Erromani

Wikipedia, Entziklopedia askea
«Buhame» orriak hona dakar. Maskaradako pertsonaiari buruzko artikulua hau da: «Buhame (maskarada)»
Ijitoak
Rromane dźene

Ijitoen bandera, 1933an sortua eta 1971n ofizialki onartua
Biztanleak guztira
2—12 milioi[1][2][3]
Biztanleria nabarmena duten eskualdeak

Hizkuntza
Erromaniera
Erlijioa
Kristautasuna, islama, shaktismoa
Zerikusia duten beste giza taldeak
Dom, Lom eta besteak

Ijitoak (egiptanotik eratorria, «Egiptokoa»), buhameak (bohemiarretik), motxaileak edo erromaniak —zenbaitetan beren artean rom herria izenaz ere ezagunak (haien hizkuntzan rom izenak «gizona, senarra» esan nahi du)— gehienbat Europan bizi den etnia bat da, jatorria ziurrenik Indiaren ipar-mendebaldean duena, eta Erdi Aroan Europara emigratu zuena. Ijito euskaldunek erromintxel izena dute, beren burua kalo kulturakoengandik bereizteko.

Historia

Gaur egun ijitoak India eta Pakistan artean dagoen Punjab lurraldetik mundu osora zabaldu zirela uste da. Teoria horrek bi oinarri ditu: hizkuntzarena eta genetikoa. Alde batetik, erromanierak lurralde hartako hizkuntzekin duen antzekotasuna; eta bestetik, ijitoek hango jendeekin duten antzekotasun genetikoa. Dirudienez, duela 1.500 urte atera ziren jatorrizko eskualde hartatik.[4]

Leinu baxukoenetakoak zirela uste da: parien kastakoak, alegia. Kristo ondorengo 950 eta 1100 artean ematen da lehendabizi haien migrazioa. Ijitoak Persiara III. mendean heldu omen ziren (non sindi edo hindi deitzen zitzaien, Indiari izena eman zion ibaiagatik). Herrialde honetan egonaldia egin ondoren, munduan zehar zabaldu ziren.

Badirudi Persian ez zutela nahasketa genetiko handirik izan tokiko biztanleekin, nahiz eta hango hainbat hizkuntza ezaugarri hartu zituzten. Duela 900 urte Balkanetara iritsi ziren, eta han geratu bide ziren ijito gehienak: hantxe dago, gaur egun, ijitoen aniztasun genetiko handiena. Handik talde batek migratu bide zuen Erdialdeko Europara, eta handik Europako mendebaldera nahiz iparraldera.[4]

Iberiar penintsulara iristean, Andaluzian ezarri ziren gehienbat, eta 1510etik aurrera hasten dira nabarmentzen. Euskal Herrira, Europako iparraldetik etorri ziren XV. mendean.

Bigarren Mundu Gerraren garaian, naziek eta haien aliatuek ijitoen genozidioa egin zuten: milioi bat erromani hil zituzten, porajmos izenaz ezaguna den holokaustoan.[4]

Kronologia

  • 1539: Paristik bota zituzten.
  • 1563: ijitoak Ingalaterratik alde egitera behartu zituzten, heriotza zigorraren mehatxupean.
  • 1749: Ijitoen Sarekada Handia (gaztelaniaz: Gran Redada de Gitanos) Espainian, Fernando VI.a erregeak aginduta. Erresumako ijito guztiak atxilotu eta lan esparruetan preso izan zituzten. 1765ean askatu zituzten azkenak.
  • 1931: munduko ijito antzerki profesional bakarra ezarri zen Moskun.
  • 1971: Lehen Ijito Kongresua Londresen, ereserki eta bandera hartu zituzten, rom terminoa onartu zen, eta iraintzeko erabilitako izenak (tzigano, gitano) baztertu ziren.
  • 1977: Indiaren proposamen bati jarraituz, Nazio Batuen Erakundeko Bereizkeriaren Prebentziorako eta Gutxiengoen Defentsarako batzordeek ijitoen eskubideak errespetatzeko dei bat egin zuten.

Bandera

Ijitoen bandera

Ijitoen bandera, 1971n Londresen ospatutako Lehenengo Ijito Kongresuan ezarri zen, non ijitoen ereserkia zein izango zen adostu zuten (Gelem Gelem). Indiako banderaren adaptazioa da Bi lerro horizontaletan banatzen da, urdina eta berdea, gurpil gorri batekin haren erdian. Goiko zatia, urdina, zerua sinbolizatzen du, erromani herriaren sabaia dena. Behekoa aldiz, berdea, lurra sinbolizatzen du, igarotzen duten mundua. Gurpila, Indiako banderan baita agertzen dena, askatasun desioa sinbolizatzen du ezarritako mugen arantzago joateko. Ijitoen bandera, erromani komunitatearen sinboloa da mundu osoan.

Kultura

Ijitoak nomadak izan dira beti, baina sendo eusten diete beren ohiturei ezartzen diren herrialdeetan, bertako hainbat elementu ere bereganatuta. Adibiderik garbiena Andaluziakoa da, non ijitoek flamenkoaren musika eta dantzak bere egin dituzten.

Ijitoen berezko hizkuntza erromaniera da. Espainiar ijitoak kalo delakoan mintzo izan dira, erromanieran oinarritua, baina gaztelaniako gramatikarekin. Erromaniera Asia erdialdeko indoeuropar hizkuntza bat da, antzinako sanskritoari lotua. Gaur egun grekoaren eta errumanieraren ekarpen gramatikal asko ditu.

Ijitoen Nazioarteko Eguna apirilaren 8an dugu.

Hizkuntza

Erromanierak bost dialekto nagusi ditu, eta guztien abiapuntua Indiako ipar-mendebaldean dago. Jatorrizko lurraldetik kanpora hartutako lehenengo maileguak persieratik eta kurdueratik jaso zituen, eta ondoren grezieratik. Gero, maileguak guztiz dibertsifikatu dira, ekarpenak hartu baitituzte eslaviar hizkuntzetatik, hungarieratik, errumanieratik, alemanetik, italieratik eta Europako beste hizkuntzetatik.

Kaloa, espainiar ijitoek darabilten erromanieraren dialektoa da. Ijitoen oinarrizko lexikoa gorde du, baina gaztelaniaren gramatika hartu du. Ijitoek, ostera, hitz asko eman dizkiote gaztelaniari. Ijito nomadek kalo hizkuntza garbiago gorde dute ijito sedentarioek baino.

Ahaidetasun sistema

Senideen arteko egozpena aita-lerrokoa da. Hortaz, alabak aitaren leinura igarotzen dira. Aita-lerroko leinua da, ondorengo berdina duten pertsona talde batez osatua, eta denek gizonezkoen aldetik egin ahal dituzte beraien loturak. Gizabanakoa bere ahaidetasunari oso estu lotuta dago, eta lotura horrek bere izaera soziala baldintzatuko du.

Ijito leinuak ezberdinak dira beren artean, eta autonomoak. Leinuen gainetik ez dago egiturarik, ijito taldeak erlazionatzeko. Leinu batek hainbat adar izan ditzake, hainbat lekutan finkatuak. Leinu bakoitzeko kideak beren lerroko senideen ondoan bizi ohi dira, eta badakite non aurki ditzaketen beren leinuko beste kideak.

Antolaketa

Ahaidetasun erlazioek ijitoen antolaketaren oinarri dira, estatuseko bi ardatz klasifikagarritik estrukturatzen direnak: sexua eta adina. Eginkizun sozial politikoak, adin minimo bat igaro dituzten gizonezkoegi esleituta daude, eta lau dira:

  • "Vara": Borrokatzeko ahalmen duen edozein gizon edo mutiko. Familia baten indarra "vara" kopuruarengatik neurtzen da.
  • "Bató": Ezkondutako gizona, antzinako erritoengatik hobe, eta familia nuklear baten arduraduna da.
  • "Tío": Adineko ijitoa, bere adinarengatik, bere gaitasunak eta jarrerak errespetua sorrarazten du besteengan.
  • "Patriarca": Familia zabaldu baten burua. "Patriarca"ren boterea ez da absolutua, eta hautazkoa ere ez. Moralezko autoritatean eta ijitoek beraien nagusiei dieten errespetuan oinarrituta dago haien boterea. Hortaz, patriarcak, “primus irterpares” baten moduan jarduten du, lege tradizionala interpretatu behar du, eta honengatik belatu ere bai.

Leinu bakoitzaren barruan hainbat oinarrizko estruktura antolatzen dira. Haietako garrantzitsuena adinduen kontseilua “Kris Romaní” izango litzateke. Hauek, politikaren agintea eta leinuaren adierazgarria dute.

Janzkera

Ijitoek beren trajeak dituzte, eta nahiz eta mendetan horiek aldatu, oraindik ere gainontzekoenetatik ezberdintzen dira. Haien arropak oso deigarriak eta koloretsuak izaten dira (urdina, gorria eta berdea erabiltzen dute gehienbat). Gizonezkoen deigarririk nabarmenena kota da eta emakumeenetan aldiz:

  • Orrazkera konplikatuak, hainbat zinta lodirekin lotuak. Orrazkera, deigarri bakarra da Afrikako iparraldearekin lotzen diena. Gainera, batzuetan zintak durbante baten moduan eramaten zituzten.
  • Soingain batera lotutako mantuak. Mantu hauek hainbat oihalez eginak egoten ziren, sorbaldan lotzen ziren eta bertan umeak eramaten zituzten.
  • Marradun oihalak. Oihal hauen forma edo kalitatea emakumeen arteko bereizgarria zen.

Musika

Harreman estua existitzen da ijito herriaren eta artearen artean, batez ere musika eta dantza arloan. Ijitoek, ezartzen diren lurraldearen musika bereganatzen dute, beraiena bihurtuz. Ijitoen musikak, alderdi oso garrantzitsua osatzen du estilo ezberdinen aberastasunean, zainketan eta hazkuntzan. Espainian, flandesaren kasua dugu hainbat ezagun famatuekin; Camarón de la isla, Manolo Caracol, José Mercé edo, Raimundo Amador. Hainbat flamenko-dantzari “bailaor” izen bat sortu dute internazionalki. Hauen kasu Carmen Amaya, Joaquín Cortés edo, Farruquito dugu.

Gastronomia

Ijitoen sukaldaritzan bi ezaugarri nabarmentzen dira: batetik, komunitate honek jateko garaian berezko usadioak dituztela eta bestetik, ijitoek bizi diren inguruko jaki eta edariak beren ohituretara moldatzen dituztela. Gainera, ijitoen platerak zapore eta kolore fuertedunak dira eta horien falta dituen jakiren bat mahaian aurkitzean “hau payoen erregosia da”. Ijitoen ohiko sukaldaritzan gantza, lekale eta patata askoko platerak erabiltzen dira, nomadak izanda, energia askoko jakiak prestatzen zituztelako. Kafe beltza ezin da ahaztu, Haien edari soziala dena.

Erromintxelak

Sakontzeko, irakurri: «Erromintxel»

Euskal Herrian ere ijito talde ugari egon dira eta badaude. Horien artean erromintxel deitutakoak zeuden, euskararen aldaera berezi batean hitz egiten zuten ijitoak eta, horregatik, euskal ijito izenaz ezagutuak.

Lapurdiko kostaldean kaskarot izenekoak zeuden.

Ijito ospetsuak

Ijito herriak izaera nomada izan du mendetan.

Politikariak

Idazleak

Musikariak

Aktoreak

Artistak

Kirolariak

Boxeolariak

  • Jem Mace, Bareknuckleko boxeo irabazlea, boxeo berriaren Aita.
  • Bartley Gorman, Britainiako eskularrurik gabeko boxeolaria.
  • Johann Wilhelm Trollmann, alemaniarra, pisu astuneko boxeolaria, Porraimos bitartean hilda.
  • Ivailo Marinov, Bulgariakoa, brontze domina pisu arinean 1980ko Atenaseko Joko Olinpikoetan, eta urrezko domina kategoria berdinean 1988ko Seuleko Joko Olinpikoetan.
  • Faustino Reyes, espainiarra, zilarrezko domina luma mailan (< 57 kg), 1992ko Bartzelonako Joko Olinpikoetan.
  • José Antonio Jiménez, espainiarra (1971-1973ko Espainiako irabazlea).
  • Domenico Spada, italiarra.
  • Silvio Branco, italiarra.
  • Michele di Rocco, italiarra.
  • Johnny Frankham, britainiarra.
  • Henry Wharton, britainiarra.
  • Billy Joe Saunders, britainiarra, zilarrezko dominaren irabazlea welter dibisioan, 2008ko Pekingo Olinpiar Jokoetan.

Futbolariak

Beste batzuk

Erreferentziak

  1. ↑ Encyclopædia Britannica Online. Rom. .
  2. ↑ Lewis, M. Paul, ed. Ethnologue: Languages of the World. (16. argitaraldia) Dallas: SIL International.
  3. ↑ BBC News. (2011-04-05). EU demands action to tackle Roma poverty. .
  4. ↑ a b c Isabel MENDIZABAL EZEIZABARRENA: «Ijitoen jatorria, DNAn islatua», Elhuyar Zientzia eta Teknologia, 2013-04-25, 297. zenbakia.

Bibliografia

  • (Gaztelaniaz) Jesús María Aparicio Gervás eta María Ángeles Delgado Burgos. La educación intercultural en el espacio europeo de educación superior. Madril:Fundación para la investigación y formación en interculturalidad y educación para el desarrollo (2011).
  • (Gaztelaniaz) Conoce al pueblo gitano. Movimiento contra la intolerancia. Materiales didácticos n. º1.
  • Juan de Dios Ramírez-Heredia. Romani-kaloz Hitz Egiteko Lehen Eskuliburua. Gasteiz: Union Romaní, Union del Pueblo Gitano. Eusko Jaurlaritza (2001).

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Erromani Aldatu lotura Wikidatan
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Erromani&oldid=5267123"(e)tik eskuratuta