Errenteria

Koordenatuak: 43°18′45″N 1°53′55″W / 43.3125°N 1.8986°W / 43.3125; -1.8986
Wikipedia, Entziklopedia askea
Errenteria
 Gipuzkoa, Euskal Herria
Errenteriako ikuspegi orokorra; atzean, Jaizkibel mendia.
Fitxategi:Ez Fitxategi:Coat of Arms of Rentería.svg
Administrazioa
EstatuaEspainia
ErkidegoaEuskal Autonomia Erkidegoa
LurraldeaGipuzkoa
EskualdeaOiartzualdea
Izen ofizialaErrenteria
AlkateaAizpea Otaegi Mitxelena
Posta kodea20100
INE kodea20067
Herritarraerrenteriar
Ezizenagaileteroak
Kokapena
Koordenatuak43°18′45″N 1°53′55″W / 43.3125°N 1.8986°W / 43.3125; -1.8986
Map
Azalera32.26
Garaiera7
Distantzia7,5 km Donostiara
Demografia
Biztanleria39.231 (2023)
208 (2022)
alt_left 20.361 (%51,9) (%48,7) 19.110 alt_right
Dentsitatea1.216,09 bizt/km²
Hazkundea
(2003-2013)[1]		% 2,03
Zahartze tasa[1]% 21,31
Ugalkortasun tasa[1]‰ 39,2
Ekonomia
Jarduera tasa[1]% 77,36 (2011)
Genero desoreka[1]% 5,22 (2011)
Langabezia erregistratua[1]% 13,25 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]% 35,22 (2010)
Kaleko erabilera [2]% 14.7 (2016)
Etxeko erabilera[3]% 23.49 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera1320
Webguneahttp://www.errenteria.eus
Hiri senidetuakSchorndorf, Lousada, Tulle, Monroy eta Fuentepelayo

Errenteria Gipuzkoako ipar-ekialdeko udalerri bat da, Donostiatik 7 kilometrora dagoena. Oiartzualdeko eskualdean dago, Oiartzunekin, Pasaiarekin eta Lezorekin batera, Pasaiako badiatik oso gertu, eta eskualdeburua da. Euskaltzaindiak euskara baturako onartutako Errenteria herri izenaz eta errenteriar herritar izenaz gainera, haien sinonimotzat erabiltzen dira —neurri txikiagoan bada ere— Orereta[4] eta oreretar izenak.

Udalerriak 31 km² ditu, eta 39.905 biztanle zituen 2016. urtean. Horrenbestez, Gipuzkoako herri jendetsuenetan hirugarrena da, Donostiaren eta Irunen atzetik, bereziki 1960ko hamarkadaz geroztik, Espainiako hainbat eskualdetatik izandako immigrazioa dela eta. Euskal Autonomia Erkidegoan, berriz, herririk jendetsuenetan hamargarrena da; eta Euskal Herri osoan, hamabigarrena.

Gaztelako Alfontso XI.ak herri karta eman zion 1320an, Villanueva de Oiarso izenarekin; herriaren lehen aipamen idatziak 1210. urtearen ingurukoak dira.

Izena

Historian zehar Errenteriak izen ugari izan du.[5]

Herria 1320. urtean sortu zen, Villa Nueva de Oyarço (Oiartzoko Hiri Berria) izenarekin, Orereta izeneko herrixka zegoen tokian. Orereta horren lehen aztarnak 1210. urtekoak dira. Oiartzo (garai hartako euskaraz, izan ere, Oyarço izenaren euskal ahoskera Oiartzo izango zen; gaztelaniak tz soinurik ez duenez, ç letraren ordez s jartzen dute gaur egungo idatzietan, baina tz digrafoa dagokio euskaraz), herria zegoen bailararen izena zen. Zehazki, 1214an Oiartzungo haranak forua jaso zuen, Oiartzungo Hiri Berriko Kontzejua izena hartuta.[erreferentzia behar]Kontzeju horretan Elizalde, Altzibar, Iturriotz (egungo Oiartzunen) eta Orereta auzoak zeuden (egungo Errenterian).[6]

Alfontso XI.a Gaztelakoak, 1338an, Villa Nueva d'Oyharçu (Oihartzuko Hiri Berria) herriari onartu zion Pasaiako portutik garraiatutako salgaien gaineko zenbait zerga ordaintzetik salbuetsita izatea.[7] 1340an, errege hark berak Villa Nueva d'Oyarçun (Oiartzungo Hiri Berria) herriaren forua berretsi zuen, eta Pasaiako portutik Errenteriara deskargatutako salgaiek erregeren eskubideak beste zergarik ez ordaintzeko agindu zuen.[7] Herri horretan erregeari errenta ordaintzen zitzaionez, bada, Renteria izenaz ere ezaguna zen; izan ere, badira 1368ko dokumentuak, herriari Renteria deitzen zitzaiola adierazten dutenak.

Villa Nueva de Oyarçok, sortzetik beretik, legearen aldetik arazoak izan zituen bailarako beste herrixkekin, eta horren eraginez 1453an Oiartzun bailarako beste zatia ere herri bihurtu zuen Joan II.ak (geroago Oiartzun izango zena). Lurrak banatzeko bi herrien arteko arazoak zirela kausa, Villa Nuevako herritarrek, Oiartzungoekin zerikusirik ez izateko eta bi herriak bereizteko, Renteria izen ofizialtzat hartzea erabaki zuten.

Herriaren euskal izen ofiziala Errenteria da. Errenteri edo Errenderi ere erabili dira maiz. Errenteria Renteriaren euskal aldaera da, euskarak 'r'-z hasitako hitzei bokal protetikoa (a- edo e-) lotzeko joera du-eta. Ohikoa izan da euskal formaren erabilera, nahiz eta duela urte batzuk arte izaera ofizialik ez duen eduki. Gaur egun herriaren izen ofiziala (baita gaztelaniaz ere) Errenteria da.

Azken hamarkadetan, Errenteriako zenbait herritarrek euskal izenak Orereta izan beharko lukeela aldarrikatu dute, herria sortu zen lekuan zegoen herrixkaren izena, hain zuzen ere. Helburu horrekin, Orereta, izena eta izana izeneko azterketa (Luis Elberdin sexologoak idatzia) aurkeztu zitzaion Euskaltzaindiari, Orereta izena onar zezan. Euskaltzaindiak erantzun zuen Errenteria dela herriaren euskal izena; era berean, nabarmendu zuen izen horren oinarrian dagoen rentería gaztelaniazko izena Euskal Herrian baizik ez dela erabili.[8]

Gaur egun, hainbatetan Errenteria-Orereta forma bikoiztua erabiltzen da, herriko bi joera horiek biltzeko asmoz. Horrela egiten du, esaterako, eskualdeko euskarazko egunkari Oarso-Bidasoko Hitzak.

Geografia

Udalerri mugakideak

Errenteriak udalerri hauek ditu mugakide:


Donostia Donostia, Pasaia eta Lezo Lezo eta Oiartzun
Astigarraga, Donostia eta Hernani Oiartzun
Mendebaldea
   Errenteria  
Ekialdea
Hernani, Donostia eta Arano Arano eta Goizueta Goizueta eta Oiartzun

Auzoak

Errenteriako elizaren kanpai dorrea
Ugarritze auzoaren ikuspegia

Errenteriak hainbat auzo du. Erdialdea eta alde zaharra izan ezik, auzo gehienak goiko aldeetan daude, erdigunetik malda handiek bananduta. Errenteriak mendi edo baserri giroko auzoak ere baditu, Zamalbide kasu.

Historia

1210an Oreretaren lehen aipamen idatziak agertu ziren[erreferentzia behar].

Alfontso XI.a Gaztelakoak sortu zuen 1320. urtean, Donostiako Forua eman ziola. Herriaren sorketa-agirian "Villanueva de Oiarso" izenez agertzen baldin bada ere, "(Er)renteria" deitzen hasi zitzaion berehala, bertan egiten ziren itsas-merkataritza jarduerak zirela eta. 1491an Villanueva de Oiarso, Renteria deitzera pasatu zen.

1533 eta 1638an sute handiak gertatu ziren. 1860an industrializazioaren hasi zen. 1974an Musikaste Errenteriako musika klasikoko astea sortu zen. 1977ko Amnistiaren Aldeko Astearen baitan, istilu larriak gertatu ziren Errenterian, hildakoak ere izan ziren. 1979an Espainiako polizia batek Vicente Vadillo Santamaria, Francis, herriko trabestia hil zuen Iztietako diskoteka baten inguruan. Hilketa horri erantzuteko mobilizazioetan, EHGAM sortu zen Errenterian, horren ondoren mugimendu hori Euskal Herri osora zabaldu zen.

Ekonomia

Industria da udalerriko jarduera nagusia: metalurgia, makineria elektrikoa, zurgintza, elikagai-industria, papergintza, eraikuntza, arte grafikoak eta galdategiak; zerbitzuak daude hurrena-

Demografia

Errenteriako erdialdearen ikuspegia, Ugarritze auzotik

Errenteriako biztanle kopuruaren igoera oso handia izan zen 1960ko hamarkadatik aurrera. Errenteria industria handiko gunea izaki (Papelera española, Niessen, Campsa...) eta ondoan industria gune garrantzitsuak edukita (Pasaiako portuaren ingurua batik bat), etorkin ugari heldu ziren herrira, sortutako lan eskaintza ugariak baliatzera. Langileotatik batzuk Gipuzkoakoak eta Nafarroakoak ziren, baina gehienak krisialdi latza zuten Espainiako lurraldeetakoak ziren: Extremadura, Gaztela eta Leon eta Andaluziakoak batik bat. Errenteriak biztanle kopuru gehiena 1975. urtean izan zuen 46.360 herritarrekin.

Etorkin horientzat batez ere auzune handiak eraiki ziren, ia planifikaziorik gabe. Horren adibidea Beraun da. Horrek guztiak Errenteriaren itxura eta gizarte antolaketa guztiz aldatu zuen, hirigintza arloan hainbat gatazka sortuz. Errenteriako egungo hiri antolaketa kaotikoa (auzo berrietan zuzentzen ari dena) 1960 inguruko eraikitze horren ondorio da.

1980ko hamarkadatik aurrera eta, batez ere, 1990ekoan zehar, biztanleriak behera egin zuen Errenterian, pixkaka-pixkaka. 2006. urtean, berriz, beheranzko joera amaitu eta biztanleriak gora egin zuen, auzo berriak (Markola, Fanderia, etab.) eraikitzearekin batera.

Biztanleriaren bilakaera

Politika

2015eko udal hauteskundeak

Errenteriako udalbatza

Alderdia

2015eko maiatzaren 24a

2011ko maiatzaren 22a
Zinegotziak Boto kopurua Zinegotziak Boto kopurua
Euskal Herria Bildu*
7 / 21
5.938 (% 32,39)
8 / 21
6.301 (% 36,63)
Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))
7 / 21
5.276 (% 28,78)
7 / 21
4.970 (% 28,89)
Errenteria Irabaziz
4 / 21
3.518 (% 19,19)
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)
3 / 21
2.725 (% 14,86)
3 / 21
2.232 (% 12,98)
Alderdi Popularra (PP)
0 / 21
877 (% 4,78)
2 / 21
1.579 (% 9,18)
Ezker Batua - Berdeak (EB-B) (2011)
1 / 21
952 (% 5,53)
*2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Alkateak

Alkateen zerrenda
2011-2019 Julen Mendoza (Bildu)
2003-2007 Juan Carlos Merino (PSE-EE)
1987-2003 Miguel Buen Lacambra (PSE-EE)
1983-1987 Jose Maria Gurrutxaga Zapirain (PSE)
1979-1983 Xabin Olaizola Lasa[9] (Herri Batasuna)

Azpiegiturak

Ikastetxeak

Errenteriak ondoko ikastetxe hauek ditu:

  • Beraun Berri
  • Bihotz Sakratua/Telleri-Alde
  • Bizarain Ikastola
  • Cristobal Gamon
  • Don Bosco BHI
  • Gurutzearen Alabak
  • Koldo Mitxelena
  • Oiartzo Batxilergo Ikastola
  • Orereta Ikastola

Garraioak

Errenteriak EuskoTrenen trenbide sareko hiru geltoki ditu, Fanderian, Galtzarabordan eta Gaztaño-Erdialdean. Trenbide hau Topo izenaz da ezaguna. Renferen sareak, halaber, geldigunea du Errenterian, Lezo-Errenteria deitua. Sare horretatik aldiriko trenak (Donostia eta Gipuzkoako hainbat herritara) eta eskualdekoak (Gasteizera doazenak) dabiltza, besteak beste.

Autobus zerbitzu publikoari dagokionez, Errenteriak ondoko linea hauek ditu, beste batzuen artean:

Kultura

Kirola

Errenterian ondorengo kirol elkarte hauek daude, besteak beste:[10][11]

Jaiak

2007ko Madalenak, herriko plazan

Ondasun nabarmenak

Herriko plaza eta udaletxea

Errenteriako hirigune historikoak Erdi Aroko morfologiari eusten dio kaleen trazaketan, lur zatiketan eta etxadiak osatzeko moduan. Hirigune horretan sartzen dira antzinako herria zena eta baita ere XV. mendeko zabalkundea. Hirigune historikoaren bide nagusia Maddalen kalea da, Herriko Plaza osatuz zabaltzen den antzinako izkina.

Goiko kaleak, Eliz kaleak, Erdiko kaleak eta Beheko kaleak osatzen dute garai bateko harresiz inguratutako hiribildua. Hirigune hori handitu egin behar izan zen XV. mendean biztanle kopurua handitu zelako, Kapitanenea, Andra Mari eta Santsotena kaleek osatzen zuten hirukiaren bidez. Orduan beste harresi bat egin zuten herriko espazio berri horren inguruan. Apenas gelditzen da harresien arrastorik, baina Goiko kalean Torrekoa eta Morrontxo dorretxeek zutik diraute oraindik ere. Bi dorretxe horiek harresiaren zati ziren eta Nafarroako ateko sarrera zaintzen zuten.

Eraikinen tipologia era askotakoa da baina hiru eta lau solairutako mehelindun etxeak nagusitzen dira. Badira aurreko aldeak harrizko kontrahorma artean dituzten etxeak ere, garaieran aurreratzen direnak beheko solairuarekiko eta erremate gisa harburu landuzko teilategalak dituztenak. Aipatzekoak dira oinetxe armarridunak, bereziki, Zubiaurre Jauregia, Arranbide etxea eta Kapitanenea etxea. Hiriguneko eraikin aipagarriak dira, era berean, Jasokundeko Andre Mariaren Parroki Eliza, euskal estilo gotikokoa, eta udaletxea, XVII. mendean eraikia.

1996ko maiatzaren 7an, Eusko Jaurlaritzak kultura ondasun izendatu zuen Errenteriako hirigune historikoa, monumentu-multzo sailkapenarekin.[12]

Arkitektura

Leku interesgarriak

Nafarroarekin muga egiten duen urtegi horretan Ozizpe uhartea da, Errenteriaren parte dena.

  • Aitzbitarte edo Landarbaso kobazuloak, Listorreta aldean.
  • Aldura

Errenteriar ospetsuak

Sakontzeko, irakurri: «Errenteriar ospetsuen zerrenda»

Errenteriar ospetsuen artean, Juan Frantzisko Petrirena "Xenpelar" bertsolaria, Koldobika Jauregi "Jautarkol" eta Mariasun Landa idazleak, Koldo Mitxelena hizkuntzalaria, Antonio Valverde margolaria eta Jesus Maria Zamora futbolaria ditugu, besteak beste.

Herri senidetuak

Erreferentziak

  1. ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
  3. ↑ «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
  4. ↑ Herria ezagutzen - Errenteriako Udala
  5. ↑ Herria ezagutzen - Errenteriako Udala Errenteria
  6. ↑ Errenteriako Udala - Erdi Aroa, Errenteria, portu eta merkataritza-hiria
  7. ↑ a b Miguel Angel CRESPO RICO, José Ramón CRUZ MUNDEZ eta José Manuel GOMEZ LAGO: Colección documental del Archivo Municipal de Errenteria (1237-1500), Eusko Ikaskuntza, 1991.
  8. ↑ Euskaltzaindiaren Onomastika batzordea: «Errenteria eta Orereta izenez», Euskera, XL (2. aldia), 1996; 1025 eta 1026. orrialdeak. Euskaltzaindiaren osoko batzarrean onartutako testua.
  9. ↑ Xabin Olaizola (HB), Errenteriako alkateari eginiko elkarrizketa Argia, 927. zenbakia, 1982-03-21 (azken kontsulta: 2008-02-03)
  10. ↑ Errenteriako Udala Kirol federatua (Azken kontsulta: 2011-04-04)
  11. ↑ Errenteriako Udala Eskolako Kirola (Azken kontsulta: 2011-04-04)
  12. ↑ Monumentu-multzo izendapena, Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria.

Ikus, gainera

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Errenteria Aldatu lotura Wikidatan
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Gipuzkoa


Errenteriako auzoak

Agustinak • Alaberga • Astigarragako Benta • Beraun • Erdialdea • Fanderia • Gabierrota • Galtzaraborda • Gaztaño • Iztieta • Kaputxinoak • Lartzabal • Listorreta • Markola • Ondartxo • Pontika • Ugarritza • Zamalbide

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Errenteria&oldid=5534561"(e)tik eskuratuta