Eusko Itsas Gudarostea
Eusko Itsas Gudarostea edo Gudontzidiaren Laguntzako Ontzitaldea Espainiako Gerra Zibilean Eusko Jaurlaritzak autonomia lortuta gero sortu zuen Eusko Gudarostearen itsas armada da. Gobernu errepublikarraren iparreko flotatik independentea zen, bere buruzagitzarekin.
Nagusiki kanoiez armaturiko bakailao-ontziz osatu zen ontziteria, bou-ak alegia, gainerakoak arrantza-ontzi eta itsasontzi txikiagoak ziren.
Ontzien eskifaia eskarmentuzko euskal herritar arrantzaleekin eta marinelekin osatu zen. Atlantikoko portu frantziarrekin komunikazioak ez galtzeko, armatutako ontziez gain posta eta garraio lanak betetzen zituen itsasontziak ere bazeuden.
Sorrera
1936ko urrian, Euzko Jaurlaritzako Lehendakaritza eta Guda Sailak, Agirre lehendakariak berak buru, Eusko Itsas Gudarostea sortu zuen (Gudontzidiaren Laguntzako Ontzitaldea) Errepublikako gudontzidia bere itsas-trafiko eta arrantza babesteko misioetan laguntzeko eta bere jurisdikzio uretan zeuden minak garbitzeko.
Baina, Bizkaiko golkoan zegoen Errepublikako Gudontzidiaren etekin apalak mesfidantza giroa sortu zuen Laguntzako Ontzitaldearen eta Errepublikako Ontzidiaren artean. Horren adibide Indalecio Prieto Errepublikako Ontzidi eta Aire ministroari Jose Antonio Agirrek idatzitako eskutitza:[1]
(Gaztelaniaz)
| « | La actuación de las unidades de Marina que han venido a estos puertos ha sido tan desdichada que ya ha cundido en la opinión pública, no ya la crítica acerba, sino hasta el desprecio burlón... El comandante del Ciscar, cocainómano, frecuentador de cabarets, habla más de la cuenta... La anarquía y la indisciplina a bordo del Ciscar son evidentes... El comandante del submarino que está en Portugalete se pasa el día en el refugio con una silla, provocando la hilaridad de cuantos se acogen a aquel lugar... | » |
Datua orokorrak
Eusko Itsas Gudarostearen indarrak hauek ziren:[2]
- Bou armatuak: 9 (Araba, Bizkaya, Gipuzkoa, Nabarra, Donostia, Goizeko Izarra, Iparreko Izarra, Gasteiz eta Iruña).
- Mina-dragatzaileak: 27.
- Txalupa motordunak: 6.
- Ontzi laguntzaileak: 4.
- Iotak: 2.
- Txalupa lasterrak: 2.
- Marinelak: 1.000.
Itsasontziak
Motak
Bouak
Gerra Zibilaren bando biek zituzten arrantza-ontziek bou zuten izena.
1936ko urrian, Agirre lehendakariak PYSBEren lau bakailao-ontzi hartzeko agindua eman zion[3]. Ontziak Gipuzkoatik irtenda Bilbon zeuden: Hispania, Euzkal-Erria, Mistral eta Vendaval bakailao-ontziak. Errepublikako guda-marinak brankan 101’6 mm kanoi eta zubian metrailadore bi jarri zizkioten, gainera Mistral itsasontziari popan 76’2 mm kanoia jarri zion. Abenduan Araba, Bizkaya, Gipuzkoa eta Nabarra birbataiatu zituzten eta 1937ko urtarrila eta otsailean, Bizkaya, Gipuzkoa eta Nabarra ontzietako popan 101’6 mm kanoi bana jarri zieten. Araba, aukeran ez zenez, konpontzeko desmuntatu zuten eta, Bilbo galdu zenean, oraindik konpontzeke zegoen. Itsasontziek 50 metroko luzera zuten eta 10 - 11 korapiloko abiadura.
Beste arrantza-ontzi txiki bi ere armaz hornitu zituzten: Goizeko-Izarra eta Iparreko-Izarra. Biek popan 57 mm kanoia zuten eta Iparreko-Izarrakmetrailadore bat. Itsasontziek 25 metroko luzera zuten eta 10 korapiloko abiadura.
1936ko abenduan bere eskifaia matxinatu eta ofizialak harrapatu ondoren, Bilbora Virgen del Carmen bou frankista heldu zen. Ontziari Donostia izena jarri zioten. Brankan Gipuzkoak zuen 76,2 mm eta popan ekarri zuen 47 mm kanoiak jarri zizkioten. Gainera metrailadore bi eta sei oldar alemaniarrak zituen. Bouak 36 metroko luzera zuen eta 10 korapiloko abiadura.
1937ko udaberrian beste bou bi armaz hornitzeko prestakuntzak hasi ziren: Gasteiz eta Iruña, tamalez prestakuntzak ezin ziren bukatu Bilbo galdu baino lehen.
Minaketariak eta motordun txalupak
Euzko Jaurlaritzaren kontrolpean zeuden portuen sarrera minaz garbitzeko, bikoteko arraste-arrantza ontziek erabili zen. Hauek minaketariak zuten izena.
1937ko urtarrilan sei baino ez izan arren, Bilboko portuaren sarrera garbitzeko (frankistek sarritan minatua) maiatzerako hogeita lau ziren. Izena baino, zenbatzaile eman zieten: D-1tik D-24raino.
Gainera, Euzko Jaurlaritzak sei motordun txalupa edo laguntzaile zituen, L-1tik L-6raino, eta zenbait ontzi lguntzaile, yate eta kanoa. Azken hauek portu-pilotu lanak egiteko edo Bilbo eta Baiona arteko loturak egiteko erabili ziren.
Guda Zibila bukatu eta gero, "bizirik" zeuden ontziak bere antzinako jabeen eskuetara itzuli ziren.
Destruktoreak
1937ko maiatzaren 31an, Euskadiko Ontziteriaren kideek José Luis Díez y Císcar destruktore errepublikarrak hartu eta 200 ofizial eta marinelez bete zituzten. Itsas-ontziak gutxirako zeuden Eusko Jaurlaritzaren eskuetan, baina segitalde misioren bat egiteko aukera bazuten. Ekainaren 15ean Bilbotik ihesi ziren autoritate zibil eta militarrak Iparraldera eraman zituzten. Gero Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara itzuli ziren.
Zerrenda
Hona hemen Euskadiko guda-ontzi laguntzarako ontzien zerrenda[4]:
| Izena | Mota | Jatorrizko izena | Azken Kapitaina | Bukaera |
|---|---|---|---|---|
| Araba | Boua | Hispania | Santiago Asolo | 1937ko ekainaren 6an Sestaon autohondoratua[5] |
| Bizkaya | Boua | Euzkal-Erria | Francisco Murga | Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara |
| Donostia | Boua | Virgen del Carmen | Francisco Elortegi | Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara |
| Gipuzkoa | Boua | Mistral | Andres Corsino | Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara |
| Goizeko Izarra | Boua | Antonio de Zinkunegi | 1937ko urtarrilaren 17an, Bilboko itsasadarran mina batek hondoratua. | |
| Iparreko Izarra | Boua | Pedro Ruiz de Loizaga | Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara | |
| Nabarra | Boua | Vendaval | Enrique Moreno | 1937ko martxoaren 5ean, Matxitxakoko itsas batailan galdua[6]. |
| Gasteiz | Boua | Alejo Bilbao | 1937ko abuztuaren 27an, Santoñan galdua. | |
| Iruña | Boua | 1937ko ekainaren 19an, Bilbon galdua. | ||
| Jose Luis Diez | Destruktorea | Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara | ||
| Ciscar | Destruktorea | Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara | ||
| Jaimin | Minaketaria | Jose Etxaburu | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. | |
| Rafael Cantos | Minaketaria | Eladio Cruz | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. | |
| Mari-Toya | Minaketaria | Manuel Basante | 1937ko urtarrilaren 17an, Bilboko itsasadarran mina batek hondoratua. | |
| D-1 | Minaketaria | Maria Angeles | Jose de Ormaza | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-2 | Minaketaria | Julito | Agustin Marques | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-3 edo Napartarra | Minaketaria | Domayo | Luciano de Andonegi | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-4 edo Arabarra | Minaketaria | Mourisca | Vicente Artadi | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-5 | Minaketaria | Gure Artizar | Basilio Badiola | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-6 | Minaketaria | Gure Izarra | Juan Uriarte | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-7 | Minaketaria | Alque | Jesus Aldamiz Gogeaskoa | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-8 | Minaketaria | Alcion | Amadeo Uribe | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-9 | Minaketaria | Nuevo edo Constante | Juan Paz | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-10 | Minaketaria | Constante edo Barreiro | Juan Lijo | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-11 | Minaketaria | Arco | Angel Eizagirre | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-12 | Minaketaria | Iris | Francisco Valencia | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-13 | Minaketaria | Motriko | Lorenzo Uribe | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-14 | Minaketaria | Ondarroa | Jose Ignacio Murelaga | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-15 | Minaketaria | Eduardito | Agustin Marques | 1937ko ekainaren 13an, Portugaleten hegazkin batek hondoratua. |
| D-16 | Minaketaria | Anthon Mari | Andres Sustaeta | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-17 | Minaketaria | Marcos | Jose Etxaburu | 1937ko abuztuaren 14an, Nojan istripuz hondoratua. |
| D-18 | Minaketaria | Delfina | Eladio Cruz | 1937ko maiatzaren 5ean, Bilboko itsasadarran Ciscar destruktoreak hondoratua. |
| D-19 | Minaketaria | Ibai-Ederra | Pedro Artetxe | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-20 | Minaketaria | Salvadora | Lorenzo Arrieta | 1937ko ekainaren 6an, Portugaleten hegazkin batek galdua. |
| D-21 | Minaketaria | Nazareno N.º 6 | Justo Ibarloza | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-22 | Minaketaria | Aralarko Mikel Deuna | Angel Chans | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-23 | Minaketaria | Eugenio | Fernando Santos | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| D-24 | Minaketaria | Julia | Eladio Cruz | 1937ko ekainaren 6an, Portugaleten hegazkin batek hondoratua. |
| L-1 | Motordun txalupa | Nazareno N.º 1 | Leon Agirregomezkorta | Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara |
| L-2 | Motordun txalupa | Angel de la Guarda | Esteban Exposito | 1937ko ekainaren 6an, Portugaleten hegazkin batek galdua. |
| L-3 | Motordun txalupa | Josuren Ama | Jose Pombo | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| L-4 | Motordun txalupa | Nazareno N.º 9 | Luis Burgaña | 1937an antzianko jabeka berreskuratua. |
| L-5 | Motordun txalupa | San Isidro | Jose Ibarloza | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| L-6 | Motordun txalupa | San Ignacio de Loyola | Jose Maria Aranguren | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. |
| Trintxerpe | Ontzi auxiliarra | Vicente Artadi | 1936an arrantza egitera itzuli zuen. | |
| Danak Ondo | Ontzi auxiliarra | Francisco Suarez | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. | |
| Danak Batian | Ontzi auxiliarra | Ramon Vidal | 1937an arrantza egitera itzuli zuen. | |
| Marce | Ontzi auxiliarra | Ramon Vidal | 1936an arrantza egitera itzuli zuen. | |
| Severiano Asarta | Yate | Nazareno Nº1 | Francisco Orozco | Industriari itzulia. |
| Izaro | Yate | Epaila 5 | Isidro Barañano | 1937an uztailaren 12an, Baionan etsaiak bahitua. |
| Txepetx | Kanoa | Antonio Castro | Espainiako Bigarren Errepublikaren eskuetara | |
| Kayue | Kanoa | Juan Ibarluzea | 1937ko ekainaren 23an santurtzin erreta. | |
| Sheabe | Kanoa | 1937ko otsailan baztertua. | ||
| Cedard Bird 1212 | Kanoa | Sorgina | 1937ko ekainaren 19an Bilbon utzita. | |
| Isi-Anton | Kanoa | Comandante Moreno | 11/88 | 1937ko ekainaren 22an Portugaleten utzita. |
| Izaro Auxiliar | Kanoa | Epaila 5 L | Izaro bezala | |
| Jaungoikoa Lagun | Kanoa | Trinkertxu | 1937ko abuztuaren 27an Santoñan harrapatuta. | |
| Pili | Kanoa | Miren Koldobike | Ezezaguna | |
| S.C. | Kanoa | Aitor | 1937ko abuztuaren 27an Santoñan harrapatuta. | |
| Tio Maco | Kanoa | Berabile | 1937ko abuztuaren 27an Santoñan harrapatuta. |
Marinelak: itsas gudariak
1936ko urriaren 15ean, Eusko Jaurlaritzaren Guda Sailburuak Joaquin de Egia Untzueta Ontzidiaren Sekzioaren buru izendatu zuen eta Eusko Itsas Ontzidia antolatzeari ekin zion.
1936ko azaroaren 10ean, Eusko Jaurlaritzak «gogozko itxastar gudaritza»[7] sortzeko agindua argitaratu zuen. Itsasoan esperientzia zuen boluntario zibilak sortutako gudarostea zen. 3000 boluntario baino gehiago izan zituzten, 18 eta 60 urte artean. Hasieran 350 gizon hautatu ziren, baina azkenean ia 700 ziren. Nahiz eta halako uniforme izan (lohihartzeko eta zamarra, prakak, itsas-botak eta txapela beltza), ez zituzten ez entseinarik ez galoirik.
Gehienak Hego Euskal Herriko kostaldeko herrietatik zetozen. Erdiak baino gehiago bizkaitarrak ziren (asko, Bermeokoak), laurdenak gipuzkoarrak, arabar eta nafarren batzuk (% 1 baino gutxiago), eta beste alde batzuetatik etorritako besteren batzuk ere (gehienbat galiziarrak). Politikoki, % 10 besterik ez zen alderdiren bateko kide: % 10 horietatik, erdiak baino gehiago ELAkoak edo jeltzaleak ziren, % 20 PSOEkoak edo UGTkoak, eta gainerakoak CNTkoak edo Eusko Abertzale Ekintzakoak.
Misioiak eta ekintza nagusiak
Segitalde misioak
Euskadiko guda-ontzi laguntzarako ontzien misio gehienak segitaldeko misioak ziren, gehienetan Espainiako Bigarren Errepublikarako armak edo hornigaiak ekartzen zituzten merkataritza-ontziak babesteko. Batzuetan halakoetan bou frankisten erasoen jasanez, adibidez 1937ko urtarrilean Blackhill britainiarra laguntzen. 1937ko uztailean, Ciscar, Eusko Gudarosteko marinelen kontrolpean, 50 itsas-miliatik Bilbora Gobeo petrolio-ontzia ekarri zuen.
Harrapaketak
1936ko abenduan, bere marinelek Virgen del Carmen bou frankista harrapatu zuten eta Donostia izatera aldatu.
Abenduan ere, eusko ontziek Pluto alemaniar merkataritza-ontzia harrapatu eta Bilbora eraman zuten, hala ere Espainiako Bigarren Errepublikako buruzagiek askea uzteko agindua eman zieten. Abenduaren 23an eusko gudariek Palos alemaniar merkataritza-ontzia harrapatu eta Bilbora eraman zuten. 28an Königsberg gurutzontziak Bilbora heldu zen Palosen askatasuna eskatuz. Eusko gudariek Palos ontziari joaten utzi zuten, zamaren zati bat eta espainiar bidaiariaren bat gabe.
Mina garbiketa
Bilboko itsasadarrean Velasco itsasontzi frankistak etengabeko lanak minaketarien beharra eragin zuen. Minaketarien lana ona bazen ere, tamalez Bilboko portuaren uretan Goizeko-Izarra (17 ontzilariekin) eta Mary-Toya minaketaria (6 kiderekin, tartean minak kentzearen arloko eusko buruzagia) hondoratu ziren minen eraginez. Behin Bilbo galdua, eusko minaketariek Santander, Xixon eta Aviles garbitzen lagundu zuten.
Borrokak
Euskadiko guda-ontzi laguntzarako ontziteriaren lehendabiziko borroka 1936ko azaroaren 15ean zen: Velasco destruktore frankista eta Mistral eta Euzkal-Erria Euskadiko bouen artean. Euskotarrek Velasco jo zuten eta zauritu bat eta matxura batzuk izan zituen; frankistek, ostera, Mistral ere jo egin zuten eta Euskadikoek zauritu bi izan zituzten.
1937ko urtarrilan ondorio gabeko kanoikadaren elkartrukea izan zuten Nabarra eta Velasco itsasontziek, azken honek Bilboko itsasadarra minatzen ari zela.
1937ko martxoaren 5ean, euskal bouen Canarias gurutze ontziaren arteko Matxitxakoko itsas bataila zen. Batailaren ondorioz, euskotarrek Nabarra boua galdu zuten.[8][9]
1937ko maiatzean, Ciscar, Gipuzkoa eta Bizkaya itsasontziek Bermeo bonbardatu zuten, Eusko Gudarosteak herri hura berreskuratzearren egindako saiakera laguntzeko.
Ebakuazioak
Euskadiko guda-ontzi laguntzarako ontziteriak frankistak lortutako portuak ebakuatzeko lagundu zuen, Bilbo galduta ere, Santander edo Xixon hiriak.
Orainaldia
Artea
Literaturan, Cecil Day-Lewis poeta irlandarrak (Daniel Day-Lewis aktorearen aita) Matxitxakoko itsas batailan aritutako gudarien omenez "Nabarra" izeneko poema idatzi zuen. Honela dio:
| « | Euskal lurraren gizonak Bizkaiko golkoaren semeak |
» |
Bestalde, Mikel Begoña sopelaztarrak eta Ricardo Sendra argentinarrak Mar de plomo izeneko komikia idatzi zuten Matxitxakoko itsas batailari buruz.[11]
Itsas gudari eguna
Matxitxakoko itsas bataila omentzeko, itsas gudari eguna sortu zen[12], Bermeoko EAk antolatuta. 2007 urtean, artelan berriak ordezkatu zuen lehendik zegoen oroitzapen monolitoa, artelan biak Nestor Basterretxearenak[13] dira.
Ontziteriaren hondamenak
2008an, Eusko Jaurlaritzak esan du Nabarra bouaren kokapena aurkitu duela.[14][15][16]
Erreferentziak
- ↑ (Gaztelaniaz) Guda Zibila Euskal Herrian
- ↑ Armada osatzerako joan beharra. Goierrikoekialdea.hitza.info
- ↑ II. Errepublikako Eusko Jaurlaritzako Oroagindua. Itsasontziak errekisatu ditzan, Arrantza Zuzendari nagusiari eskubidea emanez
- ↑ (Gaztelaniaz) Datu teknikoak
- ↑ (Gaztelaniaz)Juan Azkarate Bou Arabaren marinelaren elkarrizketa
- ↑ Juan Telletxea: Bouak Euskadi defendatzera joan ginen gerrara
- ↑ II. Errepublikako Eusko Jaurlaritza: «Oroagindua, gogozko itxastar gudaritza sortu eraziaz», 1936-11-10.
- ↑ Mikel CARRAMIÑANA: «Juan Telletxea: "Nabarra pozik ikusiko nuke berriz"», Berria, 2008-03-05.
- ↑ Matxitxako itsas-batailaren deskripzioa
- ↑ (Gaztelaniaz)Joseba Azkarraga sailburuak Itsas-gudarien omenezko artikulua
- ↑ (Gaztelaniaz) Komikiari buruzko berria
- ↑ (Gaztelaniaz) Omenaldiaren berria
- ↑ Matxitxako Batailaren 70. urteurrena
- ↑ (Gaztelaniaz) Nabarra bouaren aurkikuntzaren berria.
- ↑ (Gaztelaniaz) Nabarra bouaren aurkikuntzaren berria
- ↑ (Gaztelaniaz) Nabarra bouaren aurkikuntzaren berria
Ikus, gainera
Kanpo loturak
- Gipuzkoako Foru Aldundiak, donostiako itsas museoa eta Matxitxako elkartearekin elkarlaneko webgunea
- (Gaztelaniaz) Gipuzkoako aldundiaren webguneko artikulua
- (Gaztelaniaz) Historia general de la guerra de Euskadi, VI liburukia (1981), Luis Haranburu-editor eta Naroki ed.