Ipar Euskal Herriko literatura XIX. mendean
Napoleon I.aren eta Frantziako Iraultzaren azken hatsekin ekin zion gizaldiak. Waterlooko porrotaren ondoren, Antzinako Erregimena berrezarri zen arren, lurralde antolamenduari dagokionez, ez ziren gauzak lehenera itzuli, euskal probintziek ez baitzituzten aurretik zeuzkaten eskubideak berreskuratu.
Antolamendu politiko anitz izan ziren mendean zehar, hala nola, monarkia aldiak, inperioak eta errepublikak, hauen ondorioz etorritako gerra, matxinada eta gatazka ugari ere gertatu zelarik. urrats handiak eman zituen Frantziak garraiobide eta industriari dagokionez. Bestalde, bai eskola eta baita soldaduskaren bitartez ere lurralde guztietara zabaltzen hasi zen estatu zentralistaren eraketa bateratua.
Dena den, Ipar Euskal Herrian ez ziren gauzak hain azkar eta nabarmen gertatu, industriak garrantzia gutxi izan baitzuen nekazaritza giroko gizarte tradizionala izaten jarraitzen zuen Euskal Herrian. Estatuko eztabaida erlijioso eta borroka ideologikoen oihartzuna iristen zen noizean behin euskaldunen artera, baina elizak indartsu zirauen oraindik eta gehienetan bere eraginari eutsi zion.
Ondorioz, euskarazko ekoizpenaren zati inportante bat elizgizonengandik etorriko zaigu oraindik: Adibidez, Duhalde, Lapeire eta Arbelbideren prosa erlijiosoa, edota Laphitz eta Joanategiren santuen bizitzak.
Anton Abadiaren Euskal Lore Jokoek eta Luis Luziano Bonaparteren dialektologiazko lanek bultzada nabarmena emango diete euskarazko bertsogintzari nahiz euskal ikerketei. Sortzaile laikoen artean, aipatzekoak dira, Etxahun koblariaz gainera, Joan Batista Elizanburu bertsogilea eta Joan Piarres Duvoisin prosagilea.