Honduras

Hondurasko Errepublika
	República de Honduras
	Ereserkia: National Anthem of Honduras (en)
	Goiburua: Libre, Soberana e Independiente; (Aske, Burujabe eta Independentea)
; flag of Honduras (en)	; coat of arms of Honduras (en)
	LocationHonduras.svg
Geografia
Hiriburua; eta hiri handiena	Tegucigalpa; 14°6′21″N 87°12′14″W
Azalera	112.492 (102.)
Punturik altuena	Cerro Las Minas (en)
Punturik sakonena	Karibe itsasoa (0 m)
Kontinentea	Ipar Amerika
Mugakideak	Guatemala, El Salvador eta Nikaragua
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika presidentzialista
Presidentea	Juan Orlando Hernández
Hondurasko presidentea	Xiomara Castro
Legebiltzarra	National Congress of Honduras (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Agency for the Prohibition of Nuclear Weapons in Latin America and the Caribbean (en) ; Ameriketako Estatuen Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Central American Bank for Economic Integration (en) ; Central American Common Market (en) ; Group on Earth Observations (en) ; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Regional Organization for Agricultural Health (en) ; Interpol; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO;
Demografia
Biztanleria	10.062.994 (2021) (94.); 797.927 (2017)
Dentsitatea	89,46 bizt/km² (128.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi gaztelania ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi gaztelania, Miskitoera, Paya (en) , Honduran Sign Language (en) , Tol (en) , Ch’orti’ (en) , Garifunera, Lenkera eta Mayangna (en) ;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	2,382 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	369.528 (2015)
Bizi-itxaropena	73,575 (2016)
Giniren koefizientea	48,2 (2019)
Giza garapen indizea	0,621 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	22.978.532.896,782 $ (2017); 1.334.595.957,872 (2016)
BPG per capita	2.480 $ (2017); 105 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	46.295.805.348 nazioarteko dolar (2017); 2.938.347.799 (2016)
BPG per capita EAPn	4.996,813 nazioarteko dolar (2017); 238,985 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	3,6 % (2016)
Erreserbak	4.708.097.401 $ (2017); 894.552.028 (2016)
Inflazioa	3,3 % (2016); 0,9 (2015)
Historia
	Sorrera data: 1821
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+504
ISO 3166-1 alpha-2	HN
ISO 3166-1 alpha-3	HND
Ordu eremua	ikusi UTC−06:00 ; : America/Tegucigalpa (en) ;
Elektrizitatea	110 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) eta NEMA 5-15 (en)
Internet domeinua	.hn
	honduras.travel…

Honduras^[1] (gaztelaniaz onˈduɾas) ahoskatua), ofizialki Hondurasko Errepublika (gaztelaniaz: República de Honduras), Erdialdeko Amerikako estatu bat da, Ozeano Barearen eta Karibe itsasoaren artean kokatua. Mugakide ditu Guatemala mendebaldean, El Salvador hego-mendebaldean eta Nikaragua hego-ekialdean. Belize, lehen Britainiar Honduras deitua, mugetatik 75 km-ra dago Guatemala zeharkatuz.

Hiriburua eta hiri handiena Tegucigalpa da.

Geografia

Iparraldeko kostaldea Karibe itsasoaren ertzean kokatuta dagoen bitartean, hegoaldekoa Ozeano Barean dago, azken hau askoz txikiagoa delarik. Hondurasko Golkoa izenekoa mendebaldean du, Karibean, eta Guatemala eta Belizerekin elkar banatzen du.

Río Plátano izeneko eskualdea UNESCOk izendatu zuen Biosferaren Erreserba 1982an, herrialdeko ipar-ekialdean. Bestela, Coco ibaia Nikaraguarekiko muga naturala da.

Badiako uharteak (Islas de la Bahía) Hondurasko iparraldean kokatuta daude, eta guztira 261 km2-ko azaleran zabaltzen dira. Uharte nagusiak Roatán, Guanaja eta Útila dira.

Azkenik, Cerro Las Minas (2.870 m) mendirik altuena da, mendebaldean kokatuta.

Demografia

Biztanleen % 90 mestizoak dira, maien eta europarren nahasketaren ondorengoak. % 7 inguru indiarrak dira, % 2 afrikar jatorrikoak eta % 1 europarrak edo europar jatorrikoak. Garai batean bizi ziren indiarretatik, beraz, gutxi geratzen dira: lenkak dira talderik handiena; hispaniar kultura beretu dute eta Sierra de la Paz mendietan, Intibucan eta Lenpiran bizi dira. Gaztelaniaz mintzatzen dira, baina beren kultura ezaugarri batzuk gorde dituzte, hala nola jantziak, dantzak (guanasco-a), edaria (chicha) eta abar. Pipileak gutxi dira eta Ocotepequen bizi dira gehienak. Chorotegak talde txikitan banatuta bizi dira El Paraíso departamenduko zenbait herritan. Xicaqueak Yoron eta Francisco Morazanen bizi dira, Hondurasko egungo kultura molde nagusia erabat beretuta. Beren bizimoldea eta kultura osorik gorde duten indiar bakarrak La Montaña de la Flor-ekoak dira. Paya indiarrak Olanchon eta Colonen bizi dira, eta duela gutxi arte gorde dute beren kultura. Sumoak talde txikietan banatuta daude, desagertzeko zorian, Guanpu eta Patuka ibaien elkargunean, Olanchon, eta Wampusirperen hegoaldean, Patuca ibaiaren ertzean, Gracias a Dios departamenduan. Miskitoak ere Gracias a Dios departamenduan bizi dira; beren hizkuntza eta ohiturak gorde dituzte. Garifunak, ihes egindako esklaboen eta indiarren ondorengoak, Karibeko kostan eta uharteetan bizi dira. Beren ohiturak eta hizkuntza, garifuna, gorde dute.

Batez besteko bizi itxaropena 69 urtekoa da; alfabetatze maila, % 73; 1.000 jaioberritatik 29 hiltzen dira urtea bete aurretik; 22 sendagile daude 100.000 pertsonako.

Hiri nagusiak

Hondurasko hiri nagusia, hiriburuaz gainera, hauek dira: San Pedro Sula (368.000 biztanle), ipar-mendebaldeko hiri eta merkatalgune nagusia; El Progreso (81.200 biztanle), herrialdearen mendebaldeko hiriburua; Choluteca (72.800 biztanle); hegoaldeko merkatalgune nagusia; La Ceiba (86.000 biztanle) eta Puerto Cortés (34.000 biztanle), Karibeko portu garrantzitsuenetakoak. Hizkuntza ofiziala gaztelania da, baina bertako hizkuntzak asko hitz egiten dira, Karibeko kostan gehienbat.

Hona hemen herrialdeko 10 hiri nagusiak 2010eko estimazioen arrabera:^[2]

#	Hiria	Biztanleria	Departamendua
1	Tegucigalpa	1.126.534	Francisco Morazán
2	San Pedro Sula	638.259	Cortés
3	Choloma	222.828	Cortés
4	La Ceiba	174.006	Atlántida
5	El Progreso	131.125	Yoro
6	Choluteca	93.598	Choluteca
7	Comayagua	75.281	Comayagua
8	Puerto Cortés	60.751	Cortés
9	La Lima	59.030	Cortés
10	Danlí	56.968	El Paraíso

Historia

Maia zibilizazioaren parte zen Honduras Kolon aurreko garaian. 1502. urtean heldu zen Kristobal Kolon Honduras deitu zuten lurretara, eta 1522an hartu zuten espainiarrek bizitokia eremu hartan. Hasieran istiluak izan ziren konkistatzaileen artean; Hernán Cortés garaile atera zen eta haren aginduetara ekin zitzaion, 1524an, Hondurasko indiarrak menderatzeari; 1537an menderatu zituzten indiarrak, bakerako elkarrizketetan espainiarrek Lenpira buruzagia hil zutenean; indiarrak oso urritu ziren, gerragatik ez ezik eritasunengatik eta esklabotasunarengatik. Honduras ez zen sekula kolonia independentea izan. 1539a ezkero Guatemalako parte zen eta Espainiako erregeak izendatutako gobernadore baten mende egon zen gero. Garai hartako ekonomiak zilar eta urre meatzen ustiakuntza izan zuen oinarri; bien bitartean, zurien eta indiarren arteko nahasketen ondorioz, eta baita meategietan edo etxeko lanetan esklabo aritzeko ekarri ziren beltzekiko nahasketen ondorioz ere, mestizoak ugalduz joan ziren. XVI, XVII eta XVIII mendeetan kortsario eta piratek eraso franko egin zuten, eremu haiek espainiarrek maiz egiten zuten joan-etorrien erdian zeudela eta. 1821ean Hondurasek bat egin zuen Guatemalarekin Espainiaren aurka, eta urte bat geroago Agustín Iturbide mexikarraren inperioaren parte bilakatu zen. 1823an Erdialdeko Amerikako Probintzia Batuen independentzia aldarrikatu zen eta, Hondurasek, 1838an lortu zuen berea; urte horretako azaroaren 5ean eratu zen lehendabiziko konstituzioa. 1876an, liberalek lehendakaritza lortu eta Erreforma deitu zen aro bati hasiera eman arte, Eliza Katolikoaren interesen alde egin zuen alderdi politiko kontserbadorea izan zen nagusi Hondurasen, ekonomia egoera larria, gerra zibilak eta gobernu aldaketa ugariak ezaugarritzat izan zituen garai batean.

XX. mendearen hasieran gobernua kolokan egon zen Nikaraguarekiko istiluak zirela eta; Estatu Batuek beren ekonomia interesak zaindu nahian itsas gudarosteak bidali zituzten behin baino gehiagotan lurralde hartan beren legea jartzera. 1919an Alderdi Nazionala, militarren aldekoa, eta Liberala, militarren kontrakoa, eratu zirenez gero bi talde horien arteko norgehiagoka izan du ezaugarritzat Hondurasko politikak. 1932an Tiburcio Carías Andino jenerala hautatu zuten lehendakari eta bere agintaldi autoritarioaren aurkako hainbat matxinadari aurre egin behar izan zion. Carías Andinoren ondorengo gobernuek labur iraun zuten. 1957. urtean Ramón Villeda Moralesek konstituzio berri bat idatzarazi zuen. 1963an, Osvaldo López Arellanok estatu kolpea jo eta Villeda Morales kendu zuen kargutik. 1965ean konstituzio berri jarri zen indarrean. 1960ko hamarkadan hainbat istilu izan zen El Salvadoren eta Hondurasen artean (300.000 langiletik gora heldu zen El Salvadorretik), 1980. urteko bake hitzarmenarekin amaitu zirenak. 1980ko hamarkadan Guatemalako eta El Salvadorreko iraultzek eta Nikaraguako gerrak eragin handia izan zuten Hondurasen.

1981eko hauteskundeen ondoren, Alderdi Liberaleko hautagaiak, Roberto Suazo Córdobak, hartu zuen herrialdearen lehendakaritza, 1982ko urtarrilean. Lehendakari berriak onartu zituen lehenengo neurrien artean aipagarria da oinarrizko gai batzuen prezioa igotzea eta, terrorismoaren aurkako lege berri baten barruan, greba egiteko eskubidea ukatzea. Garai hartan talde paramilitarrek oztoporik gabe jarduten zuten, eta oposizio politikoaren ordezkari asko desagertu ziren. Bestalde, Hondurasko gobernuaren onespenarekin, Estatu Batuek eta «contra» nikaraguarrak baseak kokatu zituzten Hondurasko lurraldean Nikaraguako iraultzari aurre egiteko. Estatu Batuetako gudarosteak 1.200 soldadu inguru eraman zituen, eta gerran zuzenean parte hartzeaz gainera, prestakuntza militarra eskaini zuen, laguntza ekonomikoa eta logistikoa eman zion Hondurasko gudarosteari, eta azpiegitura obrak egin zituen. Contra nikaraguarrak 15.000 soldadu inguru zituen, eta horiez gainera, 30.000 iheslari nikaraguar zeuden.

1985ean Estatu Batuetako gudarosteak (7.000 soldadu) maniobrak egin zituen Nikaraguako mugatik gertu. 1985eko hauteskundeetan José Azcona Hoyo atera zen garaile, Alderdi Liberalekoa. Lehendakari berriak laguntza eskatu zion Washingtoni contra-k herritik atera ahal izan zitezen, eta atzerritarren inbertsioa erakartzen saiatu zen. Estatu Batuetatik iristen zen diru laguntzaren erabilerak erabat usteldu zuen Hondurasko gudarostea. Gastu publikoa murrizteko ahaleginek eta pribatizazio planak porrot egin zuten; nekazaritza eta abeltzaintzaren alorrean izugarria zen langabezia, % 90 ingurukoa. 1989an Rafael Callejas Alderdi Nazionaleko buruak, erraz irabazi zituen hauteskundeak, iruzur egin izanaz akusatu zuten arren. Estatu Batuen eta enpresaburuen babespean, Callejasek ekonomiaren erabateko liberalizazioa bultzatu zuen. 1990ean, Nikaraguako hauteskundeetan sandinistak galtzaile atera ondoren, Hondurasek Estatu Batuetatik jasotzen zuen laguntza gutxitzen hasi zen. Urtearen hasieran gobernuak zergak igo zituen, erregaien prezioa % 50 igo zuen eta diruaren balioa gutxitu zuen. Abenduan gobernuak preso politikoei amnistia ematea onartu zuen. Terrorismoaren aurkako legea ezeztatu zen, eta alderdi politiko guztien artean hitz egiten hasi ziren. 1991ko urtarrilean ezkerreko lau buruzagi politiko Hondurasera itzuli ziren erbestean zortzi urte igaro ondoren, eta borroka armatuaren amaiera iragarri zuten. 1991ko urrian Fuerzas Populares Revolucionarias Lorenzo Zelaya izeneko talde armatuak uko egin zion borroka armatuari. Gudarosteko komandantea, Arnulfo Cantarera, giza eskubideak urratzeaz akusatu zuten eta kargutik kendu zuten. Haren ordez izendatu zuten jenerala, Luis Discua, aginpide militarrak bizitza politikoan esku hartzearen aldekoa zen. Hondurasko giza eskubideen batzordeak oposizio politikoko kideak hil izana leporatu zien militarrei. Hauen aginpidea gero eta handiagoa eta egoera politikoa kaskarra izateaz gainera, egoera ekonomikoa ere okertuz zihoan, are gehiago Estatu Batuen diru laguntza eten zenez geroztik. 1993ko hauteskundeetan oposizioko hautagaia, Carlos Roberto Reina, atera zen garaile. Gobernu berriaren aurreneko erabakietako bat derrigorrezko soldadutza ezeztatzea izan zen. Dena dela, 1994ko abuztuan, eta militarren eskaerari amore emanez, gobernuak soldadutzarako deialdi bat egitea onartu zuen, gudarostean hutsik zeuden 7.000 leku betetzeko.

Gobernuak, bestalde, Ikerketa Zuzendaritza Nazionala desegin zuen, atxilotuak torturatzeaz akusatuta. Banana esportazioen beherakada zela eta, banana konpainia nagusiak (Estatu Batuen jabetzakoa) lau lantegi itxi zituen eta hiru mila langile kanporatu zituen. Gobernuak lantegiak zabaltzera eta langileak berriro hartzera behartu zuen. Azkenik, negoziazio gogorren ondoren, 1.200 langile hartu zituzten berriro. Bien bitartean, Legebiltzarrean segurtasun publikoa aginte zibilaren eskuetan uzteko prozesua hasi zen, polizia lana gudarostearen eskuetan baitzegoen artean. Polizia zerbitzu berria, Israelgo poliziak eta Estatu Batuetako FBIk entrenatuta, 1995eko urtarrilean hasi zen lanean. Urte hartan bertan gobernuko goi funtzionario batzuk espetxean sartu zituzten pasaporte ofizialen trafikoarekin zerikusia zutelakoan. 1996ko hasieran, soldatak % 25 igotzearekin batera, oinarrizko produktuen prezioa % 30 igo zen. Soldatak igotzeko manifestazio asko egin ziren, sektore publikoan batez ere. 1997ko urrian poliziak ez zuen utzi 400 bat lagunek espainiar konkistatzaileei aurre egin zien indiar buruzagi Lenpiraren estatua bat jar zezaten Tegucigalpan; leku hartan bertan Kristobal Kolonen estatua bat lurrera eraitsi eta puskatu zuten. Azaroko hauteskundeetan Alderdi Liberalak botoen % 53 eskuratu zituen. Lehendakari berria, Carlos Flores, batasun nazionaleko gobernu bat osatzeko prest agertu zen. 1998ko irailean Mitch urakanak sekulako triskantza egin zuen Erdialdeko Amerikan: kalte material izugarriak sortzeaz gainera, 24.000 pertsona hil ziren. Hondurasen 1.300.000 pertsona etxebizitzarik gabe gelditu ziren, 6.000 pertsona hil ziren eta beste 8.000 desagertu. Ondoren, Hondurasko Banku Zentralaren lehendakari ohia iritsi zen gobernura, Ricardo Rodolfo Maduro Joest. Politika ekonomiko neoliberala bultzatu zuen eta Hondurasi kanpo zorraren zati handia barkatzea lortu zuen. Hainbat lege ezarri zituen delinkuentziari aurre egiteko, baina Manuel Zelayaren gobernuak (2006az geroztik gobernuan) konstituzioaren kontrakotzat jo zituen.

2014ko azaroaren 19an, Miss Mundurako Hondurasko hautagaia hilik aurkitu zuten bere ahizparekin batera. Biak azaroaren 13tik desagertuta zeuden^[3]. Azaroaren 30ean, Berrian egindako elkarrizketan, Rafael Alegria Via Campesinako koordinatzaileak esan zuenez, Herrialdea «suntsituta» zegoela eta EB eta AEB horren arduradun zirela esan zuen, kolpearen ondotik sortutako gobernuari babesa emateagatik^[4].

Ekonomia

Hondurasko ekonomiak oinarrizko edo egiturazko arazo asko ditu, hala nola gai bakarreko nekazaritza bultzatzeak dakarren morrontza, oinarrizko gaien esportazioen mende egotea, eta industrializazio urria.

Nekazaritza da langile gehien hartzen dituen ekonomia jarduera, eta bananaren produkziora eta esportaziora bideratuta dago neurri handi batean. Bananaz gainera, kafea, tabakoa eta kokoa ere esportatzeko lantzen dira, eta arroza, azukre kanabera, artoa, palmondoa, garia, basartoa, frutak, barazkiak eta babarrunak bertan kontsumitzeko. Lurrik emankorrenak iparraldeko lur apalak eta erdialdeko goi ibarrak dira. Ozeano Barearen aldeko lur apaletako sumendi eta alubioi lurretan sesamo haziak, kotoia eta laboreak lantzen dira.

Mea baliabideak badira, baina meatzaritza ez dago oso aurreratua: antimonioa, burdina, ikatza, merkurioa, kobrea, karea, zinka, marmola, gatza, beruna, urrea eta zilarra ateratzen da. Industriari dagokionez, erdiko mailako enpresa asko dago, teknologiaz ez oso aurreratuak eta baliabide urrikoak. Zementu, burdina eta altzairu lantegiak, janari industria, ehundegiak, zura eta paper fabrikak dira nagusiak.

Turismoa gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari dira. Copángo hondakinak (maien inperioko hiri nagusietako bat), Yojoa aintzira (arrantzarako eta ontziz ibiltzeko egokia), eta iparraldeko itsasertzeko eta uharteetako hondartzak dira turisten erakargarri nagusiak.

Banaketa administratiboa

Herrialdea 18 departamendutan banatuta dago:

Kultura

Hondurasko mendebalean izandako maia zibilizazioaren hondakinak Copán hiriko Museo Regional de Arqueología Maya-n ikus daitezke, eta baita eraikuntza askoren aztarnak ere han hurbilean. Margolaritza eta literaturak Espainiako kulturaren eragin handia jaso du. XX. mendeko margolaririk bikainenak Carlos Garay ikuspegi margolaria eta Antonio Velásquez izan dira. Idazleen artean, aipatzekoak dira Rafael Helliodoro Valle eta Clementina Suárez poetak.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
↑ The World Gazetteer. Infos. .
↑ EiTB. (2014-11-19). Miss Mundurako Hondurasko hautagaia hilda aurkitu dute. .
↑ Garcia, Adrian. (2014-11-30). «Hondurasera begiratu behar du nazioarteak; odolusten ari gara» Berria.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Honduras

(Gaztelaniaz)Herrialdeko webgune ofiziala

Amerikako herrialde eta lurraldeak
Ipar Amerika eta Karibea	Estatu burujabeak: Ameriketako Estatu Batuak • Antigua eta Barbuda • Bahamak • Barbados • Belize • Costa Rica • Kuba • Dominika • Dominikar Errepublika • El Salvador • Grenada • Guatemala • Haiti • Honduras • Jamaika • Kanada • Mexiko • Nikaragua • Panama • Saint Kitts eta Nevis • Santa Luzia • Saint Vincent eta Grenadinak • Trinidad eta Tobago Dependentziak: Groenlandia (Danimarka) • Guadalupe ∙ Martinika ∙ Saint Barthelemy ∙ Saint Martin ∙ Saint Pierre eta Mikelune (Frantzia) • Aruba · Holandarren Antillak (Herbehereak) • Aingira · Bermuda · Birjina uharte britainiarrak · Kaiman uharteak · Montserrat · Turkak eta Caicoak (Erresuma Batua) • Puerto Rico · Birjina Uharte Estatubatuarrak (Ameriketako Estatu Batuak)	Hego Amerika	Estatu burujabeak: Argentina • Bolivia • Brasil • Txile • Kolonbia • Ekuador • Guyana • Paraguai • Peru • Surinam • Uruguai • Venezuela Dependentziak: Guyana Frantsesa (Frantzia) • Falklandak (Erresuma Batua)

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[2] The World Gazetteer. Infos. .

[3] EiTB. (2014-11-19). Miss Mundurako Hondurasko hautagaia hilda aurkitu dute. .

[4] Garcia, Adrian. (2014-11-30). «Hondurasera begiratu behar du nazioarteak; odolusten ari gara» Berria.

[1]

[2]

[3]

[4]