Erromako historia

Erromako historia luzea eta konplexua izan da. Izan ere, Erroma Erromatar Monarkiako, Erromatar Errepublikako, Erromatar Inperioko, Aita Santuen Lurraldeko, Italiako Erresumako eta Italiar Errepublikako hiri nagusia izan da.

Antzinaroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Antzinako Erroma»

Elezaharraren arabera, Romulo eta Remo bikiek fundatu zuten Erroma, K.a. 753ko apirilaren 21ean, Tiber ibaia inguratzen duten zazpi muinoren arteko zabalgune batean. Zenbait arkeologoren arabera, berriz, K.a. VIII. mendean, Palatino muinoan finkatutako abeltzain kolonietatik garatu zen hiria^[1].

Hiriaren benetako antolamendua, ordea, etruriarren eskutik etorri zen K.a. VI. mendearen bigarren erdialdean. Etruriarrek egin zituzten Cloaca Maxima, Kapitolinoko tenplua eta zazpi muinoak inguratzen zituen harresia. Etruriarren luxuaren ondoren, estilo soilagoak nagusitu ziren Erromako arteetan eta ohituretan, Errepublikaren garaian (K.a. V. mendea- K.a. II. mendea). Patrizioen etxeak Palatinoko muinoan eraiki ziren eta Aventinora bildu ziren plebeioak. Kapitolioko muinoa zen hiriko gune nagusia; haren oinetan zabaltzen zen Forum edo herrigune nagusia. Bertan zeuden Forum Boarium («idien merkatua») eta Forum Holiturium («barazkien merkatua») izeneko azokak. Circus Maximus izeneko zirkua zen jolastoki nagusia. Harresitik kanpora zabaltzen zen Marteren Zelaia (Campus Martius), bilkura militar eta zibiletarako lekunea.

Errepublikaren bukaeran (K.a. I. mendea), aldaketa handiak bideratu ziren hirian: lehen harrizko teatroa eraikiarazi zuen Ponpeiok (K.a. 52), Forum-a berritu zuen Zesarrek eta Agripak, Augustoren garaian Erromako gobernari nagusia izan zena (K.a. 33), ur hornidurarako azpiegitura berritu, iturri berriak antolatu, bainutegiak ugaritu eta Panteoia eraiki zuen. Augustoren garaian abiarazi zen erlijio berritzea indartzearren, tenplu ugari eraiki eta berritu zen Erroman: Apoloren tenplua, Palatinoan; Bakearen aldarea (Ara pacis augustae) eta Augustoren Mausoleoa. Augustoren ondorengo enperadoreek eraikuntza handiak jaso eta egokitze lan garrantzitsuak egin zituzten (Tiberio, Kaligula, Neron eta Domizianoren jauregiak; Forum-eko atontze lanak; garaipenari opaturiko monumentuak Tito, Septimio Severo, Trajano; Panteoi berria, Hadrianoren garaikoa eta Erromako lehen eraikuntza gangaduna; aurrerago, Sant'Angelo gaztelua bihurtu zen Hadrianoren mausoleoa).

Erromako inperioko monumentu aipagarriak dira anfiteatroak edo jolastokiak (Koliseoa da ezagunena), eta termak edo bainu-etxeak (Neron, Trajano, Karakala, Diokleziano eta Konstantinorenak). Dohan zen bi eraikuntza mota hauetarako sarrera. Erroma Europako mendebaldeko eta Mediterraneoko hiriburua zen eta milioi bat biztanle zuen Hadrianoren garaian (270). Aurelianok barbaroen erasoetatik babesteko eraikiarazi zuen harresia etruriarrena halako hiru aldiz zabalagoa zen. Bestalde, Klaudioren eta Trajanoren garaian sendotu ziren Ostia eta Portusko portuek ziurtatzen zuten erromatarren itsas merkataritza.

Kristauak beren hasierako urteetan egon ziren Erroman: epistola bat bidali zien San Paulok Erromako kristauei eta, tradizio kristau baten arabera, Erroman hil zituzten San Petri, bertako lehen apezpikua, eta San Paulo. II. mendetik aurrera hasi ziren kristauak beren hilerriak (katakonbak) antolatzen. Esetsaldi guztiengatik ere (Neron, Dezio, Valeriano, Maximiano), Erromako bazter eta giro guztietara zabaldu ziren kristauak eta erlijio nagusi bihurtu zen kristautasuna Konstantinoren garaian (313). Hiri kristau bihurtu zuen Erroma Konstantinok, eliza handiak eraikiarazi zituen bertan (San Joan Laterangoa, San Petri), baina Konstantinopla hautatu zuen inperioko hiri nagusitzat 324. urtean. Handik aurrera hasi zen Erromaren gainbehera.

Erdi Aroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alarikok hartu zuen hiria 410ean, Atilaren erasopean egon zen 452an, Genserikok eta Rizimerok bipildu zuten 455ean eta 472an, ostrogodoen esku geratu zen 476an, eta 553. urtean Narses-ek , Bizantzioko jeneralak, beretu zuenean, ia ezdeusean zegoen Erroma: 100.000 biztanle baizik ez zen geratzen, jendea Marteren Zelaian eta Tiber ibaitik bestaldean, Trasteveren eta Vatikanon jarria zen bizitzen; aurreko eraikuntzak utziak ziren askotan, basilika eta eliza berriak zeuden (San Pedro in Vincoli, Santa Maria Nagusia), eta aita santuak ziren bertako agintari zibil eta erlijiozko nagusiak.

451. urtean, Erromako apezpikua kristau elizako lehena izatea erabaki zuen Kalzedoniako kontzilioak. Gregorio Handiak (590-604), eliza eta estatu gizon trebe zenak Italiako lurralde indartsuena batu eta osatu zuen. Laster hautsi zituen Erromak Bizantziar Inperioarekiko loturak eta Ravennako exarkerria desagertu ondoren (752), Elizaren Estatuak antolatu zituen Erromako hierarkia kristauak (756), lombardiarrei nagusitu zitzaizkien frankoen laguntzaz. 800. urtean sortu zen lehen inperio kristaua, Karlomagno, frankoen erregea, Erroman enperadore izendatu ondoren. Handik aurrera, hiru aginte nagusi bildu ziren Erromara: aita santuak eta Elizako hierarkia, Erroma eta Germaniako enperadoreak eta Erromako bertako familia aberatsak (pornokraziako patrizioak, Crescenti, Tusculum, Frangipani, Savelli, Pierleoni, Conti familiak).

1145. urtean, Erromako herria aita santuen aurka altxatu eta senatu bat antolatu zuen, Arnaldo Bresciakoaren zuzendaritzapean. Frederiko Bizargorri enperadoreak galarazi zuen herri higikunde hau, Arnaldo Bresciakoa eta beste buruzagi batzuk hil ondoren. Hiru alderdi horien arteko borrokez gainera, aurre egin behar izan zien kanpoko erasoei Erromako hiriak: arabiarrak (846) eta normandiarrak (1084). Inozentzio III.a (1198-1216) eta Bonifazio VIII.a (1294-1303) aita santuen garaian hiri oparoa bihurtu zen Erroma. XIV. mendean, ordea, Avignongo aita santuen auziak (1309), Cola di Rienzok aristokraziaren aurka egindako saioak, alferrekoak izan zirenak (1343-1354) eta eliza katolikoko zismak (1378-1417) neurri handi batean ahuldu zuten Erroma berriro. 1420. urtean, 35.000 biztanle baizik ez zituen hiriak.

Aro Modernoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XV. mendean berritu zen Erroma: hiria berrantolatzeko agindua jaso zuen Bernardo Rossellino arkitektoak eta Sixto IV.aren garaian (1471-1484 urteak; Kapera Sixtinoa ospetsua eginarazi zuen eta Restaurator Urbis deitu zioten) arlo guztietako artista handiak bildu ziren Erromara. Alexandro VI.aren eta, batez ere, Julio II.aren garaian (1503-1513), Italiako hiri nagusi bihurtu zen Erroma eta Florentziaren lekua hartu zuen, Errenazimentuko hiri nagusi gisa. Rafael, Michelangelo eta ondorengo ikasleen eskutik, artearen hiria izan zen Erroma. Vatikanoko San Petri basilika egin zen urteetan, Italiako arkitekto handienek egin zuten lan Erroman (Bramante, Peruzzi, Michelangelo, Sangallo) eta bertan eraiki ziren Errenazimentuko eraikuntza ederrenak (Farnese jauregia, Villa Borghese, La Farnesina, Kapitolioko plaza). Giacomo della Porta, Il Vignola, Carlo Maderno, Francesco Borromini, Gian Lorenzo Bernini eta Carlo Fontana arkitektoen eskutik etorri ziren Erromako eraikuntza barrokoak (Gesùren, Piazza Navona, San Petriren plaza, Tritone eta Treviko fontana edo iturriak, Barberini, Montecitorio eta Quirinalgo jauregiak). Bide handiak urratu eta zabaldu ziren (via Giulia, via del Balbuino, Corso) eta Sixto V.aren garaian (1585-1590), aro modernoa arte gorde duen egitura izan zuen Erromak.

XVII. eta XVIII. mendeetan, kontraerreformako katolikoen hiriburua izan zen Erroma, eta baita arte eta musika hiri nagusia ere. 100.000 biztanle zituen XVIII. mendean.

Aro Garaikidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1798an, Frantziako Iraultzaren ondoren, oste frantsesak sartu ziren Erroman, eta Pio VI.a aita santuak ihes egin behar izan zuen. Pio VII.ak enperadore izendatu zuen Napoleon Bonaparte 1804ean eta 1808an beretzat hartu zituen Frantziako Inperioak Elizaren Estatuak. Napoleonen ondoren, gatazka giroa berritu zen aita santuen eta Italiako liberalen eta nazionalisten artean. 1848. urtean, errepublika ezarri zuten Erroman, baina oste frantsesek aita santuei itzuli zioten agintea urtebete geroago.

1870ean, Frantziako Napoleon III.a aginpidetik kanpo utzi zutenean, Erromarantz abiatu ziren italiar nazionalistak. Viktor Emanuel II.aren tropek hiria hartu zuten, Vatikanoko I. kontzilioak aita santuak hutsezinak direla onartzen ari zen une berean. Italiarrek Erroma izendatu zuten Italiako Erresumaren hiriburu; 200.000 lagun bizi ziren bertan, baina ez zuen behar bezalako azpiegiturarik.

XIX. mendearen bukaeran hiri plangintza bereziak abiarazi ziren, eta 1922. urtean Erroma handi berri bat eraikitzen hasi zen Mussolini. 1929ko itunaren arabera (Letrango hitzarmena), Vatikanoko Hiriko Estatua sortu zen. Mussolinik gobernari berezi bat hautatu zuen Erromarako eta lan handiak egin zituen: Agro Romano edo Erromako etxaldeen egokitzapena; Stazione Termini geltokiaren eraikuntza; Esposizione Universale di Roma eta etorkinak jasoko zituen hainbat borgate edo aldiriren antolamendua. Era horretan, 1936an 1.150.589 biztanle izatera iritsi zen.

Bigarren Mundu Gerran Italiako jende askok hartu zuen babesa Erroman. 1943ko irailean, italiarrek eta Aliatuek armistizioa izenpetu ondoren, alemaniarrak sartu ziren Erroman eta aliatuen bonbardaketak jasan behar izan zituzten erromatarrek, 1944eko ekainean aliatuek hiria hartu zuten arte. Gerra amaituta, 1946an, erreferendum baten bidez, Italiako Errepublika aldarrikatu zen, Erroma hiriburua zela. Ondoko urteetan, ahalegin bereziak egin ziren hiri berreraikitzeko, eta Italiako mirari ekonomikoaren isla nagusietakoa izan zen. 1957an, bertan sinatu ziren Mendebaldeko Europako Ekonomia Elkarterako lehen erabakiak; 1960an, Olinpiar Jokoen egoitza izan zen, eta 1962-1965 bitartean, katoliko guztien hiriburu bihurtu zuen Vatikanoko II. kontzilioak. 1960ko eta 1970eko hamarkadetan, modan jarri zen, la dolce vita («bizitza goxoa») delakoaren garaia izan baitzen.

Biztanle gehien 1980ko hamarkadaren erdian izan zuen Erromak, 2.800.000ra iritsita. Hortik aurrera, populazioak emeki emeki aldendu zen hiriburutik aldameneko hirietara joateko. Izan ere, jendeak somatu zuen bizi-kalitateak behera egin zuela, eten gabeko trafiko-ilarak edo kutsadura zirela medio.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2016-01-25 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.