Erromintxel
Erromintxela | |
---|---|
Erromintxela hitz egiten den eremua. | |
Datu orokorrak | |
Lurralde eremua | Espainia eta Frantzia |
Hiztunak | 500-1000 inguru (1997an)[1] |
Eskualdea | Euskal Herria |
Araugilea | ez du |
Hizkuntza sailkapena | |
pagodolektoa[2] | |
Informazio filologikoa | |
Hizkuntza-tipologia | hizkuntza azentuala eta hizkuntza fusionatzailea |
Hizkuntza kodeak | |
ISO 639-3 | emx |
Ethnologue | emx |
Glottolog | erro1240 |
IETF | emx |
Erromintxela (baita errumanzel eta erremaitzela ere[3]) ijito edo buhame euskaldunen eta haien hizkeraren izena da. Erromintxela ez da hizkuntza, ez eta dialektoa ere: pagadolektoa da, «hizkuntza apurtua», euskara eta romania batzen dituena.[4][5] Romani linguistikaren baitan para-romani multzoan sailkatu ohi da, hiztegi arloan jatorrizko romani hizkuntzaren lexikoa hein handiz gordetzen duelako, baina aldiz gramatikaren arloan romaniaren ezaugarriak galdu eta beste hizkuntza batenak hartu dituelako, kasu honetan euskararenak.[6] Hortaz erromintxelak romaniaren hiztegia eta euskararen gramatika uztartzen ditu.
Egaxu da ijitoak ez direnei deitzeko darabilten izena. Kalo kulturako ijitoei aldiz, hankagorri deitzeko ohitura dute. Hori erromintxelen talde-sentimenduaren froga izan daiteke.
XV. mendean Europako iparraldetik etorri eta egun Lapurdiko kostaldean, Zuberoako mendi inguruetan, Nafarroan, Gipuzkoan eta Bizkaian bizirik dirauen talde etniko baten mintzaira da erromintxela.[5]
Hizkuntza
Romania eta euskara batzetik sortutako mintzoa da erromintxela, Euskal Herriko buhame edo ijito jendeek hitz egin izan dutena. Oso gutxi ikertu da: Resurreccion Maria Azkuek erromintxelezko hitz gutxi batzuk bere hiztegian jaso bazituen ere, azken urteotan Josune Muñoz filologoa izan da euskararen eta romaniaren nahastura hau sakonki ikertzen lehena, eta bostehun hitz inguru biltzea lortu du.
Romani hizkuntzalariek diote erromintxela pagodolekto edo broken spoke bat dela, hau da, romani hizkuntzaren dialekto baten eta bertako hizkuntzaren artean sortutako hizkera nahastua. Morfologia eta gramatika euskararenak ditu. Aditzak ere euskararenak dira, eta tokian tokiko euskalkien ezaugarriekin erabiltzen dituzte; bizkaitarrek bizkaierakoak, lapurtarrek lapurterakoak... Lexikoa, ordea, erabat da erromintxela, horregatik euskaldunei ulergaitza egiten zaigu hizkera hau. Gainera, oso bizkor hitz egiten da, izan ere, bere garaian horixe zen erromintxelaren helburua, egaxuek, euskaldunek, ulertuko ez zuten hizkera izatea.[5]
Euskal Herrian barna 500 erromintxel inguru omen daude. Askok badakite kaloa, gaztelania edo euskara ere, eta hiruretan hitz egiteko gai denik ere bada. Etxeberria deitura oso ohikoa da haien artean.[5] Hegoaldean hiztun gehienak laurogei urtetik gorakoak dira, eta gazteagoek ulertu bai, baina ez dakite erromintxelez hitz egiten. Iparraldean, oraindik ere, hiru belaunalditan, erromintxela eguneroko hizkuntza da buhame familia batzuetan.
Erromintxelari gehienbat erromintxela esaten diote erdaretan ere. Badira bakanago erabiltzen diren beste sinonimo batzuk ere:
- Ingelesez: Basque calo[7] (Euskal Herriko kaloa)
- Gaztelaniaz: caló vasco [8] (Euskal Herriko kaloa)
- Frantsesez: euskado-romani[9][10]
Etimologia
Erromintxela hitzaren etimologia ezezaguna da guztiz, oso hitz berria delako eta hiztunek ere jatorriz ez zutelako erabiltzen.[11] Lehen erromintxelaz aritzen zirenei ijito, ungriano edo buhame deitzen zitzaien[1] Baliteke erromes eta mintzaira hitzen lotunetik ekarria izatea.
Ikerketak
- 1885. urtean hasi ziren mintzo honen ikerketak, Justin Cenac-Moncautek aipatzen duenez. Honek Ipar Euskal Herrian topatu zituen zenbait hiztun.
- Victor de Rochas soziologo frantziarrak 1876ko Les Parias de France et d'Espagne (cagots et bohémiens) bere liburuan azaldu zuen Ipar Euskal Herrian bizi ziren ijitoak ez zirela frantsesez aritzen baizik eta euskaraz.
- 1905. urteko Resurreccion Maria Azkueren Diccionario Vasco-Español-Francés lanean erromintxelezko hitz batzuk ageri dira. Horietako gehienak delinkuentziarekin zerikusia dutenak dira: Xorkatu (lapurtu), txuri (labana), txor (lapur) eta gisa horretakoak.
- 1906an Jean Baptiste Daranatzek Eskualdun Ona egunkarian hiztegi bat argitaratu zuen.[12]
- 1921. urtean Berraondo eta Oiarbidek azterketa sakona egin zuten.[5][13]
- 1926an Pierre Lhandek, Resurreccion Maria Azkuek hogei urte lehenago egin zuen moduan, erromintxelezko hitz batzuk eman zituen bere hiztegian.[5][14]
- 1986. urtean Federico Krutwigek Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkarian «Los gitanos vascos» artikulua argitaratu zuen. Artikulu labur hartan erromintxelaren morfologia azaldu zuen.[15]
XX. mendearen bukaeran, erromintxel herriaren historiari, bizimoduari eta hizkuntzari buruz ikerketa-proiektua hasi zen, Kale Dor Kayiko gobernuz kanpoko erakundeak bultzatuta eta Euskaltzaindiaren eta Euskal Herriko Unibertsitatearen diru-laguntzarekin. Egitasmo horretan, Josune Muñoz izan da hizkuntza sakonki ikertu duen lehen euskalaria.[5] Horretarako Elias Lopez de Mungia historialariaren laguntza izan du.
Kale Dor Kayiko da romania bultzatu eta sustatzeko lan egiten duen erakundea. Erakundekideek 1990eko hamarkadan oraindino erromintxelaz aritzen zenik bazela jakin zuten Alizia Stürtzeren "Agotak, juduak eta ijitoak Euskal Herrian" artikuluaren bidez.[11] Erakundearen helburua Nafarroa eta Ipar Euskal Herrian erromintxelak duen egoera aztertzea da.[11]
Hizkuntza-ezaugarriak
Adituen iritziz, erromintxelen hizkuntza broken spoke edo pagodolekto bat da, Romani hizkuntzak eta euskarak elkar topatzetik sortua. Gaztelaniarekin izandako harremanaren ondorioz Kalo hizkuntza sortu zen modu berean, euskaratik hartutako mailegu linguistikoekin erromintxela eratorri zen. Josune Muñoz filologoaren ustez, nahiz eta erabat frogatu gabe dagoen, erromintxelek romaniaren kalderash dialektoa ekarri zuten[5], eta erromintxela kalderasharen eta euskararen nahastetik sortu bide zen. Hortaz, ez da kalotik eratorria nahiz eta gaur egun kalozko eta euskarazko hitz batzuk ere erabiltzen dituen. Morfologia eta sintaxia euskararenak ditu. Aditzak ere euskararenak dira, eta tokian tokiko euskalkien ezaugarriak ditu; bizkaitarrek mendebaldekoak, lapurtarrek lapurterazkoak.[5] Lexikoa, ordea, erabat erromintxela da. Josune Muñozek bostehun hitzeko hiztegi bat osatzea lortu du.
Mintzaira ulertezina da bai euskaldunentzat bai kalo hiztunentzat.[5] Hala ere kaloaren erro bera duenez, badaude zenbait hitz antzekoak direnak. Hona hemen adibide batzuk:
Erromintxela | Kalo | Erroa | Esanahia euskaraz |
---|---|---|---|
dikelatu | diquelar | dikháv | ikusi |
kamatu | camelar | kamáv | maite |
kurratu | currar, currelar | butjí keráv | lan egin |
mangatu | mangar | mangáv | Erromintxelaz, "eskatu". Kaloz, "lapurtu" |
txoratu | chorar | čoráv | lapurtu |
zuautu | sobar | sováv | lo egin |
ankhai | acay | begia | |
egaxi | gachí | gaží | Ijito ez den emakumea |
elakri-lumia | lumi | lumni | Erromintxelaz "fama txarreko emakumea". Kaloz eta romaniz, "emagaldua" |
fula | ful | khul | kaka |
jero | jeró | šeró | Erromintxelaz, "burua". Kaloz, "aurpegia" |
kher | queli | kher | etxea |
oxtaben | estaribén | astaripe | prisoi |
pindru | pinrel | punró | oin |
txau | chaval | čhavó | seme |
kalu | caló | kaló | beltza |
aimenge | menda | mánge "ni(k)", agian aménge "gu (k)" (datibo) | Ni(k) |
Fonologia
Egun ez dago hizkuntzaren deskribapen fonologikoak erakusten duen paradigmarik. Beraz, ezin da jakin zein den grafemen balio fonetiko zehatza edo zuzenean euskarazko fonemekin elkarrekikotasunik duten.
Morfologia
Erromintxelazko ezaugarri morfologikoen adibideak:[1][11][15][16][17]
Erromintxela | Euskara | Erroa | Funtzioa erromintxelaz | Adibidea |
---|---|---|---|---|
-a | -a | Euskarazko -a | Atzizki absolutiboa | phiria "lapikoa" |
-ak | -ak | Euskarazko -ak | atzizki plurala | sokak "berokiak" |
-(a)n | -(a)n | Euskarazko -(a)n | atzizki inesiboa | khertsiman "tabernan" |
-(a)z | -(a)z | Euskarazko -(a)z | atzizki instrumentala | jakaz "suaz" |
-(e)k | -(e)k | Euskarazko -(e)k | atzizki ergatiboa | hire dui ankhai koloek "zure bi begi beltzek" |
-ena | -ena | Euskarazko -ena | atzizki superlatiboa | loloena "gorriena" |
-(e)ko(a) | -(e)ko(a) | Euskarazko -(e)ko(a) | atzizki leku-genitiboa | muirako "bokaleko" |
-(e)rak | -(e)rat (Ipar Euskal Herrian) | Euskarazko -(e)ra(t) | atzizki adlatiboa | txaribelerak "ohera" |
-pen | -pen | Euskarazko -pen | menpekotasuna adierazteko atzizkia | |
-ra | -ra | Euskarazko -ra | atzizki adlatiboa | penintinora "errekara" |
-tu | -tu | Euskarazko -tu | aditzak sortzen duen atzizkia | dekhatu "ikusi" |
-tzea | -tzea | Euskarazko -tzea | aditz-izena atzizki sortzailea | |
-tzen | -t(z)en | Euskarazko -t(z)en | gerundioaren atzizki sortzailea | kherautzen "egiten" |
Aditz sorrera
Aditz gehienak romanizko erroek eta euskarazko -tu atzizkiak sortuak dira. Hona hemen adibide batzuk[1][15][16]:
Erromintxela | Euskara | Romani[18] |
---|---|---|
brikhindu[12] | euria izan | brišínd |
burrinkatu[12] | harrapatu | (astaráv) |
dikelatu, dekhatu[16] | ikusi | dikháv |
erromitu {eŕomitu)[14] | ezkondu | |
gazinain kheautu[14] | erditu | |
goli kherautu, goli keautu[14] | kantatu | (gilábav) |
kamatu[16] | maitatu | kamáv |
kerau, keau, kherautu[16], keautu[15][14] | egin | keráv |
kurratu | lan egin | butjí keráv |
kurrautu {kuŕautu}[14] | jo | |
kuti[16][14] | begiratu | dikáv |
letu[16][14] | hartz | lav |
mahutu[14], mautu[14] | hil | mu(da)ráv |
mangatu[15][14] | eskatu | mangáv |
mukautu[14] | bukatu | |
najin[14] | bukatu | |
papira-keautu[14] | idatzi | (skirív, ramóv) |
parrautu {paŕautu}[14] | ebaki | |
pekatu[15][14] | janaria prestatu | pakáv |
pekhautu[16] | erre | |
piautu[15][14] | edan | pjav |
tarautu[14], tazautu[14] | ito | |
teilaitu[14] | jan | xav |
tetxalitu, texalitu[14] | ibili | |
txanatu[15] | jakin | žanáv |
txiautu[14] | besteen aurretik sartu | |
txoratu[15], xorkatu[14] {s̃orkatu}[17] | lapurtu | čoráv |
ufalitu[14] | ihes egin | |
xordo keautu[14] | lapurtu | |
zuautu[15][14] | lo egin | sováv |
Erromintxelazko aditzen erabilera euskalkiena bera da:
Erromintxela[16] | Nafar-lapurtera[19] |
---|---|
ajinen duk[20] | izanen duk |
dekhatu nuen | ikusi nuen |
dinat | diñat |
erantzi nauzkon | erantzi nauzkan |
...haizen hi | ...haizen hi |
kamatu nuen | maitatu nuen |
letu hindudan | hartu hintudan |
nintzan | nintzan |
pekhautzen nina | erretzen naute |
pekhautu nintzan | erre nintzen |
pekhautzen niagon | erretzen niagon |
tetxalitzen zan | ibiltzen zan |
zethorren | zetorren |
zoaz | zoaz |
Ezezko perpausa na/nagi[15][12] (romaniz na/níči; euskaraz ez/ezetz) da. Euskarazko "bai" adierazteko ua (Romaniz va) erabiltzen da.[12]
Izenak
Izen gehienek romanizko erroa dute, normalean euskarazko atzizkiez lotuta:
Erromintxela | Euskara | Romani[18] |
---|---|---|
angi[21] | ezti | (avdžin) |
ankhai[16] | begi | (jakh) |
asinia[12] | botila | (fláša) |
balitxo[12] | txerriki | baló ("txerri" eta euskal atzizkia) |
barki[12], barku[12] | ardi | bakró |
barkitxu[11], barkotiñu[12] | arkume | bakro "ardia", eta euskarazko -txu txikigarria |
basta, baste[15] | esku | vas(t) |
bato[1], batu[12] | aita | dad |
bliku[12] | txerri | balikanó mas |
bluiak[12] | poliziak | (policájcur) |
budar[15][12] | ate | vudár |
burrinkatzea[12] | harrapatze | |
dantzari[16] | dantzari | (euskarazko erroa) |
dibezi[16][14] | egun | djes |
duta[15][14] | argi | udút |
egaxi[15][14][12] | ijitoa ez dena (emakumea) | gaží |
egaxo[14], ogaxo[15][14], egaxu[14] | ijitoa ez dena (gizona) | gažó |
elakri[15], ellakria[22] | neska(til) | raklí |
elakri-lumia[17][12] | emagaldu | |
eramaite[16] | erama(i)te | |
eratsa[14][12], erhatsa[14], erhatza[12] | ahate | (goca) |
erromi {eŕomi)[15][14], errumi[17][12] | 1 senar 2 ezkontza[23] | rom |
erromiti[12] | emazte | romní |
erromni | emazte, emakume | romní |
erromitzea[15] | eskontza | (bjáv) |
erromitzeko {eŕomitzeko)[14], erromitzekoa[15] | eraztun | (angruští) |
fula[14] | kaka | khul |
futralo[14][12] | pats | |
gata[16][14][12] | ator | gad |
gazin[16][14] | haur | |
giltizinia[14] | giltza | (čája) |
goani[15][14][12] | zaldi | (grast) |
goia[12] | lukainka | goj |
goli[16][14] | kanta | gilí |
grasnia[17][12], gasnia[14][17], grasmiña[24], gra[15] | zaldi | gras(t) |
guru[15], gurru {guŕu}[14] | idi | gurúv |
guruni[15] | behi | gurumni |
gurutiño[17][12] | txahal | gurúv (eta euskarazko txikigarria -tiño) |
haize[16] | haize | (euskarazko erroa) |
jak[15], jaka[17][14][12], zaka[14], aka[15] | su | jag |
jakes[17][14] | gazta | (királ) |
jera[14][25] | asto | (esa) |
jero[14] | buru | šeró |
jeroko[14] | txapela | |
juiben[17][12] | galtzak | (kálca) |
kalabera[14][12] | buru | (šeró) |
kalleria {kaĺeria}[14] | zilarreria | |
kalo[14], kalu[17][12] | kafe | (káfa) |
kalo-kasta[16] | ijito-kastaro | |
kamatze[16] | maitzatze | < kamáv |
kangei[14][25][12], kangey[17] | eliza | kangerí |
kani[17][14][12] | oilo | khajní |
kaxta[15][14] | zur | kašt |
kaxtain parruntzeko {paŕuntzeko}[14] | aizkora | |
kher[16], khe[14], kere[17][14], khere[15], kerea[12] | etxe | kher |
kereko-egaxia {kereko-egas̃ia}[17][12] | etxeko andre | |
kereko-egaxoa {kereko-egas̃oa}[17], kereko-ogaxoa[12] | etxeko jauna | |
ker-barna[14] | gaztelu | (koštola) |
ker[15][12], qer[15] | asto | (esa) |
kero, keru[14][12] | buru | šeró |
khertsima[14][16] | taberna | |
kiala[17][14][12], kilako[17][14] | gazta | királ |
kilalo[14] | haize hotza | |
kirkila[14][12] | babarruna | (fusúj) |
konitza[14], koanits[14][12] | saski | kóžnica |
laia[17][14][12] | jauna | |
lajai[14], olajai[14], lakaia[12] | apaiz | (rašáj) |
laphail[17][14], lakhaia[17] | apaiz | (rašáj) |
latzia[16][17][14][12] | gau | |
lona[17][14][12] | gatza | lon |
mahutzea[15], mautzia[12] | hiltzea | mu(da)ráv eta euskarazko -tzea atzizkia |
malabana[14][12] | gantzu | (thuló mas) |
mandro[14][16] | ogi | manró |
mangatzia[12] | eske | mangáv eta euskarazko -tzea atzizkia |
marrun[17] {maŕun)[14] | senar | |
mas[15][12], maz[15], maza[14] | haragi | mas |
megazin[14][12] | haur | |
milleka[17] {miĺeka}[14] | arto | |
milota[14] | ogi | (manró) |
milotare-pekautzeko[14] | labe | |
Mimakaro[17][14] | Ama Birjina | |
miruni[17][14] | emakume | |
mitxai[16][14], {mits̃ai}[17] | alaba | čhaj |
mol[16], mola[14][12] | ardo | mol |
mullon {muĺon}[14][12], mullu {muĺu}[14] | mando | |
ñandro[17][14][12], gnandro[14] | arraultz | anró |
oxtaben[14][21][12], oxtaban {os̃taban}[17] | gartzela | astaripe |
paba[14], phabana[17], pabana[12] | sagar | phabáj |
paba-mola[14] | sagardo | |
panin[15][14], panina[17][12], pañia[1] | ur | pají |
panineko[14], paninekoa[15] | pitxer | |
paninekoain burrinkatzeko {buŕinkatzeko}[14] | sarea | |
paninbaru[14], panin barua[15] | ibai, itsaso | (derjáv, márja) |
panintino[14], panin tiñua[15], penintino[16] | erreka | (len) |
pangua[11] | larre | |
panizua[17][14][12] | arto | |
papin[14], papina[17] | antzar | papin |
papira[14] | paper | papíri |
pindru, pindrua[17][14][12], pindro[16], prindo[14] | hanka | punró |
pindrotakoa[15] | galtzak | kálca |
piri, piria[17][14][12] | lapiko | pirí |
pora[17][14][12] | urdaila | per |
potozi[14] | diruzorro | |
prindotako[14] | galtzerdi | pinró |
soka[16][17][14][12] | beroki | |
sumia[12] | zopa | zumí |
thazautzia[12] | itotze | taslaráv eta euskarazko -tzea atzizkia |
tekadi[17][14], tekari[14] | hatz | (naj) |
ternu[14] | gazte | |
txai[16][14] {ts̃ai}[17] | čhaj | |
txaja[14] | aza | (šax) |
txara[14] | belar | čar |
txaripen[15], txaribel[16] | ohe | (vodro) |
txau[14], xau[20] | seme | čhavó |
txiautzia[12] | eraso | ?, eta euskarazko -tzea atzizkia |
txipa[11] | izen | (aláv) |
txiautu[14] | ijito | |
txohi[14], txoki[16] | gona | |
txohipen[14][12] | hutsalezko lapurreta | |
txor[15], txora[14][12] {ts̃ora}[17] | lapur | čor |
txuri[15][14][12] | aizto | čhurí |
xordo[14][12], txorda[14] {ts̃orda}[17] | lapurketa | čoripé |
xukel[14] {s̃ukel}[17], txukel[15], txukela[14][12] {ts̃ukela}[17] | txakur | žukél |
xukelen-fula {s̃ukelen-fula}[17], txukelen fula[12] | zakur-putza | |
xukel-tino keautzale[14] | txakur emea | |
zuautzeko[14], zuautzekoa[15] | estalki | |
zitzaia[14][21], txitxai[14][12] {ts̃its̃ai}[17] | katu | |
zume[17][14], sume[14] | zopa | zumí |
zungulu[17][14], sungulu[14][12] | tabako | (duháno) |
zut[15], zuta[14], xut[15], txuta[14], txuta[12] {ts̃uta}[17] | esne | thud |
Zenbakiak
Hona hemen erromintxelazko zenbakien zerrenda[1][15][16]
Erromintxela | Euskara | Romani[18] |
---|---|---|
jek[14], jeka[15], eka[15][14] | bat | jék |
dui[15][16] | bi | dúj |
trin[15][16] | hiru | trín |
higa[14] | hiru | (trín) |
pantxe[15] | bost | panž |
Adjektibo eta adberbioak
Erromintxelazko adjektiboak eta adberbioak romanizko errotik ekarriak izan ohi dira[1][15][16]:
Erromintxela | Euskara | Romani[18] |
---|---|---|
baro[16], baru[15][12] | handi | baró |
bokali[15] | gose | bokh |
buter[15] | asko, ainitz | but |
dibilo[15] | erotua | dilino |
dibilotua[16] | erotua | < dilino |
gabe[16] | gabe | (euskal erroa) |
eta[16] | eta | (euskal erroa) |
geroz[16] | geroz | (euskal erroa) |
hautsi[16] | hautsi | (euskal erroa) |
kalu[15] | beltz | kaló |
kaxkani[14] | zikoitz | |
kilalo[12] | hotz | šilaló |
latxo[14], latxu[15] | on | lačhó |
londo[16] | samur | |
nazaro[15][14][17][12], lazaro[14] | eri | nasvaló |
palian[11] | ondoan | |
parno[16] | garbi | parnó |
telian[15] | behean | téla |
tiñu[15][17][12] | txiki | cignó |
upre[15][16] | gain(ean), gora | opré |
Izenordainak
Erromintxelazko izenordainak bi hizkuntzetatik —euskaratik eta romanitik— datoz[15][16]:
Erromintxela | Euskara | Romani[18] |
---|---|---|
aimenge[15] | ni | mánge "ni", agian aménge "gu" (datiboak) |
ene[16] | ene | (euskal erroa) |
harekin[16] | harekin | (euskal erroa) |
hari[16] | hari | (euskal erroa) |
hartan[16] | hartan | (euskal erroa) |
heure[16] | heure | (euskal erroa) |
hi[16] | hi | (euskal erroa) |
hire[16] | hire | (euskal erroa) |
hiretzat[16] | hiretzat | (euskal erroa) |
mindroa[16] | nirea | miró |
neure[16] | neure | (euskal erroa) |
ni[16] | ni | (euskal erroa) |
Adibideak
Lerroarteko bertsioa duten adibideak:[15][16]
- khereko ogaxoa
- khere-ko ogaxo-a
- etxeko jauna
- hiretzat goli kherautzen dinat
- hire-tzat goli kerau-tzen d-i-na-t
- hiretzat abesten dinat
Beste adibideak:[11][17][14][20]
- Erromintxelaz: txuria txiautu
- Euskaraz: Sartu aiztoa besteen aurretik
- Erromintxelaz: kuti zarrak upre!
- Euskaraz: gora begira ezak!
- Erromintxelaz: xaua, goli keau zak, mol buterrago ajinen duk
- Euskaraz: mutila, kanta ezak, ardo gehiago izanen duk
- Erromintxelaz: txaia, brastando keau zak!
- Euskaraz: mutila, azkar korrika egizak!
- Erromintxelaz: txipa nola duzu?
- Euskaraz: nola duzu izena?
- Erromintxelaz: masak eta barkitxuak panguan daoz
- Euskaraz: ardiak eta arkumeak larrean daude
- Erromintxelaz: nire kera zurearen palian dao, hemendik obetoao dikatuko duzu
- Euskaraz: nire etxea zurearen ondoan dago, hemendik hobeto ikusiko duzu
Hizkuntzaren egoera
Hego Euskal Herrian egun 500 erromintxel hiztun inguru daude, hau da erroldatutako 21.000 ijitoen %2 ; Ipar Euskal Herrian, berriz, beste 500 bizi dira.[1] Hego Euskal Herrian dauden hiztun gehienek 80 urte baino gehiago dituzte, gainera, gutxiago dira erraz aritzen direnak (batzuk gaztelaniaz, euskaraz eta kaloz ere erraz hitz egiten dutenak). Talde etnikoko adin ertainekoak elebidun pasiboak izan ohi dira. Gazteak, berriz, euskaraz edo gaztelaniaz baino ez dira mintzo . Ipar Euskal Herrian, aldiz, belaunaldi arteko transmisioa badabil oraindik ere.[5]
Hala ere, euskal jatorrizko ijitoen artean erromintxelazko hiztunen portzentajea aipatutakoa baino handiagoa omen da, XX. mendeko industrializazioan kalo hiztun askok migratu baitzuen Hego Euskal Herrira.[26]
Historia
Erromintxela sortu zuten ijitoak XV. mendean Europako iparraldetik Euskal Herrira migratutako kalderash hiztunak ziren. Muñozen eta Lopez de Mungiaren ustetan, euskararen eta romaniaren arteko antzekotasun morfologikoak eta fonologikoak izateak asko erraztu zuen ijitoen mintzairak euskararen morfologia hartzea.[11]
Taldea laster gizarteratu zen Euskal Herrian, tokian tokiko euskalkiak erabiliz, euskal emakumeen eskubideak onartuz eta bertsolaritzan eta pilotan arituz.[11][27] Baliteke askok Euskal Herrian geratzea aukeratzea Europan jasandako jazarpenetik ihes egiteko.[11][26] Nafarroan XVI. mendean aipaturiko lehendabiziko abizenak Bustamante, Hernández, Aragonés, Zamora, Malla, Heredia, Cortés, Campo, Ribera, Iturbide, Gaiferos, García, Navarro, Moyno edo Moreno izan ziren, baina hurrengo mendeetan Barrutia, Etxeberria edo Agirretarrak agertu ziren.[28] Hala ere, Euskal Herrian ere jasan zuten jazarpena. Adibidez, 1549an Tuteran bildutako Nafarroako Gorteek erresuman sartzea galarazi zieten, ehun zigorradaren mehatxupean. Bi urte geroago, Iruñean bildu eta zigorra zehaztu zuten: 14 eta 60 urte artekoak izan behar ziren.[28] 1602an Nafarroako Gorteek lege berri bat atera zuten «erromes» guztiak atxilotzeko eta sei urteko galera zigorra ezartzeko.[3]
XVIII. menderako jarrera aldatu egin zen eta ijitoak gizarteratzea zen helburu berria. Adibidez Nafarroako Gorteek 1780. eta 1781. urteen artean 23. Legea atera zuten, «agintariek bildu, kokaguneak eta lan onestak bil diezazkieketen...».[3]
Erromintxelek beren burua ijitotzat hartzen badute ere, kalo ijitoetatik bereizi izan dira,[27] eta xangogorri edo hankagorri da kalo ijitoei deitzeko erabili duten izena.[1][5]
Erromintxela euskal literaturan
Euskal idazle batzuek erromintxela erabili izan dute sorkuntza literarioan. Kama-goli erromintxelezko poema jasotzen du Jon Miranderen Poemak 1950-1966 antologiak,[16] gero Mikel Markezek Kantu Erotikoak diskorako musikatu zuena. Koldo Izagirreren Metxa esaten dioten Agirretar baten ibili herrenak eta Agirre Zaharraren kartzelaldi berriak eleberrietan, pertsonaia batzuek erromintxelazko hitzak erabiltzen dituzte.
Ikus, gainera
Erreferentziak
- ↑ a b c d e f g h i j Argüello, Xabier Ijito euskaldunen arrastoan El País (2008) online
- ↑ Josune Muñozi eginiko elkarrizketa: «Erromintxelak euskaldun petoak dira», Argia.
- ↑ a b c Auñamendi Entziklopedia: Gitano
- ↑ Unai Brea: «Hiretzat goli kherautzen dinat, erromeetako gazi mindroa», Argia, 2008-03-23.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Lore Agirrezabal: «Erromintxela, euskal ijitoen hizkera», Argia, 2003-09-28.
- ↑ Matras, Y. (2002). A Linguistic Introduction. Cambridge University Press. ISBN 0-521-63165-3
- ↑ Ethnologue: Languages of Spain
- ↑ Ikus Wikilingue hiztegiko «caló vasco» sarrera.
- ↑ Langues d'Europe et de la Méditerranée (LEM) La langue rromani en Europe
- ↑ Nicole Lougarot, Bohémiens, Gatuzain Argitaletxea: 2009, ISBN 2-913842-50-X
- ↑ a b c d e f g h i j k l Brea, Unai: [«Hiretzat goli kherautzen dinat, erromeetako gazi mindroa», Argia, Donostia, 2008.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx by Daranatz, Jean-Baptiste «Les Bohémiens du Pays Basque», Eskualdun Ona, 38. zenbakia (1906ko iraila).
- ↑ Berraondo, R.: «La euskera de los gitanos», Euskalerriaren Alde - Euskal Kulturaren aldizkaria, 1921.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx by bz ca cb cc cd ce cf cg ch ci cj ck cl cm cn co cp cq cr cs ct cu cv cw cx cy cz da db dc dd de df dg dh di dj dk dl dm dn do dp dq dr ds dt du dv dw dx dy dz ea eb ec ed ee ef eg eh ei ej ek el em Lhande, Pierre: Dictionnaire Basque-Français et Français-Basque, Paris, 1926.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm Federico Krutwig Sagredo: «Los gitanos vascos», Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkaria, 31. zenbakia (1986). Online eskuragarri.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf Mirande, Jon Poemak 1950-1966 Erein, Donostia (1984) online
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az Azkue, Resurreccion Maria (1905), Diccionario Vasco-Español-Francés, Bilbo, 1984.
- ↑ a b c d e Heinschink, Mozes & Krasa, Daniel "Romani Wort für Wort" Kauderwelsch 2004
- ↑ Laffitte, Pierre "Grammaire Basque Pour Tous" Haize Garbia, Hendaia 1981
- ↑ a b c Saizar, Joxemi eta Asurmendi, Mikel "Argota: Hitz-jario ezezagun hori" Argia 1704. zbk, Donostia (1999) online
- ↑ a b c Izagirre, Koldo "Agirre Zaharraren Kartzelaldi Berriak" Elkar (1999) ISBN 978-84-83331-439-5
- ↑ Mitxelena, Koldo "Diccionario General Vasco - Orotariko Euskal Hiztegia VI Dag-Erd" Euskaltzaindia, Bilbo (1992)
- ↑ Mitxelena, Koldo "Diccionario General Vasco - Orotariko Euskal Hiztegia VII Ere-Fa" Euskaltzaindia, Bilbo (1992)
- ↑ Mitxelena, Koldo "Diccionario General Vasco - Orotariko Euskal Hiztegia VIII Fe-Gub" Euskaltzaindia, Bilbo (1995)
- ↑ a b Mitxelena, Koldo Diccionario General Vasco - Orotariko Euskal Hiztegia X Jad-Kop Euskaltzaindia, Bilbao (1997)
- ↑ a b Eusko Jaurlaritza: Plan Vasco para la promoción integral y participación social del pueblo gitano (2005)
- ↑ a b Vizarraga, Óscar. (2001). «Erromintxela: notas para una investigación sociolingüística» I Tchatchipen (Bartzelona: Instituto Romanó) 33.
- ↑ a b Egaña, Iñaki. (2009). Mil nuevas noticias insólitas del país de los vascos. Txalaparta, 79 eta 82 or. ISBN 9788481365436..
Kanpo loturak
- (Gaztelaniaz) Kale dor Kayiko elkartea
- (Gaztelaniaz) Erromintxelaren azterketa soziolinguistikoa
- El Paisen argitaratutako artikulua.
- Unai Brearen errepotajea Argian.