Estonia

Estoniar Errepublika
	Eesti Vabariik
	Ereserkia: Mu isamaa, mu õnn ja rõõm
; Estoniako bandera	; Estoniako armarria
	EU-Estonia.svg
Geografia
Hiriburua; eta hiri handiena	Tallinn; 59°26′14″N 24°44′42″E
Azalera	45.227 (132.)
Punturik altuena	Suur Munamägi (en)
Punturik sakonena	Itsaso Baltikoa (0 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Letonia eta Errusia
Administrazioa
Gobernu-sistema	Demokrazia parlamentarioaa
Estoniako presidentea	Alar Karis
Estoniako Lehen Ministroa	Kaja Kallas
Legebiltzarra	Riigikogu
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Australia Group (en) ; Baltic Assembly (en) ; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea; Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia; Energiaren Nazioarteko Erakundea; Eurocontrol (en) ; Europako Kontseilua; Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea; Europar Batasuna; Group on Earth Observations (en) ; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; Interpol; Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea; Itsaso Baltikoko Estatuen Kontseilua; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Movement Coordination Centre Europe (en) ; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Nazioen Liga; Nordic Battle Group (en) ; Nuclear Suppliers Group (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Schengen eremua; Strategic Airlift Capability (en) ; Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance, and Research (en) ; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; Treaty on Open Skies (en) ; UNESCO; Visa Waiver Program (en) ;
Demografia
Biztanleria	1.366.491 (2024) (151.); 607 (2023)
Dentsitatea	30,14 bizt/km² (173.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi Estoniera ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Estonian Sign Language (en) , errusiera, Estoniera, Võro (en) , Standard Estonian (en) eta Seto (en) ;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,52 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	5.533 (2015)
Bizi-itxaropena	77,73659 (2016)
Giniren koefizientea	30,8 (2019)
Giza garapen indizea	0,89 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	30.312.000.000 $ (2018); 4.390.920.387,6663 (2017)
BPG per capita	28.332,6 $ (2022); 0 (2022)
BPG erosketa botere paritarioa	44.063.633.072 nazioarteko dolar (2017); 3.408.949.823 (2016)
BPG per capita EAPn	33.447,828 nazioarteko dolar (2017); 2.550,281 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	1,6 % (2016)
Erreserbak	345.036.507 $ (2017); −7.104.105 (2016)
Inflazioa	2,4 % (2016); 2,6 (2015)
Historia
	Sorrera data: 1918ko otsailaren 24a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+372
ISO 3166-1 alpha-2	EE
ISO 3166-1 alpha-3	EST
Ordu eremua	ikusi Europe/Tallinn (en) ; Udako ordutegi: UTC+03:00 ; Udako ordutegi: Ekialdeko Europako Udako Ordutegia ; ordutegi estandarra: Ekialdeko Europako Ordua ; ordutegi estandarra: UTC+02:00 ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.Europlug (en) eta Schuko (en)
Internet domeinua	.ee
	valitsus.ee

Estonia (estonieraz, Eesti) Europako ipar-ekialdeko estatua da, Baltikoko estatuetan txikiena. Europar Batasuneko kide da, eta hiriburua Tallinn du, eta beste hiri nagusiak Tartu eta Narva dira. Hizkuntza nagusiak estoniera eta errusiera dira. Guztira 45.227 km² ditu, eta 1.340.021 biztanle zituen 2010ean (estoniarrak). Gutxi gorabehera 1.500 uharte dituela kalkulatu da; nagusiak Saaremaa, Hiiumaa, Muhu, Jiuma eta Vormsi dira.

Geografia

Mugak

Iparraldean, Finlandiako golkoa; mendebaldean, Itsaso Baltikoa eta Rigako golkoa; ekialdean, Txudsk edo Peipus aintzirak eta Narva ibaiak banatzen dute Errusiako Errepublikatik; hegoaldean, Letonia.

Orografia

Estonia lurralde laua da; gailurrik garaiena hego-ekialdean dago (Suur Munamägi, 317 m). Itsasoa, hondarrezko dunak eta harri potorrez betetako ibaiak, aintzirak, ibai ugariak eta padurak (lurraren % 10) dira Estoniako lurren ezaugarriak. Gutxi gorabehera 1.500 uharte ditu Estoniak, Saaremaa eta Hiiumaa dira handienak, konderri bana osatzen dute. 1.400 aintzira daude Estonian; Peipus da handiena.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Estoniaren banaketa administratiboa»

Estonia 15 konderritan banatuta dago. Gobernuak konderri bakoitzerako gobernadore bat izendatzen du. Hauek dira konderriak:

Historia

Erdi Aroa

X-XII. mendeetan, Estoniako hego-ekialdea antzinako Errusiar estatuaren mende egon zen. XIII. mendearen hasieran alemaniarrek menderatu eta kristautu zituzten estiarrak (estoniarren aurretikoak, arrazaz fino-ugriarrak, eta paganoak). Ondoren daniarrak etorri ziren, eta Tallinn sortu zuten 1219. urtean. 1343-1345 urteetako nekazarien matxinada handien ondoren, Ezpataren Zaldunek (Livoniar Zaldunak) Estonia Danimarkari erosi (1346), eta zergapeko egin zituzten estoniarrak, Hansak portuetako joan-etorria beretzat gordetzen zuelarik.

Ivan IV. Izugarriaren garaietan, Baltikorako irteera bila ari ziren errusiarrek Narva eta Tartu hiriak hartu zituzten (1558-1581).

Protestantismoa eta suediar Estonia

Teutoniar Ordena desegin zenean (1561), Suediaren, Danimarkaren eta Poloniaren esku geratu zen Estonia. XVII. mendean suediarren mendean geratu zen guztiz; horiek luteranismoa ekarri eta Tartuko Unibertsitatea sortu zuten 1632an.

Errusiar Inperioa

Iparraldeko Gerra Handian (1700-1721), Petri Handiak hartu zuen Estonia (1710) eta Nystadeko Hitzarmenaren ondorioz (1721), suediarrek Errusiar Inperioaren esku utzi zuten, Livoniarekin batera. Zergapekotza baztertua izan zen XIX. mendearen hasieran. Mende horren bukaeran, Alexandro III.aren errusiartze ahaleginen kontra altxatu ziren estoniar idazleak (Friedrich Reinhold Kreutzwald eta Carl Robert Jakobson).

Independentzia

Errusiako 1917ko otsaileko iraultzaren ondoren, behin-behineko errusiar gobernuak askatasuna eman zion Estoniari (1917ko apirilaren 12ko dekretua), baina Urriko Iraultzan, sobietar agintea ezarri zen Estonian 1917ko azaroaren 28an. 1918ko otsailean alemaniarrek Estoniari eraso zioten, boltxebikeek Tallinn utzi zuten, eta 1918 otsailaren 24an lortu behin-behineko gobernu estoniarrak independentzia deklaratu zuen.

Brest-Litovskeko Hitzarmenaren bidez (1918ko martxoaren 3a), Alemaniaren eskuetan utzi zituen Errusiak Baltikoko lurraldeak, eta Alemaniaren errenditze egunean berriro askatasuna deklaratu zuen behin-behineko estoniar gobernuak; Tartuko Hitzarmenean (1920ko otsailaren 2a) askatasun hori onartu zuten sobietarrek.

1934an, Konstantin Päts Batzar Nazionaleko lehendakariak diktadura ezarri zuen.

Bigarren Mundu Gerra, eta Sobietar Batasunaren mende

Sakontzeko, irakurri: «Estoniako Sobietar Errepublika Sozialista»

1940ko abuztuaren 1ean, Armada Gorriak beretu eta sobietar errepublika sozialista bihurtu zen Estonia. Bigarren Mundu Gerran alemaniarrek hartu zuten (1941eko abuztua), baina berriro sobietarrek eskuratu zuten 1944an.

1988an, Moskuko gobernuak Sobietar Konstituzioan aldaketak egin zituenean, bere legeak Sobietar Batasuneko legeen aldean gailentasuna zutela erabaki zuen Estoniako Biltzarrak. 1990. urteko martxoaren 30ean Estoniako legebiltzarrak independentzia deklaratu zuen berriro ere, eta 1991ko abuztuaren 20an lortu zuen independentzia SESBetik. Geroztik estatu burujabea da Estonia.

Azken urteak

2004az geroztik Europar Batasuneko kide da Estonia; eta, 2011ko urtarrilaren 1az geroztik, Euroguneko (urdin ilunez) partaide ere bai.

1992ko konstituzio berriak sistema parlamentarioa ezarri zuen. Urte horretan bertan Lennart Meri, Koalizioko Alderdi Nazionaleko kide, hautatu zuten presidente. Estonia izan zen errubloa utzi eta bere dirua sortu zuen Ekialdeko Europako lehenengo herrialdea. Pribatizazio ugari egin zen, eta erregimen komunistan zehar kendutako ondasunak itzuli ziren. 1993an estatu nazionalista zorrotza onartu zen, errusiar biztanleengan (biztanleriaren % 30) eragina izan zuena batez ere. Neurri horri erantzun nahian, Boris Jeltsin errusiar lehendakariak gas naturalaren hornikuntza eten zuen, eta errusiar gudarostea Estoniatik irteteko prozesua ere geldiarazi egin zuen. Azkenik, errusiar gudarostea 1994an atera zen Estoniatik.

1995eko hauteskundeetan Koalizioko Alderdia galtzaile irten zen, eta Tiit Vahi izan zen lehen ministro. Gobernu berriak eztabaida handia sortu zuen, komunista ohi asko baitzeuden bertan. Horrez gainera, urte horretan bertan Barne Arazoetako ministroaren ustelkeria salatu zuten, eta gobernu taldea desegin zen. Gobernu berri bat antolatu zen, Erreformaren Alderdiko kideez osatua.

1996an Lennart Meri hautatu zuten berriz ere presidente. 1999an, Mart Laar izendatu zuten lehen ministro. 2002an eman zuen dimisioa, desadostasunak izan zituelako bere alderdiarekin. Haren agintaldian, Estonia izan zen sobietar errepublika ohien artean ekonomia sendoena zeukana, eta bidea urratzen hasi zen Europar Batasunean sartzeko. 2003ko erreferendumean, herritar gehienek Europar Batasunean sartzearen aldeko aukera egin zuten. 2004an, Estonia NATOn eta Europar Batasunean sartu zen. 2014ean, Taavi Rõivas eskuindarra aukeratu zuten lehendakari.

Ekonomia

Estoniako baliabide natural nagusia arbel betunduna da, herrialdearen ipar-ekialdean ekoizten dena. Erregai gisa erabiltzen da, elektrizitatea lortzeko eta lehengai gisa industria kimikoan. Estonian ugariak dira, besteak beste, fosforita hobiak; fosforita ongarriak ekoizteko erabiltzen dira. Dena dela, arrazoi ekologikoak direla-eta, ekoizpen mota hori gutxitu egin da. Turba eta buztina ere ekoizten dira.

Petrolioa eta gas naturala Errusiatik inportatzen dira. Zerbitzuen sektorea da gaur egun nagusia (barne produktu gordinaren % 55, 4), ondoren industria (elikagaiak, energia, kimika, zura, eraikuntzarako gaiak, % 35,8), eta azkenik, nekazaritza daude (% 10).

Demografia

Estoniako biztanle kopurua beherantz doa etengabe. Atzerakada horrek bi arrazoi nagusi ditu: batetik, heriotza tasa oso handia da, jaiotza tasarekin konparatuta; bestalde, lege zorrotzen ondorioz, errusiarren immigrazioa asko moteldu da. 1992an estoniar hiritartasuna mugatzeko legeak onartu ziren. Lege horien arabera, 1940. urtea baino lehenago Estonian bizi ziren biztanleek eta haien ondorengoek estoniar hiritartasuna zuten, etnia kontuan hartu gabe. Gainerako biztanleek bi urtez bizi behar zuten bertan, eta estonierazko azterketa bat gainditu behar zuten. Lege horiek onartu eta gero Errusiako gobernuak errusiarren giza eskubideen kontrako bidegabekeria salatu zuen.

Estoniako biztanleen % 72 hirietan bizi da; herena Tallinnen bizi da.

Etniak

Estoniarrak	% 68,4
Errusiarrak	% 25,7
Ukrainarrak	% 2,1
Bielorrusiarrak	% 1,2
Finlandiarrak	% 0,8
Beste batzuk	% 1,7

Azpiegiturak

Aireportuak

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Kultura

hizkuntza_ofizialak

Estoniera da hizkuntza ofiziala. Finlandieraren familia berekoa da. Errusieraz ere badakite ia biztanle guztiek, batik bat jende nagusiak, Estoniaren historia dela kausa.

Literatura

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Estonia

(Ingelesez) Estoniako Gobernuaren webgunea
(Ingelesez) Estoniako mapa
(Ingelesez) Estoniako literatura aldizkaria
Estoniako errusiarren integrazio arazoei buruzko erreportajea, Argia astekarian.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.