Errusia

Wikipedia, Entziklopedia askea
Errusiar Federakundea
Российская Федерация
Rossiyskaya Federatsiya
Ereserkia: Errusiar Federazioko ereserkia

Errusiako bandera

Errusiar Inperioko armarria eta emblem of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (en) Itzuli
Russian Federation (orthographic projection).svg
Geografia
Hiriburua
eta hiri handiena
Mosku
55°45′21″N 37°37′4″E
Azalera17.075.400 (1.)
Ura %13
Punturik altuenaElbrus (5.642 m)
Punturik sakonenaKaspiar itsasoa (−28 m)
KontinenteaEuropa eta Asia
MugakideakAzerbaijan, Bielorrusia, Txinako Herri Errepublika, Estonia, Finlandia, Georgia, Kazakhstan, Letonia, Lituania, Ipar Korea, Norvegia, Japonia, Ameriketako Estatu Batuak, Ukraina, Mongolia, Polonia, Europar Batasuna, Suedia eta Khersongo Estatua
Administrazioa
Gobernu-sistemaErrepublika federala
Errusiako presidenteaVladimir Putin
Errusiako lehen ministroaMikhail Mixustin
LegebiltzarraErrusiako Federazioko Biltzar Federala
Epai autoritateaConstitutional Court of Russia (en) Itzuli, Supreme Court of Russia (en) Itzuli eta Supreme Court of Arbitration of Russia (en) Itzuli
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria146.804.372 (2017) (8.)
4.372 (2020)
Dentsitatea8,6 bizt/km² (217.)
Talde etnikoak
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Erlijioaakonfesional
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 16
genero guztiak: 18
: 15
: 14
Emankortasun-tasa1,7 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak368.000 (2002)
Derrigorrezko eskolaratzea6-16
Bizi-itxaropena71,59293 (2016)
Giniren koefizientea36 (2020)
Giza garapen indizea0,822 (2021)
Ekonomia
MonetaErrusiar errublo ()
BPG nominala1.577.524.145.963,2 $ (2017)
292.796.543.789,46 (2016)
BPG per capita10.749 $ (2017)
2.005 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa3.783.138.863.627 nazioarteko dolar (2017)
252.514.449.173 (2016)
BPG per capita EAPn25.763,259 nazioarteko dolar (2017)
1.692,112 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala−0,2 % (2016)
Erreserbak432.730.507.964 $ (2017)
55.678.316.108 (2016)
Inflazioa5,4 % (2016)
−7,5 (2015)
Historia
862Novgorod Rus' (en) Itzuli
1917 (juliotar egutegia)Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboa
1991Sobietar Batasunaren desegitea
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+7
ISO 3166-1 alpha-2RU
ISO 3166-1 alpha-3RUS
Ordu eremua
Elektrizitatea220 V. 50 Hz.Schuko (en) Itzuli eta Europlug (en) Itzuli
Internet domeinua.ru, .рф (en) Itzuli, .рус (en) Itzuli eta .su
gov.ru

Errusia (errusieraz Росси́я, Rosia[1]) —ofizialki Errusiar Federakundea[2] (Росси́йская Федера́ция, Rosiskaia Fiedieratsia[1])— iparraldeko Eurasiako estatua da. Munduko erresumarik handiena da, 17.075.400 km²ko eremua, Europa eta Asian hedaturik. Sobietar Batasuna ohiko errepublika nagusia izan zen. Egun munduko estaturik boteretsuenetako bat da, ekonomian nahiz politikan. Mosku da hiriburua eta San Petersburgo bigarren hiririk handiena.

Errusia da muga gehien dituen munduko herrialdea: iparraldean, Ozeano Artikoaren zenbait adar, Barents, Kara, Laptev, Ekialdeko Siberiakoa eta Txuktxi; ekialdean, Ozeano Barearen zenbait adar, Bering itsasartea (Errusia eta Alaska banatzen dituena), Bering itsasoa, eta Okhotskeko eta Japoniako itsasoak; hegoaldean, Txina, Ipar Korea, Mongolia, Kazakhstan, Azerbaijan, Georgia eta Itsaso Beltza; hego-ekialdean, Ukraina; mendebaldean, Polonia, Bielorrusia, Lituania, Letonia, Estonia, Finlandiako golkoa eta Finlandia, eta ipar-mendebaldean, Norvegia.

Geografia

Errusia munduko estatu luze-zabalena da, guztira 17.075.400 km2 baititu. Topografia bezala, Errusiako klimak, landaredia eta lurrak distantzia handitan hedatzen dira. Herrialdeak 23 leku ditu UNESCOk gizateriaren ondare izendatuak,[3] 40 biosfera erreserba,[4] 40 natura parke nazional eta 101 natura parke (Zapovednik).

Errusia, eremuari dagokionez, munduko herrialderik handiena da, baina munduko itsasbide nagusiei dagokienez kokapen desegokia du, 40.000 km-ko itsasertza izan arren; eta neurriz hain handia izanik ere, leku askotan eta askotan lurra eta klima, hotzegiak edo beroegiak izanik, txarrak dira nekazaritzarako. Iparraldean, hilabete askoan egoten dira izoztuak Ozeano Artikoko kostaldeko itsasoak. Mendebaldean eta hegoaldean, Ozeano Atlantikotik urrun geratzen dira Itsaso Baltikoa, Azoveko itsasoa eta Itsaso Beltza, nahiz eta zenbait itsasarteren bidez lotuta egon. Kaspiar Itsasoa, munduko aintzirarik handiena, ertzetako herrialdeen arteko auzi sorburua da, oso aberatsa baita hidrokarburoetan. Aldiz, Ozeano Bareko itsasertza, mendebaldean, aski irekia da, baina Errusiako erdigunetik oso urruti egonik, nahiko bazterrekoa da.

Errusiak ugari ditu natura baliabideak, hala nola zura, petrolioa, gas naturala, ikatza eta beste hainbat mineral.

Errusia Erdialdeko Goi Lurraldea, Zaraisk ondoan, Moskuko Oblasta
Kaukaso Handia, Karatxai-Txerkesia
Siberia mendebaldeko zabaldiak, Tomsk Oblasta.
Taiga neguan, Arkhangelskeko Oblasta.

Topografia

Errusiako bi toki aldenduenen arteko distantzia 8.000 km da, lerro geodesiko batean. Hauek dira: Poloniako muga Vistula ertzean eta Kuril uharteetako hego-ekialdea, Hokkaido uhartetik kilometro gutxira. Errusiar Federakundeak 11 ordu-eremu zeharkatzen ditu. Hiru ozeanotara du irtenbidea (Atlantikoa, Artikoa eta Pazifikoa) eta, horregatik, errusiar arrantza munduko handienetakoa da.[5] Kaspiar Itsasoa munduko kaviar finenaren iturburua da.

Errusiaren gehiengoa ordoki zabalak dira, gehienbat estepak hegoaldean eta baso sarria iparraldean, tundra ipar kostaldean. Errusiak munduko landa-lurrean %10 du.[6] Mendilerro garaiak hegoaldean kokatuak daude, mendebaldean Kaukasoa, non Elbrus mendia dagoen, Errusia eta Europa osoko mendi garaiena (5.642 m), eta ekialdean Verkhoiansk mendilerroa eta Kamtxatka penintsulako sumendiak. Ural mendiek, baliabide mineraletan aberatsak, ipar-hego mendilerro bat osatzen dute, Europa eta Asia banatzen dutenak. Errusiak kosta luzea du, guztira 37.000 kilometrokoa, Artikoarekin eta Pazifikoarekin, eta baita ere Baltikoa, Asov, Kaspio eta Itsaso Beltzarekin.[7] Uharte eta uhartedi nagusien artean daude Novaia Zemlia, Franz Josef Lurraldea, Severnaia Zemlia, Siberia Berriko uharteak, Wrangel uhartea, Kuril Uharteak eta Sakhalin.

Hidrologia

Sakontzeko, irakurri: «Errusiako ibaien zerrenda»

Errusiako europar zatiak lau isurialde nagusi ditu:

Volga da Errusiak dituen 100.000 ibaietatik[8] ezagunena, Europako luzeena izateaz gain Errusiako historian garrantzia handia izan duelako.[7]

Hartz arrea Errusiako ikur nagusietakoa da.

Siberiako ibai handienak (Jenisei, Ob, Lena) Ozeano Artikora isurtzen dira. Oso arro handiak dauzkate. Neguan izozturik egoten dira. Amur ibaia, Ozeano Barean itsasoratzen dena, Siberiako Ipar-ekialdeko garraiobiderik garrantzitsuena da.

Siberiako hegoaldean Baikal dago, munduko ur-gezako lakurik handiena.[9] Aintzira honek munduko ur gezaren bostena du.[10] Beste aintzira nagusiak Ladoga eta Onega dira, Europako handienak.

Amur Tigrearen bizileku naturala Errusiako Ekialde Urrunean dago.

Klima

Errusiar Federakundeko klima faktore ugarik baldintzatzen du. Herrialdearen tamaina erraldoiak eta eskualde ugariren itsasoarekiko urruntasunak klima kontinental hezea eta azpiartikoaren nagusitasuna eragiten dute, orokorrena europar eta asiar Errusian, tundran eta hego-ekialde urrunean.[11] Hegoaldeko mendiek Indiako ozeanoko hego haize beroak galarazten dituzte eta iparraldeko zabaldiek bidea ematen Artikoko eta Atlantikoko haize hotzei.[12].

Latitudeak (50. paralelotik gora dago Errusiaren % 90), baina, batez ere, itsasotik urruti egoteak eta erliebearen nolakotasunak, esplikatzen dute klima kontinentala izatea, areago zenbat eta ekialderago, eta neguak ikaragarri gogorrak dira (tenperatura apalen absolutua -43 °C da Moskun eta -68 °C Siberia ekialdean). Itsasoek oso eragin moderatzaile gutxi dute, eta erliebe falta dela-eta Iparraldeko haize izoztuek oso barruraraino sartzen dira. Kaukasoaren iparraldean bakarrik da laburra negu gogorra: lurraldearen bi heren baino gehiagotan, hain zuzen ere, sei hilabete jarraituko izotza izaten da, eta urtarrileko batez bestekoak -20 °Ctik beherakoak izaten dira. Pergelisolak (beti izoztua dagoen lurra), errusieraz merzlota deritzanak, lurralde osoaren % 59 estaltzen du, eta sakonean 1.500 metrora iristen da Jakutian. Udaberria oso bat-batean hasten da eta izotzaren urtzeak (rasputitsa) uholdeak eragiten ditu, eta lurra lokatz bihurtzen. Uda beroa eta aski lehorra izaten da. Euria askoz gehiago egiten du Errusia europarrean Uralen ekialdean baino; mendikate hori klima muga zehatza da, mendiak garaiak izan ez arren.

Lurraldearen gehiengoan zehar bi urtaro bereizi baino ez dira nabari, uda eta negua, udaberria eta udazkena garai oso laburrak baitira muturreko tenperatura handi eta txikien artean[12]. Hil hotzena urtarrila da (otsaila kostaldean) eta beroena uztaila. Neguan, tenperatura hozten doaz iparretik hegora eta mendebaldetik ekialdera[11]. Udak nahiko beroak eta hezeak izan daitezke, Siberian barne. Itsaso Beltzeko kostalde zati tziki batek, Sotxi inguruan, klima azpitropikala du.[13] Barnealde kontinentalak dira lehorrenak.

Urkidia Siberian, Novosibirsk Oblasta. Urkia Errusiako zuhaitz nazionala da.

Flora eta fauna

Ekialdeko Europako ordokian iparraldetik hegoaldera, Errusiar Ordokia izenez ere ezaguna, klima aldatzen den heinean landaredia ere aldatzen doa: tundra artikoa, konifera basoak (taiga), hosto zabaleko basoak, belardiak (estepa) eta erdi-basamortua (Kaspiar Itsasoaren ertzean). Siberiak antzeko sekuentzia du, baina gehiengoa taiga da. Errusiak munduko baso erreserba handienak ditu,[14] "Europaren birikak" izenez ezaguna,[15] bigarren postuan Amazonas oihan tropikalaren atzetik karbono dioxido xurgatze gaitasunean. Errusia oxigeno kopuru handiak ekoizten ditu, ez bakarrik Europa mailan, baizik eta mundu mailan.

266 ugaztun espezie eta 780 hegazti espezie bizi dira Errusian. 415 animalia espezie sartu ziren Errusiar Federakundearen Datu Liburu Gorrian 1997an,[16] eta egun babestuak daude.

Biztanleak

Errusia hainbat eratako barrutitan dago banatua: errepublika autonomoak, eskualdeak, lurraldeak eta barruti autonomoak eta nazionalak. Lurraldearen hedadurak, batetik, eta herri-nazio kopuruak, bestetik, alde handiak ekarri ditu demografian eta ekonomian. Errusian ehun talde etnikotik gora bizi dira, nahiz eta errusiarrak diren gehienak. Batez besteko dentsitatea txikia da (9 bizt./km2), baina eskualdeen araberako aldeak oso handiak dira: Europako Errusian bizi dira (lurralde osoaren laurden batean) biztanleen % 80 inguru. Asiako Errusian, burdinbidearen inguruan bizi da biztanleria (transiberianoa), eta oso eskasa da. Gobernuak emigranteak eraman nahi ditu Ozeano Bareko hegoaldeko kostaldera, eta orobat Siberia Mendebaldera eta erdialdera. Biztanleen ugaritasun etnikoa oso handia da: 1989an, baziren 69 "nazio" jatorriz Errusiako lurraldekoak, eta beste 59, Sobiet Batasuneko gainerako lekuetatik etorriak. Errusiarrak dira talde handiena (% 80); altaikoak (turkiarrak, mongolak) dira hurrengoa, % 7. Errusiar ez direnen ia % 65k badute beren nazio lurraldea "errepublika edo eskualde autonomoa", eta, hortaz, lurralde propiorik gabeko etniek baino hobeto gorde dituzte kultura eta hizkuntza berezitasunak. Hiri gehienak etnia-anitzak dira, baina errusiarrek agintzen dute denetan, herri eta herrixketan ez bezala. Migrazioek orekatzen dute hein batean biztanleriaren beherakada, azken urteotan oso handia izan dena. Sobiet Batasuneko antzinako errepubliketan zeuden errusiarren itzulerak (1960ko hamarraldian hasi zen), eta Sobiet Batasunaren desagertzeak areagotu egin du biztanleen mugimendua: errepublika askotan diskriminazio latza pairatzen dute errusiarrek, eta alde egiten dute. Migrazioaren balantza, hortaz, oso positiboa da: urteen arabera, 100.000 eta 600.000 lagun bitartekoa (erdiak ez errusiarrak). SESB ohitik kanporako emigrazioa urteko ehun mila bat lagunekoa da, eta oso jende kualifikatua izaten da alde egiten duena. Eskualdeen arteko migrazioek, SESBan beti handiak izan zirenak, zerbait moteldu dute ekonomia krisia.

1950eko hamarraldiaz gero da Errusian hirietako biztanleria landa aldekoa baino ugariagoa. Herri urrunegiak edo biztanle gutxikoak ezabatzeko politika bultzatu zen, modu kaotikoan, komunismoaren garaian, eta politika hori bazterrera utzi zen Leonid Brezneven garaian. Aldiz, datxa kopuruak (landa aldeko etxeak) oso gora egin du 1980tik aurrera. Hirietako biztanleria asko hazi da XX. mendean. Hiri gehienak sobietarren garaian sortu ziren; hiri handienen garapenari eman zitzaien garrantziak, errentagarriagoak eta arrazionalagoak zirelakoan, lurraldearen desoreka ekarri du. Hala, sobietar erregimenaren zentralizazio ezin zorrotzagoa izan da desoreka horren sorburua. Hamairu hiritan biltzen da gaur errusiar hirietako biztanleriaren laurdena. Hauek dira hiri nagusiak: Mosku, San Petersburgo, Nizni Novgorod, Ekaterinburg, Samara, Omsk, Txeliabinsk eta Kazan. Azpiegiturak eskasak dira ordea, eta are eskasagoak sobietarrek hutsetik sortu zituzten hiri txikiagoetan (100.000 biztanletik behera). Ehun hizkuntzatik gora erabiltzen dira, eta zenbait errepublikatan, errusieraz gainera, bertako hizkuntza hizkuntza ofizialtzat hartu dute. 1992. urteaz geroztik, Errusiako biztanle kopuruak beherakada izugarria izan du (emankortasun tasa, 1999an, 1,3 haur emakumeko zen). Beherakada horren arrazoiak hauek dira: bizitza maila jaistea, alkoholismoarekin eta suizidioarekin zerikusia duten heriotzak ugaritzea, difteria eta tuberkulosia eta antzeko izurriak zabaltzea, haurren heriotza tasa igotzea (23 heriotza 1.000 jaioberri biziko, 1999an). Egoera politikoak eta ekonomikoak ez du hazkunde demografikoa bultzatzen, baina horrez gainera,beste zenbait faktore ere hartu behar dira kontuan: Bigarren Mundu Gerraren ondoren sortu zen gizonezkoen eta emakumezkoen arteko desoreka; haurdun ez gelditzeko sistema gisa abortua erabiltzeak antzutasun kasuak gehitu ditu; haurren hilkortasuna zuzenean dago lotua ospitaleen egoera txarrari, eta jaioberrien elikadura eskasari. Sobiet Batasunaren garaian langabeziarik ez bazegoen ere, ekonomiaren aldaketaren ondorio zuzena langabezia haztea izan da, eta 1998an % 11ra iritsi zen. Zenbait lantegiren hondamenak eta ekonomia aparatu osoarenak, oro har, oso egoera larrian utzi du biztanleen zati handi bat. Aberatsen eta pobreen arteko desberdintasunak nabarmendu egin dira, oro har. Biztanleen % 28,6 pobretasun mailatik behera dago (1998).

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Errusiako historia»

Errusia zelai, oihan, basamortu eta tundra hedadura izugarria da, "garai nahasi" asko bizi izan duena: mongoliarren agintea XIII-XV. mendeetan; tsarren agintaldi beldurgarriak; suediar, frantses eta alemaniarren inbasio masiboak, eta aro komunista (1917-91), Errusiak eremu ikaragarri handia "Sobiet Batasuna" menderatzen zuena. Mikhail Gorbatxov Alderdiko Komunistako idazkari orokorrak (1985-91), komunismoa modernoagotzeko asmotan, glasnost ("gardentasuna") eta perestroika ("berrikuntza") ezarri zituen; aldi berean ordea, abian jarri zuen Sobiet Batasuna 1991. urteko abenduan hamabost errepublika independeetan zatituko zuen prozesua.

Ekialdeko eslaviarren lehendabiziko estatuak, Kieveko Rusak, kristautasuna Bizantziar Inperiotik 988an bereganatu zuen. Honela, hurrengo milurtekoan Errusiako kultura osatuko zuten bizantziar eta eslaviar kulturen arteko nahasketa hasi zen. Kieveko estatu hori mongolen inbasioen aurrean desegin zen 1230eko hamarkadan. Horren ostean, botere txikiagoak, batez ere Novgorod eta Pskov, borrokatu ziren Kieveko oinordeko kultural eta politiko bilakatzeko.

XII. mendearen ondoren, Moskuk gero eta botere gehiago erdietsi zuen ezarian. XVIII. menderako, Moskuko Dukerri Handia Errusiar Inperio handia bilakaturik zegoen, zein Poloniatik Ozeano Barera zihoan. Mendebalderantz hedatu ahala, zabaltzearen lehenengo garaietako isolamendua ezeztatu zen eta errusiarrak ohartu ziren gainerako Europatik desberdinak zirela nolabait. Berdintsuago bilakatzearren, XIX. mendean errepresio latza eta bihotz samurreko erreformak tartekatu ziren. Joputza 1861ean abolitu zen, eta beste aldaketa politiko eta ekonomiko batzuk ere gertatu ziren, baina tsarrek ez zieten uko egin gobernu autokratikoari eta boterea partekatzeari.

Lehenengo Mundu Gerraren barruan, 1917an Errusiako Iraultza piztu zen ekonomiak eta gerrak ekarritako krisialdia eta tzarren gobernu autokratikoaren aurkako nahigabea zirela eta. Hastapenean, liberalek eta sozialista moderatuek hartu zuten agintea, baina, gerrari amaiera eman ezinik, urriaren 25ean, komunistek bereganatu zuten (Urriko Iraultza). Horrez geroztik 1991ra arte, Errusiako historia Sobiet Batasunekoa da. Alderdi bakarreko estatu horrek lazeria andana jasan behar izan zituen, batik bat Bigarren Mundu Gerran alemaniarren inbaditu zutenean. Azkenean, 1980ko hamarkadan erreforma ugari gorabehera, errusiar komunismoak huts egin zuen eta Sobiet Batasuna desegin zen.

1991ko abuztuan, gobernuko ministro marxista batzuek estatu kolpe bat jo zuten, Gorbatxoven gobernuaren erreformak baliogabetzeko eta errepubliken gaineko kontrola beren gain hartzeko. Kolpeak huts egin zuen, baina Gorbatxoven boterea asko ahuldu zen, eta Boris Jeltsinen ospeak gora egin zuen. Orduz geroztik, Errusiak ahalegin izugarriak egin zituen politika sistema demokratikoa eraikitzen, eta, aro komunistako gizarte, politika eta ekonomia kontrolak ordezkatuz, merkatuko ekonomia egituratzen. Erreforma ahalegin horiek ekonomia eta politika araudi eta praktika nahasiak ekarri zituzten. Industriak, nekazaritzak, egitura militarrak, gobernu zentralak eta diruak (errubloa) kalte handiak izan zituzten; baina, aldi berean, 1991z gero, zenbait hauteskunde egitea lortu zen, lehendakaritzakoak eta legebiltzarrekoak batik bat, eta eskualdeko hauteskunde asko ere bai. Boris Eltsin presidenteak Gorbatxovek dimisioa ematean hartu zuen aginpidea. Estatu kolpe saioaren ondoren izandako jarreraren ondoren, Eltsinek ospe handia izan zuen atzerrian, demokrataren itxuran agertu baitzen, baina bere agintaldia oso autokratikoa izan zen. Enfrentamendu handiak izan zituen legebiltzarrarekin, harik eta, 1993an, Eltsinek legebiltzarra bonbadartzera tankeak bidali zituen arte. Harrezkero, Eltsinek ez zuen trabarik izan bere neurriko konstituzio bat inposatzeko. 1995. urteko hauteskundeak komunistek irabazi zituzten; emaitza horien ondorioz, Eltsin beldur zen hurrengo urteko lehendakaritzarako hauteskundeetan galtzaile irtengo ote zen. Orduan, Eltsin saiatu zen bere politika aldatzen, pribatizazioak etenez batetik, eta bestetik, Eugen Primakov izendatu zuen kantziler (Gorbatxoven inguruko diplomatikoa). Oposizioan ziren buruzagi guztiek gogor kritikatu zuten Eltsinen eta bere ingurukoen espekulazioa, ustelkeria eta haren erregimena oro har. Baina hauteskundeen bigarren saioan Eltsinek botoen % 53,8 lortu zuen, eta garaile irten zen Alexander Lebed-ekin (oposizioko hautagaietako bat) egin zuen itunari esker. Lebed estatuko segurtasun aholkulari izendatu zuen, eta kargura iritsi bezain azkar saiatu zen Txetxeniako gerra amaitzen. Eltsinek ebakuntza bat egin behar zuelako albistea zabaldu zenean, Lebed eta Txernomirdin Lehen Ministroa izan ziren gobernurako hautagai. Baina 1997an Eltsin aginpidera itzuli zenean, bere taldea berriro antolatzen saiatu zen, eta estatuko gastuak murrizteko eta pribatizatzeko plan bat jarri zuen abian.

Eltsinen agintaldian bultzatutako erreforma ekonomikoek sekulako eragina izan zuten biztanle gehienen bizi mailan. 1990eko hamarkadan, Errusia gainbehera ekonomiko izugarrian murgildu zen, eta miseria latzera eraman zituen milioika errusiar. Testuinguru horretan, alderdi nazionalistak eta komunistak gora egin zuten. Erreforma ekonomikoek oligarkia kriminal bat eraman zuten agintera, sovietar sistema zaharrean errotutako buruzagi batzuek osatua. Mendebaldeko erakunde ekonomikoen eraginez, ikaragarrizko pribatizazio prozesu bat jarri zuen abian Errusiako gobernuak. Aberats berrien klase berri bat sortu zen, askotan mafiatik oso hurbil zegoena. 2000. Urtean, Eltsinek dimisioa eman zuen, eta Vladimir Putin, KGBko funtzionario ohia izendatu zuten lehendakari. Putinen agintaldiak 2008 arte iraun zuen, eta erakundeen eta herritarren gaineko kontrol zorrotza izan zuen ezaugarrietako bat; aldi berean, mafiaren inguruko aberats berrien klasearen eta herri xehearen arteko aldea areagotuz joan zen, eta giza eskubideak gero eta gehiago urratuz joan ziren, Txetxenian ezarritako errepresio basatiak erakusten duen bezala. Inguruko errepublika batzuekiko liskarrak ere etengabeak izan dira, hala nola, Ukrainarekin eta Georgiarekin, hainbesteraino, non, 2008ko udan, errusiar armadak Georgiaren parte bat inbaditu zuen. 2008 ezkero, Putinen jarraitzale Dmitri Medvedev da Errusiako lehendakaria.

Honela, besteak beste, Errusiar Federakundea sortu zen, nahiz eta nazioarte mailan Sobiet Batasunaren oinordekotzat jotzen zaion. Hala ere, superbotere gisako estatusa galdu du Errusiak, sobiet osteko sistema ekonomikoa eratzerakoan arrakasta handia lortu ez duelako, ahaleginak ahalegin. Edonola ere, herrialde erraldoia eta baliabide askokoa izanik botere handia gordetzen du bere baitan oraindik. Horiek horrela, munduko zazpi herrialderik aberatsenek (G-7) haiekin batera biltzeko gonbitea luzatu zioten Errusiari, G-8 osatuz.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Errusiaren banaketa administratiboa»
     22 errepublika     48 oblast     7 krai     Autonomia oblast 1     9 autonomia barruti     3 hiri federal

Errusia munduko herrialderik handiena izanik hainbat banaketa administratibo mota ezberdin ditu bere baitan. Alde batetik subjektuak daude, (errusieraz субъе́кт(ы), subjekt(i)). Hauek 90 dira guztira eta bakoitzak 2 ordezkari ditu Errusiako Federakunde Kontseiluan.

Subjektu guzti hauek barruti federaletan biltzen dira, 8 guztira. (Errusieraz: федера́льные округа́, sing. федера́льный о́круг; transliterazioa federalnie okruga, sing. federalni okrug). Hauetako bakoitzak bere presidentea du Errusiako presidenteak zuzenean izendatua. Horretaz gain helburu ekonomikoetarako eskualde ekonomikoak dituzte. Era berean herriguneak bil daitezke barruti eta selsovetetan.

Nazioarteko harremanak

Errusiak Txetxenian giza eskubideen aurka izan duen jokabidea maiz salatu da.
Sakontzeko, irakurri: «NATO-Errusia harremanak»

SESBren ondorengo gisa, Errusiar Federakundeak beto eskubidea du NBEko Segurtasun batzordean. Errusiako estatu berriak bi helburu nagusi ditu: batetik, potentzia handiaren estatutua nazioartean gorde, eta, bestetik, "gertuko atzerritar"aren herrian (hau da, antzinako sobietar espazioan) bere interesak zaindu. Nazioarteko erakunde handietan dago Errusia, eta ez du eten armak murrizteko plangintza. Harreman geopolitikoak ere gorde ditu, eta Estatu Batuen kontrakoa da mundu politikako puntu askotan. NATO ekialderantz zabaltzeak ekarri ditu tentsio handienak gerra hotzeko bi arerio ohien artera. Oso kontra egon ondoren, Errusiak onartu zuen Polonia, Hungaria eta Txekiar Errepublika NATOri lotzea, eta 1994an "bakerako lankidetza" hitzarmen bat izenpetu zuen Atlantikoko Organizazioarekin. 1999ko udaberriko Kosovoko krisiak (NATOk Jugoslavian egindako aireko erasoek biziagotua) argi azaldu zuen Errusiaren ahultzea nazioarteko mailan. Hasieran Slobodan Miloševićen politikaren aurkako esku hartze militarraren guztiz kontrako agertu zen, baina gero, funtsean, onartu egin zituen NATOk erasoak gelditzeko jarri zituen baldintzak. Gatazkak iraun zuen hiru hilabeteetan, Errusia sarritan ahalegindu zen Miloševićen negoziazioak egiten, hein batean aliatuek bultzatuta, haiek ez baitzituzten negoziazioak baztertu nahi. Errusiaren eta Aliatuen lankidetza argia izan zen gatazka bukarazi zuen arautegian: bake plangintza, Miloševićek baldintzarik gabe onartua, Zazpi Handien taldeak eta Errusiak prestatua zen; Kosovoko bakea zaintzeko ipini zen gudaroste nazio-anitzean (KFOR), baziren errusiar osteak.

Arazo larriak ditu Federakundeak Moldavian (Trandsniestria, non Sobiet Batasun ohiaren armadak esku hartu baitzuen errusiar hizkuntzazko gehiengoaren alde), eta Ukrainan (Krimearen estatutua eta Itsaso Beltzeko itsasontzidia dela-eta). Estatu Burujabeen Batasunak, beraz, ez du pisu handirik eskualdeko erakunde gisa; aldiz, hitzarmenak bitarikoak edo askotarikoak dira, hala Kazakhstan, Kirgizistan, eta Bielorrusiarekin Errusiak 1996an izenpetu zuen hitzarmen laukoitza. Ildo beretik, 1996an errusiar-bielorrusiar "elkargo" bat sortu zen, hurrengo urtean "batasun hitzarmen" bat izenpetu zuten bi herrialdeek, eta 1998an bi estatuak etorkizunean bat egiteko akordio bat. Era berean, Ukrainarekiko gatazka, 1995ean oso larria izan zena, 1997an izenpetu zen adiskidetasun hitzarmen baten bidez konpondu bide da. Txetxenia errepublikan eskuhartze errepresibo nabarmena izan du 1990eko hamarkadatik, bertako independentzia-asmoen aurka. Nazioarteko giza eskubideen aldeko erakundeen protestak izan dira Errusiako gobernuak eta armadak izan duten jokabidea salatzeko.

Ekonomia

SESB desagertu zenetik, merkatu ekonomia modernoa antolatzen saiatzen ari da Errusia. Barne produktu gordinak behera egin du nabarmen (-% 5, 1998), nahiz eta Errusiak baliabide natural asko duen, eta biztanleen heziketa maila garaia izan; bestalde, industria gero eta atzeratuago dago. 1997. urtearen amaieran Errusiak zenbait aurrerakuntza lortu zuen: inflazioa kontrolatu zen, errubloa egonkortu zen eta pribatizazio programa baten bidez milaka eta milaka enpresa esku pribatuetara igaro zen. Baina 1998an, Asiako ekonomia krisiaren ondorioz, lehenbizi petrolio esportazioak jaitsi ziren, eta, ondoren, atzerriko inbertsioek alde egin zuten. Eta are gehiago larritu zen egoera 1998an gobernuak ezin geldiarazi izan zuenean errubloaren jaitsiera, eta ordaindu gabe utzi zituenean 40 mila milioi dolarreko errublo obligazio. Errusiar ekonomiak arazo larriak ditu: finantza eta lege sistema atzeratua du, egitura militar-industrialaren berriztatzea oso motel doa, eta aurrekontu defizita handia da, besteak beste, gobernuak ez baitira gai zergak biltzeko. Orobat oztopatu dute Errusia merkatu ekonomian sartzea soldaten ordainketa atzerapenak, truke ekonomiak eta oso zabaldua dagoen ustelkeriak. Biztanleriaren beherakada handiak areagotzen du ekonomia arazoen larritasuna.

2014ko abenduan, Petrolioaren merkatzea eta Mendebaldearen zigor ekonomikoak Errusiako ekonomiari kalte egiten hasi ziren. Errubloa asko jaitsi eta inflazioa hazten ari zen atzeralditik hurbil zegoen herrialdea. Vladimir Putinek «atzoko etsaien» aurkako mezuak erabili zituen herritarren kezkak lasaitzeko[17]. 2014an juxtu eutsi zion Errusiak hazkunde positiboari, baina 2015ean atzeraldian erortzea (-%0,8) espero zen. Gainera, 2015erako %7,5eko inflazioa kalkulatu zuten baina handiagoa izatea ere espero zen, 2014ean %10ean zegoelako[18]. Ondorioz, Putinek esan zuen 2015 eta 2017 artean gutxienez %5 gutxitu beharko zituela urtero aurrekontuak. Hala ere, batzuek murrizketa %10 eta %15 artekoa izan zitekeela esan zuten[19].

2014ko abenduaren 16an, Banku zentralak interes tasak %17ra igo zituen eta ondorioz, merkatuetan beldurra zabaldu zen. Errubloak euroarekiko beste %20 galdu zuen egun horretan[20].

Abenduaren 17an, 2015ean finantza-sistema birkapitalizatzeko neurriak aztertzen ari zen Errusia. Finantza-sistema egonkortzeko hainbat neurri hartu zituen Errusiako Bankuak. Bestalde, dibisak saltzen hasi zen errubloa ez hondoratzeko[21].

Abenduaren 18an, Putinek akatsak onartu arren kanpo faktoreei egotzi zien krisia. Hala ere, Errusiako ekonomiak, bi urtean gehienez, krisi ekonomikoa gaindituko zuela uste zuen[22].

Abenduaren 23an, atzeraldi sakon baten arriskua zegoela adierazi zuen Medvedevek[23].

Garraioa

Garraioen azpiegituraren egoera oso larria da gaur Errusiar Federakundean. Alde batetik, Sobiet Batasuna desagertu delarik espazio koherente baten moduan antolatua zegoen hura, mugen ugalketarekin, izugarrizko kontraesanak eta arazoak sortu dira. Bestalde, garraioen pribatizazioak oso ondorio kaltegarriak izan ditu, egin beharreko inbertsioen zenbatekoa oso handia baita. Sektore horren ahultasuna nolanahi ere ez da berria, nahiz eta ahalegin handiak egin diren aspalditik, burdinbideetan bereziki. Hornikuntzak zaharkituak egoteak kinka larrian jarri du Errusian funtsezkoa den sektore hau.

Aireportuak

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Kultura

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «Errusierazko literatura»

Errusiako idazleen artean nabarmentzekoak dira Fiodor Dostojevski eta Leo Tolstoi.

Musika

Zinema

Sakontzeko, irakurri: «Zinema sobietarra»

Kirola

Zientzia

Erreferentziak

  1. a b Alfabeto zirilikoz idatzitako izenak euskarara aldatzeko transkripzio-sistema, Euskaltzaindiaren 156. araua.
  2. 38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-29).
  3. (Ingelesez) UNESCO World Heritage Centre. Russian Federation. (Noiz kontsultatua: 2007-12-27).
  4. (Ingelesez) The World Network of Biosphere Reserves — UNESCO. Russian Federation. (Noiz kontsultatua: 2007-12-26).
  5. (Ingelesez) Fish Industry of Russia — Production, Trade, Markets and Investment. Eurofish, Kopenhage, Danimarka 2006ko abuztua, 211 or. (Noiz kontsultatua: 2007-12-26).
  6. (Ingelesez) Oil prices drive the cost of food. RIA Novosti (Noiz kontsultatua: 2008-02-22).
  7. a b (Ingelesez) The World Factbook. Russia. Central Intelligence Agency (Noiz kontsultatua: 2007-12-26).
  8. (Ingelesez) Angara River. Encyclopædia Britannica (Noiz kontsultatua: 2007-12-26).
  9. (Ingelesez) Lake Baikal—A Touchstone for Global Change and Rift Studies. United States Geological Survey (Noiz kontsultatua: 2007-12-26).
  10. (Ingelesez) Lake Baikal. UNESCO World Heritage Centre (Noiz kontsultatua: 2007-12-26).
  11. a b (Ingelesez) Russia::Climate and vegetation. Encyclopædia Britannica (Noiz kontsultatua: 2007-07-03).
  12. a b (Ingelesez) Climate. Library Of Congress (Noiz kontsultatua: 2007-12-26).
  13. (Ingelesez) Drozdov, V. A. et al.. (1992). «Ecological and Geographical Characteristics of the Coastal Zone of the Black Sea» GeoJournal (Springer Netherlands) 27: 169.  doi:10.1007/BF00717701..
  14. (Ingelesez) Library of Congress. Topography and Drainage. (Noiz kontsultatua: 2007-12-26).
  15. (Ingelesez) Walsh, N. P.. It's Europe's lungs and home to many rare species. But to Russia it's £100bn of wood. Guardian (UK) (Noiz kontsultatua: 2007-12-26).
  16. Errusiar Federakundearen Datu Liburu Gorriko animalia zerrenda (1997ko azaroaren 1a)
  17. Iker Aranburu, ««VLADIMIR? ARAZO BAT DAUKAGU»», Berria, 2014-12-07
  18. «-%0,8», Berria, 2014-12-07
  19. «%5», Berria, 2014-12-07
  20. Iker Aranburu, «Errusiako ekaitza ziklogenesi bihurtu da», Berria, 2014-12-17
  21. «2015ean finantza-sistema birkapitalizatzeko neurriak aztergai Errusian», EiTB, 2014-12-17
  22. «Putinek akatsak aitortu ditu, baina kanpo faktoreei egotzi die krisia», EiTB, 2014-12-18
  23. J. F., «Atzeraldi sakon baten arriskuaz ohartarazi du Medvedevek», Berria, 2014-12-24

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Errusia Aldatu lotura Wikidatan
Asiako herrialde eta lurraldeak    (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)

Erdialdeko Asia

AfganistanErrusiaKazakhstanKirgizistanUzbekistanTadjikistanTurkmenistan

Asiako Ekialdea
(Asia-Pazifikoa)

Hego KoreaIpar KoreaJaponiaMongoliaTxina

Hego-mendebaldeko Asia
Ekialde Hurbila

Arabiar Emirerri BatuakArmeniaAzerbaijanBahrainEgiptoGeorgiaIranIrakIsraelJordaniaKuwaitLibanoOmanQatarSaudi ArabiaSiriaTurkiaYemen

Hego-ekialdeko Asia

BruneiEkialdeko TimorFilipinakIndonesiaKanbodiaLaosMalaysiaMyanmarSingapurThailandiaVietnam

Hegoaldeko Asia

BangladeshBhutanIndiaMaldivakNepalPakistanSri Lanka

Beste entitate
politiko batzuk

PalestinaTaiwan