuenez, «Gizadia naturaren aurkako gerra egiten ari da. Hori suizida da. Naturak beti kontraerasotzen du, eta, dagoeneko, gero eta indar eta amorru handiagoz ari da egiten». Guterresek, hala ere, oraindik itxaropenerako arrazoirik badagoela esan zuen, Joe Bidenen planari eskatuz AEBk bat egin dezala Txina eta EB gisako beste igorle handi batzuen asmoarekin, 2050erako zero emisio garbietara iristeko helburuak hartzeko[54][55][56].

Atmosferan dauden berotegi-gasen kontzentrazio gero eta handiagoa da, hau da, milaka urtetan lur-azpian sortu diren erregai fosilen zati handi bat gizakiak erabili duelako azken 150 urteotan, errekuntza-prozesuen bidez energia lortzeko.

Ondorioz, lur-azaleko tenperatura, normala den gorabehera mugaren gainetik igotzen da. Berotze orokor honek aldatu egiten du planetako klimaren dinamika, toki batzuetan lehorteak areagotzen ditu, beste batzuetan euri garaiak luzatzen ditu eta, ikerketa batzuen arabera, poloetako izotza urtzen hasteko arriskua dago, eta beraz, itsasoaren maila igotzekoa.

Horrek aldaketak ekarriko lituzke itsaso bazterrak gaur egun duen mailari dagokionez eta ondorio larriak izango lituzke itsasertzean dauden herrientzat.[57]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) «Fossil fuel» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  2. ↑ «Fossil fuels» www.gsi.ie (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  3. ↑ a b "thermochemistry of fossil fuel formation" (PDF). Archived (PDF) from the original on 20 September 2015.
  4. ↑ Paul Mann, Lisa Gahagan, and Mark B. Gordon, "Tectonic setting of the world's giant oil and gas fields", in Michel T. Halbouty (ed.) Giant Oil and Gas Fields of the Decade, 1990–1999, Tulsa, Okla.: American Association of Petroleum Geologists, p. 50, accessed 22 June 2009.
  5. ↑ Ritchie, Hannah; Roser, Max; Rosado, Pablo. (2022-10-27). «Energy» Our World in Data (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  6. ↑ (Ingelesez) Bank, European Investment. (2023-02-02). Energy Overview 2023. (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  7. ↑ (Ingelesez) Nations, United. «Renewable energy – powering a safer future» United Nations (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  8. ↑ (Ingelesez) Ambrose, Jillian. (2020-04-12). «Carbon emissions from fossil fuels could fall by 2.5bn tonnes in 2020» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  9. ↑ «GCP - Carbon Budget» web.archive.org 2022-04-08 (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  10. ↑ «Greenhouse gases' effect on climate - U.S. Energy Information Administration (EIA)» www.eia.gov (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  11. ↑ "Chapter 2: Emissions trends and drivers" (PDF). Ipcc_Ar6_Wgiii. 2022. Archived (PDF) from the original on 4 April 2022.
  12. ↑ "Quantifying the Economic Costs of Air Pollution from Fossil Fuels" (PDF). Archived from the original (PDF) on 6 April 2020.
  13. ↑ Zhang, Sharon. "Air Pollution Is Killing More People Than Smoking—and Fossil Fuels Are Largely to Blame". Pacific Standard. Retrieved 5 February 2020.
  14. ↑ (Ingelesez) Dickie, Gloria; Dickie, Gloria. (2022-04-04). «Factbox: Key takeaways from the IPCC report on climate change mitigation» Reuters (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  15. ↑ (Ingelesez) «Price Spike Fortifies Fossil Fuel Subsidies» Energy Intelligence 2022-04-14 (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  16. ↑ (Ingelesez) Westervelt, Amy. (2022-04-05). «IPCC: We can tackle climate change if big oil gets out of the way» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  17. ↑ (Ingelesez) Eaglesham, Jean; Monga, Vipal. (2021-11-20). «Trillions in Assets May Be Left Stranded as Companies Address Climate Change» Wall Street Journal ISSN 0099-9660. (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  18. ↑ (Ingelesez) Bos, Kyra; Gupta, Joyeeta. (2019-10-01). «Stranded assets and stranded resources: Implications for climate change mitigation and global sustainable development» Energy Research & Social Science 56: 101215.  doi:10.1016/j.erss.2019.05.025. ISSN 2214-6296. (Noiz kontsultatua: 2023-05-23).
  19. ↑ Oil fields map Archived 6 August 2012 at the Wayback Machine. quakeinfo.ucsd.edu
  20. ↑ (Ingelesez) Hsu, Chang Samuel; Robinson, Paul R.. (2017-12-20). Springer Handbook of Petroleum Technology. Springer ISBN 978-3-319-49347-3. (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  21. ↑ (Ingelesez) Neumann, Caspar. (1773). The Chemical Works of Caspar Neumann .... J. and F. Rivington (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  22. ↑ "fossil [...] adj. [...] Obtained by digging; found buried in the earth. Now chiefly of fuels and other materials occurring naturally in underground deposits; esp. in FOSSIL FUEL n."
  23. ↑ Considine, John (1998). "Why do large historical dictionaries give so much pleasure to their owners and users?" (PDF). Proceedings of the 8th EURALEX International Congress: 579–587. Retrieved 8 June 2014.
  24. ↑ (Ingelesez) Miller, G.; Spoolman, Scott. (2007-09-28). Environmental Science: Problems, Connections and Solutions. Cengage Learning ISBN 978-0-495-38337-6. (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  25. ↑ (Ingelesez) Ahuja, Satinder. (2015-01-25). Food, Energy, and Water: The Chemistry Connection. Elsevier ISBN 978-0-12-800374-9. (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  26. ↑ (Ingelesez) Bousso, Ron; Bousso, Ron. (2023-02-08). «Big Oil doubles profits in blockbuster 2022» Reuters (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  27. ↑ "Encyclopædia Britannica, use of oil seeps in ancient times". Retrieved 9 September 2007.
  28. ↑ «BULLS FROM THE SEA : Ancient Oil Industries by Dr. Zayn Bilkadi» web.archive.org 2007-11-13 (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  29. ↑ Ball, Max W.; Douglas Ball; Daniel S. Turner (1965). This Fascinating Oil Business. Indianapolis: Bobbs-Merrill. ISBN 978-0-672-50829-5
  30. ↑ Kaldany, Rashad, Director Oil, Gas, Mining and Chemicals Dept, World Bank (13 December 2006). Global Gas Flaring Reduction: A Time for Action! (PDF). Global Forum on Flaring & Gas Utilization. Paris. Retrieved 9 September 2007.
  31. ↑ «Oil Sands Global Market Potential 2007» PRLog (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  32. ↑ (Ingelesez) Carrington, Damian; editor, Damian Carrington Environment. (2017-12-12). «Insurance giant Axa dumps investments in tar sands pipelines» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  33. ↑ Eating Fossil Fuels. EnergyBulletin. Archived June 11, 2007, at the Wayback Machine
  34. ↑ "Soaring fertilizer prices put global food security at risk". Axios. 6 May 2022.
  35. ↑ (Ingelesez) Erisman, Jan Willem; Sutton, Mark A.; Galloway, James; Klimont, Zbigniew; Winiwarter, Wilfried. (2008-10). «How a century of ammonia synthesis changed the world» Nature Geoscience 1 (10): 636–639.  doi:10.1038/ngeo325. ISSN 1752-0908. (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  36. ↑ (Ingelesez) Butler, Sarah; Ambrose, Jillian. (2021-10-20). «Fears global energy crisis could lead to famine in vulnerable countries» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  37. ↑ Michel T. Halbouty. (1990). «An Overview of Giant Oil and Gas Fields of the Decade: 1978-1988: ABSTRACT» AAPG Bulletin 74  doi:10.1306/20b2339f-170d-11d7-8645000102c1865d. ISSN 0149-1423. (Noiz kontsultatua: 2018-11-29).
  38. ↑ BEREAU, IRATI. (2009-09-17). «PETROLIOA» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-30).
  39. ↑ Etxeberria, Elixabete. (2009-09-17). «Dokumentua» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-30).
  40. ↑ KARMEN, MARI. (2009-09-17). «Gas naturala» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-30).
  41. ↑ (Gaztelaniaz) «Qué son los combustibles fósiles y su formación» ecologiaverde.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-30).
  42. ↑ (Ingelesez) Neukom, Raphael; Barboza, Luis A.; Erb, Michael P.; Shi, Feng; Emile-Geay, Julien; Evans, Michael N.; Franke, Jörg; Kaufman, Darrell S. et al.. (2019-08). «Consistent multidecadal variability in global temperature reconstructions and simulations over the Common Era» Nature Geoscience 12 (8): 643–649.  doi:10.1038/s41561-019-0400-0. ISSN 1752-0908. PMID 31372180. PMC PMC6675609. (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  43. ↑ "Global Annual Mean Surface Air Temperature Change". NASA. Retrieved 23 February 2020.
  44. ↑ "The European Power Sector in 2020 / Up-to-Date Analysis on the Electricity Transition" (PDF). ember-climate.org. Ember and Agora Energiewende. 25 January 2021. Archived (PDF) from the original on 25 January 2021.
  45. ↑ Oswald Spengler (1932). Man and Technics (PDF). Alfred A. Knopf. ISBN 0-8371-8875-X. Archived from the original (PDF) on 12 November 2020. Retrieved 7 December 2020.
  46. ↑ Griffin, Rodman (10 July 1992). "Alternative Energy". 2 (2): 573–596.
  47. ↑ a b (Ingelesez) «Energy and Climate Change» ScienceDirect (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  48. ↑ (Ingelesez) US EPA, OA. «Climate Impacts on Ecosystems» 19january2017snapshot.epa.gov (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  49. ↑ «WHO | WHO calls for urgent action to protect health from climate change – Sign the call» web.archive.org 2015-10-08 (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  50. ↑ World Meteorological Organization (2020). WMO Statement on the State of the Global Climate in 2019. WMO-No. 1248. Geneva. ISBN 978-92-63-11248-4
  51. ↑ Coal Combustion: Nuclear Resource or Danger Archived 5 February 2007 at the Wayback Machine – Alex Gabbard
  52. ↑ Nuclear proliferation through coal burning Archived 27 March 2009 at the Wayback Machine – Gordon J. Aubrecht, II, Ohio State University
  53. ↑ American Coal Ash Association. "CCP Production and Use Survey" PDF
  54. ↑ (Ingelesez) Carrington, Damian; editor, Damian Carrington Environment. (2020-12-02). «World is ‘doubling down’ on fossil fuels despite climate crisis – UN report» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  55. ↑ (Ingelesez) Harvey, Fiona; correspondent, Fiona Harvey Environment. (2020-12-02). «Humanity is waging war on nature, says UN secretary general» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  56. ↑ (Ingelesez) «2020 Report» Production Gap (Noiz kontsultatua: 2023-05-24).
  57. ↑ Saila, Kultur. (2011-07-13). «d1401034» www.euskara.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-30).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Erregai_fosil&oldid=9300638"(e)tik eskuratuta