Erronkariko ardi
| †Erronkariko ardia | |
|---|---|
| Ardi arraza | |
 | |
| Espeziea | Ovis aries |
| Jatorria |  Euskal Herria |
Erronkariko ardia gaur egun desagertutzat jotzen den Euskal Herriko bertako ardi arraza bat izan zen. Egun oraindik ere irauten duen Ansoko haraneko Ansoko ardiaren senide hurbila omen zen, eta Aragoiko ardia arrazaren ekotipotzat hartzen dute zenbait adituek[1].
Aragoiko ardia arrazak, mota nagusiaz gain, onartutako lau azpimota dauzka, eta beste zenbait ezbaian daude. Onartutakoak Erronkariko ardia, Ansoko ardia, Montenegrino ardia eta Turolense ardia dira. Lehen esan bezala, zenbaitzuentzat ordea ardi mota hauek arraza ezberdinak baino ez dira.
Erronkariko ardi arrazaren hondar aleak Nafar ardi arrazaren zein ardi latxen abelxuriek haienganatu zituzten nahasketaren bidez jona den mendeko azken hamarkadetan.
Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nahiz eta bibliografian Erronkariko ardia gehiago erabilia izan den, bertan "Zaraitzuko ardia" adiera ere erabilia izan da ardi mota hau izendatzeko. Dena den, ardi arraza honen artalderik handienak Erronkariko ibarrean zeuden. "Nafar txurra" adiera ere erabilia izan da.
Arrazaren historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garai batean ardi arraza honen abelxuriak ugari izan ziren. Joan den mendeko erdialdean Nafarroako ardi guztien %13 hartzen zuen arrazak, eta haien artilea oso estimatua zen.
Erronkariko ardia transhumantziari oso lotuta egon zen. Arraza honetako artaldeek Pirinioetako larreetan igarotzen zuten udaberria eta uda eta gero udazkenean, Nafarroako aurreneko erregeek emandako eskubideez baliaturik, Bardeara jaisten ziren han neguan larretzeko. Dena den Bortuetatik Ebroko Erriberara doan transhumantzia hau zaharragoa da, eta neolitotik dator.
Bertako artile eskaeraren jaitsierak arrazaren gainbehera ekarri zuen, arraza honen ezaugarria hori baitzen, artilearen kalitatea. Erronkariko ardia ordezkatu duten arrazak hobeagoak dira esne zein haragiaren (arkumeak bereziki) ekoizpenean.
Neurri handi batean erronkariko ardi mota bere oso hurbilekoa den Ansoko ardian mantendu da. Zenbait adituk biak ekotipo berbera direla diote ere, arrazaren ezaugarrietan adieraziko den bezala.
Erronkariko ardia. Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aragoiko ardia izeneko ardi arrazak hedapen zabala dauka, eta bere baitan zenbait ekotipo gorde ditu. Hainbat aditurentzat berriz ekotipo hauek arrazaren ezaugarriak hartzen dituzte beraien baitan. Erronkariko ardiaren kasua litzateke.
Ardi arraza honen ezaugarrietako bat bere artilearen kalitatea zen. Artilea oso zabalduta zuten, eta ardiaren kopeta ere estaltzen zuen. Artile xerloak luzeak ziren eta zenbaitetan trapezoide itxura hartzen zuten, edo pintzel itxura ere, era zabalean. Hau dela eta, aspaldiko zenbait adituek "nafar txurra" deitzen zuten arraza, txurra ardiekin zuten antzekotasuna zela eta, nahiz eta koloreei zein beste zenbait ezaugarriri dagokionez oso ezberdinak izan[2].
Zenbait adituk nahasten dituzte arraza hau eta erronkariko ardia mugaz beste aldeko euskal-bearnotar ardia zein latxa eta ardi manexekin nahastutako hibridoak. Azkenerako, hainbatek ez zuten onartzen erronkariko ardia bera Aragoiko ardiaren ekotipotzat, arraza honetan baztertzen baitzuten kopetaren artile mototsa zela eta, oso nabarmena erronkariko ardietan. Hau dela eta bertakoek ardi mota honi "uso motosduna" deitzen diote, kopeta iletsua eta kolore zurikoak zirelako.
Gaur egun zenbait adituek Ansoko zein Erronkariko ardi motak "Piriniar ekotipoa" bezala izendatzen dituzte[2].
Azken hamarkadetan transhumantziaren gainbeherak ekotipo hauen finkatzea ekarri zuen, aragoiar motako beste ekotipoetatik gehiago bereiztuz. Dena den esan behar da Erronkariko zein Ansoko ardi ekotipo hauei dagokienez, bertako artzainek oro har bi ardi mota bereizten zituztela, eta ibar bakoitzean beti artzain hauentzat ardi mota bakoitzaren "garbitasuna" mantentzen zuten artaldeek bazirela. Honetan ansotar eta erronkariarren arteko lehia bazegoen, eta ibar bakoitzaren ardi mota albokoa baino "hobeagoa" zen, jakina.
Banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Garai batean Erronkariko ardiak Erronkariko ibarra zein Zaraitzu ibarrak hartzen zituen bere banaketa eremuan.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Razas ovinas Españolas. Antonio Sanchez Belda. Maria C. Sanchez Trujiñano. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación. 1987. ISBN 84-341-0203-X
- ↑ a b Razas ovinas Españolas. Antonio Sanchez Belda. Maria C. Sanchez Trujiñano. Ministerio de agricultura , Pesca y Alimentación. 1987. ISBN 84-341-0203-X
Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Razas ovinas Españolas. Antonio Sanchez Belda. Maria C. Sanchez Trujiñano. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación. 1987. ISBN 84-341-0203-X
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Ahari, Euskal mitologian ardiari buruzko kontuak jakiteko.
- Martak
- Erronkariko gazta
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- (Gaztelaniaz) Espainar Estatuaren bertako etxeko abereen gida
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q12257164
Multimedia: Erronkariko ardia / Q12257164
| Euskal Herriko ardi arrazak
| ||
|---|---|---|
 Ardia • Latx muturgorria • Latx muturbeltza • Manex burubeltza • Manex burugorria • Erronkarikoa • Karrantzako ardi muturbeltza • Karrantzako muturgorria • Sasi ardia • Nafarra • Euskal-bearnotarra • Txurra | ||
| Zaldi eta asto arrazak |  | |
|---|---|---|
| Behi arrazak | ||
| Hegaztiak | ||
| Ardi arrazak | ||
| Ahuntz arrazak | ||
| Txerri arrazak | ||
| Txakur arrazak | ||
| Erle motak | ||
