Bozen-Hego Tirolgo probintzia autonomoa

Bozen-Hego Tirol
Italiako probintzia
Administrazioa
Eskualdea	Trentino-Adige Garaia
Hiriburua	Bozen-Bolzano
Udalerriak	116
ISO 3166-2	IT-BZ
Kokapena
Koordenatuak	46°30′N 11°20′E
Azalera	7.400 km²
Demografia
Biztanleria	487.673 biztanle
Dentsitatea	65 bizt/km²
www.provincia.bz.it

Hego Tiroleko paisaia udan

Bozen-Hego Tirolgo probintzia autonomoa (Autonome Provinz Bozen-Südtirol alemanez, Provincia Autonoma di Bolzano - Alto Adige italieraz, Provinzia Autonòma Balsan - Südtirol ladineraz) Italiako ipar-ekialdean eta Trentino-Hego Tiroleko estatutu berezidun eskualdean dago. Askotan Hego Tirol izen hutsaz deitua da.

Tirol eskualde alemandunaren hegoaldeko zatia da (Südtirol): hori dela eta, mugimendu autonomistek edo Tirol batuaren aldekoek indar handia dute. Duen autogobernu maila altuagatik, de facto Italia barruko eskualde autonomoa bilakatu da. Bozen-Bolzano hiri nagusia eta hiriburua da.

Mugakideak

• Trentino hegoaldean.
• Sondrioko probintzia lombardiarra hego-mendebaldean.
• Grisonia (Suitza) mendebaldean.
• Bellunoko probintzia (Veneto) hego-ekialdean.
• Iparraldean Austriako estatua dago, hiru esparru bereiz daitezkeelarik:
  • Tirol estatuko Ipar Tirol (Nordtirol) zatia.
  • Salzburg estatuarekin topo egiten du ipar-ekialdeko bazterrean.
  • Tirol estatuko Ekialdeko Tirol (Osttirol) ekialdean.

Banaketa administratiboa

Hego Tirol Bezirksgemeinschaft edo Compresorio izeneko zortzi barrutitan banatuta dago.

Bezirksgemeinschaft	Hiriburua	Azalera	Biztanleria (2008)
Bozen	Bozen	52 km²	101.919
Burggrafenamt	Meran	1.101 km²	96.291
Überetsch-Unterland	Neumarkt	424 km²	70.714
Salten-Schlern	Bozen	1.037 km²	47.797
Eisacktal	Brixen	624 km²	49.404
Pustertal	Bruneck	2.071 km²	78.391
Vinschgau	Schlanders	1.442 km²	35.347
Wipptal	Sterzing	650 km²	18.994

Udalerriak

Aldino/Aldein
Andriano
Anterivo
Appiano sulla Strada del Vino
Avelengo
Badia
Barbiano
Bolzano
Braies
Brennero
Brixen
Bronzolo
Brunico
Caines
Caldaro sulla Strada del Vino
Sand in Taufers
Freienfeld
Castelbello-Ciardes
Castelrotto
Cermes
Chienes
Chiusa
Cornedo all'Isarco
Cortaccia sulla Strada del Vino
Cortina sulla Strada del Vino
Corvara in Badia
Curon Venosta
Toblach
Egna
Pfalzen
Völs am Schlern
Franzensfeste
Villnöß
Gais
Gargazon
Glurns
La Valle
Laces
Lagundo
Laion
Laives
Lana
Laas
Lauregno
Luson
Magrè sulla strada del vino
Malles Venosta
Marebbe
Marling
Martell
Mölten
Meran
Monguelfo-Tesido
Montan
Moos in Passeier
Nals
Naturns
Natz-Schabs
Welschnofen
Deutschnofen
Auer
Urtijëi
Partschins
Percha
Plaus
Waidbruck
Burgstall
Prad am Stilfserjoch
Prettau
Proveis
Ratschings
Rasen-Antholz
Ritten
Riffian
Mühlbach
Rodeneck
Salorno
Innichen
Jenesien
St. Leonhard in Passeier
St. Lorenzen
San Martin de Tor
St. Martin in Passeier
St. Pankraz
Santa Cristina Gherdëina
Sarntal
Schenna
Mühlwald
Sëlva
Senale-San Felice/Unsere Liebe Frau im Walde-St. Felix
Schnals
Sexten
Schlanders
Schluderns
Stilfs
Terenten
Terlan
Tramin an der Weinstraße
Tisens
Tiers
Tirol
Truden im Naturpark
Taufers im Münstertal
Ulten
Vadena
Pfitsch
Olang
Ahrntal
Gsies
Vintl
Vahrn
Feldthurns
Vöran
Niederdorf
Villanders
Sterzing

Historia

Hego Tirolgo bandera

1918 arte lur-eremua Tirol batuaren zatia zen, Austriako probintzia bakar batea. Lehen Mundu Gerran Austria-Hungariako Inperioa desegin zenean, Italiaren esku geratu zen.

Mussoliniren gobernuak Hego Tirol italieradun bihurtzeko hizkuntza-politika bultzatu zuen eta italierazko irakaskuntza elebakarra eratu. Italiako hegoaldeko eskualdeetatik hainbeste lagun hara joan ziren. Hitler boterera heldu zenean, aleman hiztuna izanik ere gauzak ez ziren askotxo aldatu, Italia faxista aliatua zuelako; hori zela eta, ez zuen Hego Tirol Hirugarren Reicharen zatitzat aldarrikatu. 1939an bi diktadoreek akordio bat sinatu zuten: aleman hiztunek alde egitea (Optanten, geroago nazitzat jo zituztenak) edo bertan geratzea (Dableiber, "traidoretzat" joak) aukeratu behar zuten. Hala ere, Bigarren Mundu Gerraren garapenak itun horren ondorioak erabat ez betetzea ekarri zuen.

Gerraren ostean aleman hiztunek 1946ko Gruber-De Gasperi Itunaren bitartez eskubide batzuk lortu zituzten. Baina estatutua abian jartzeko orduan italiarrek "Trentino-Adige Garaia" deitzen duten eskualdea eratu zenez, eta bertan italieradunak gehiengoa zirenez, hegotiroldarren autogobernu nahia ezin izan zen bete. Gainera, autonomia martxan jartzeko unea behin baino gehiagotan atzeratu zen eta aldi berean italiar jatorrikoen immigrazioak segitzen zuen.

Horren ondorioz, Italiaren kontra bortizkeria erabili zuten talde independentistak sortu ziren: hasieran, azpiegituren kontrako erasoak izan baziren ere, 1958 eta 1988ren artean 21 lagunen heriotza eragin zuten, tartean 4 ekintzailerena.

Italiako gobernuak bere jarrera birplanteatu eta "Bigarren Estatutu Ordena" deitu zena onartu zuen, Hego Tirolgo gehiengo aleman-hiztunari autonomia handiagoa eskaintzeko. Egun, probintziak autonomia zabala du eta Austriaren menpeko Ipar zein Ekialdeko Tirolekin harreman estuak ditu, are estuagoak iparraldeko auzokide hurkoa Europar Batasunena 1996an sartu zenetik.

Probintziako bizitza politikoan, Südtiroler Volkspartei (SVP, Hego Tirolgo Herritarren Alderdia) nagusi da, 1945ean sortu zenetik.

Hizkuntza-komunitateak

Hizkuntzen banaketa Hego Tirolen (2001): berdez, alemana nagusi; urdinez, ladinoa; gorriz / horiz, italiera.

Lurralde horretako hizkuntzak bi dira:

• Alemana: beti gehiengo absolutua izan den hizkuntza-taldea.
• Ladinoa: Ladiniako bost haranetatik bi, Gherdëina (Gardena, Gröden) eta Gran Ega (Val Badia) administratiboki Hego Tirolen barruan daude.

Batez ere Mussoliniren garaietatik bultzatutako italiar jatorrikoen komunitate inportante bat dago; oso udalerri gutxitan da gehiengoa baina hala gertatzen da Bozen hiriburuan.

Azken urteetan beste leku batzuetatik (Albania, Alemania, Maroko...) etorritakoak ere ehuneko nabariak osatzen hasi dira.

Hizkuntza-komunitateen bilakaera 1880tik 2001era, ehunekoetan

Hizkuntza 1880 1890 1900 1910 1921 1961 1971 1981 1991 2001 Alemana 90,6 89,0 88,8 89,0 75,9 62,2 62,9 64,9 65,3 64,0 Italiera 3,4 4,5 4,0 2,9 10,6 34,3 33,3 28,7 26,5 24,5 Ladinera 4,3 4,3 4,0 3,8 3,9 3,4 3,7 4,1 4,2 4,0 Beste batzuk 1,7 2,3 3,2 4,3 9,6 0,1 0,1 2,2 4,0 7,5

Ikus, gainera

• Tirol
• Hego Tiroleko nazionalismo
• Ladinia

Kanpo estekak

• Webgune ofiziala.
• Turismoari buruzko webgunea.
• Hego Tirolgo dialektoaz.
• Tirol osoaren historia.
• Hego Tirolgo historiari buruzko dokumentazioa.

• Datuak: Q15124
• Multimedia: South Tyrol / Q15124