Islandia
Islandia[1][2] (islandieraz: Ísland, ˈistlant ahoskatua), ofizialki Islandiako Errepublika (islandieraz: Lýðveldið Ísland), Europako ipar-mendebaldeko uharte-estatu bat da, eskandinaviar historia eta kulturakoa. Iparraldeko Ozeano Atlantikoan dago, Norvegia, Groenlandia, Britainia Handia eta Faroe Uharteen artean.
Ipar Atlantikoko hausturan egonik, Islandiak sumendi eta geiser aktibitate handia du. Golkoko itsaslasterraren eraginez, latitudeagatik izan zezakeen klima hotza leundu egiten da eta, bereziki kostaldean, giza bizitzarako egokiagoa da.
1262an Norvegiaren menpeko lurralde bihurtu zen. 1380an, Norvegia, Suedia eta Danimarkak osatutako Kalmarko Batasuna elkartean sartu zuten. Napoleonen gerren ondoren, Danimarkaren menpe geratu zen. 1944an lortu zuen independentzia. Ordutik aurrera bere ekonomia eta ongizate maila etengabe hazten joan dira, harik eta gaur egunean BPGari dagokionez munduko bosgarren herrialdea eta giza garapenari dagokionez bigarrena izateraino. Egoera horrek 2008ra arte iraun zuen, finantza krisiak gogor kolpatu baitzuen.
Merkatu askea da, gehienbat zerbitzuetan, arrantzan, finantzetan eta industrian oinarritua. Turismoak gero eta indar handiagoa du, bereziki bertako paisaia ikusgarriak erakarritako jendea joan ohi da. Besteak beste, NBEko, NATOko, EFTAko, EEAko eta ELGAko kidea da. EBrekin harreman ekonomiko estuak izan arren ez da Batasuneko kide.
Geografia
Ozeano Atlantikoaren iparraldean dago, Zirkulu Polar Artikoaren mugan. Geologikoki Amerika eta Europaren artean banatzen den arren, kulturalki eta historikoki Europako herria dela argi dago; sarritan, Eskandinaviaren barnean kokatzen da, kultura eta hizkuntza kontuetan duen harreman estuaren ondorioz. Munduko 18. irlarik handiena da, eta Europako bigarrena, Britainia Handiaren atzetik.
Uhartearen %11 inguru izoztuta egon ohi da urte osoan zehar. Kostaldea fiordoz inguratuta dago, eta bertan daude Islandiako herri eta hiri gehienak. Izan ere, Islandiako barnealdea izotz eta hareazko desertua denez, ez da giza bizitzarako egokia. Errepide nagusiak ere Islandiako kostaldetik doaz, irla guztia inguratzen duen eraztun itxurako sarea osatuz.
Klima
Klima ozeaniar hotza da nagusi Islandian. Hala ere, Golkoko itsaslasterraren eraginez, latitude bereko beste lurralde batzuk baino klima epelagoa du. Alaska eta Suaren Lurraldearen antzeko klima duela esan ohi da.
Islandia hegoaldea epelagoa, haizetsuagoa eta euritsuagoa da. Barnealdeko eta iparraldeko lurrak askoz lehorragoak dira, nahiz eta iparraldeko kostaldean elurra oso ohikoa den.
Islandian erregistratutako tenperaturarik altuena 1939ko ekainaren 22an jaso zen, 30,5 °C-ekin. Baxuena, aldiz, 1918ko urtarrilaren 22an, -38 °C-rekin.
 Datu klimatikoak (Reykjavik (1961–1990)) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 1.9 | 2.8 | 3.2 | 5.7 | 9.4 | 11.7 | 13.3 | 13.0 | 10.1 | 6.8 | 3.4 | 2.2 | 7.0 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -3.0 | -2.1 | -2.0 | 0.4 | 3.6 | 6.7 | 8.3 | 7.9 | 5.0 | 2.2 | -1.3 | -2.8 | 1.9 |
| Iturria (1): Islandiako Meteorologia Elkartea[3] | |||||||||||||
| Iturria (2): Reykjavikeko estazio meteorologikoa[4] | |||||||||||||
| Datu klimatikoak (Akureyri (1961–1990))
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 0.9 | 1.7 | 2.1 | 5.4 | 9.5 | 13.2 | 14.5 | 13.9 | 9.9 | 5.9 | 2.6 | 1.3 | 6.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -5.5 | -4.7 | -4.2 | -1.5 | 2.3 | 6.0 | 7.5 | 7.1 | 3.5 | 0.4 | -3.5 | -5.1 | 0.2 |
| Iturria (1): Islandiako Meteorologia Elkartea[3] | |||||||||||||
| Iturria (2): Reykjavikeko estazio meteorologikoa[4] | |||||||||||||
Historia
Islandia, geologikoki hitz eginez, uharte gaztea da. Duela 20 milioi urteko su-erupzio baten bidez sortu zen, izan ere uhartean aurkitu daitezkeen arroka zaharrenak duela 16 milioi urtekoak baino ez dira.
Uste da Piteas greziarrak Thule izena jarri ziola bertara iritsi zenean, baina uharteari buruz idatzi zituen ezaugarriak gaur egungoen guztiz kontrakoak dira. Izan ere, Piteasek Thule fruitu, esne, ezti eta nekazaritza lur ugariko uhartea zela idatzi zuen. Honen bestez, gizakia Islandiara iritsi zeneko urtea ezezaguna da, nahiz eta erromatar txanponak aurkitu diren. Uste da bikingoek eramanak direla, izan ere k. a. III. mendeko txanpon hauek mende askotan erabiliak izan ziren.
Beraz, Islandiara iritsi ziren lehenengo gizakiak monje irlandarrak dira oraingoz, VIII. mende inguruan eta urte gutxi batzuk bertan iraun ondoren IX. mendean bikingoek lur haietatik bota zituzten. X. mendearen hasieran islandiarrak Erik Gorriaren buruzagitzapean, Groenlandia aurkitu zuten eta honen seme Leif Ericssonen agindupean kontinente amerikarra zapaldu zuten lehenengo europarrak izan ziren. Urte haietan, Islandia Groenlandia eta Norvegiaren erdian kokaturik dagoenez, bikingoen hornidurarako kolonia zen, baina X. mendearen bukaeran eskoziar eta irlandar asko iritsi ziren bertara, Islandiaren biztanleria 40.000ra biztanlera igaroz.
Lehenengo norvegiar kolonoek independentzia teorikoa lortu zuten eta 930. urtean politikoki organizatzearen beharraz, Alþingi izeneko batzarra osatu zuten, ustez lehenengo batzar nazionala. XII. mendean uhartearen kristautzea iritsi zen nahiz eta 1264. urtean Haakon IV. Norvegiakoak Islandiaren krisi ekonomikoaz baliatuz, uhartea berriro bereganatu zuen. Ondorioz, bere eta bere emaztearen, Margarita Danimarkakoa printzesaren semeak, Olafek, Danimarkako korora batu zuen. Menpekotasun ekonomikoaren ondorioz islandiarrek ezin izan zuten ezer egin eta eskubide politikoak galdu zituen uhartea luteranismora bihurtu baino lehen XVI. mende erdialdean.
XVIII. urtean atzerapen nabaria izan zuen Islandiak: epidemiak (baztanga), erupzio bolkanikoa, gosea... (azkenekoa daniarren ekonomia gestio txarraren ondorioz). XIX. mende arte daniarren okupazioa onartua izan zen, baina 1809. urtean Alþingi batzarraren itxieraren eta, Danimarkako koroaren gobernu absolutistari kontra eginez, islandiarrek lehenengo autonomia nazionala aldarrikatu zuten. Nahiz eta porrot egin ideia nazionalista zabaldua zegoen Jón Sigurdsson (1811-1879), gaur egun heroi nazionalaren buruzagitzapean.
1814. urtetik aurrera pixkanaka Islandia boterea eskuratzen hasi zen, instituzio politikoak itzuliak izan baitziren. 1843an Kristian VIII.ak Biltzar Nazionala lehengoratu zuen, hau indarberrituz. 1874. urtean autonomia lortu zuen, eta prozesu hau 1918.ean bukatu zuen, azkenik, abenduaren 1ean independentzia lortu zuen arte.
Bigarren Mundu Gerran aliatuek uhartea okupatu zuten, nazien okupazio bat saihestekotan eta 1944ko maiatzaren 23an bertatik alde egin zuten eta Islandiak errepublika independente izendatu zuen bere burua, Sveinn Björnsson presidente zelarik. NATOn 1949ean sartu zen eta Ipar-Kontseiluan aldiz, 1953. urtean. Urte guzti haietan politikoek ezin izan zuten uhartearen krisi ekonomikoa ekidin eta gainera 1964 eta 1975. urte artean Erresuma Batuarekin liskarrak izan zituen, Bakailao-gerra ere deitua, izan ere britainiarrek hauekin zeukaten itsas-muga handitu nahi izan zuten. Baina liskarra islandiarrek irabazi zuten.
1980an Islandia andre batek gobernatzen zuen Europako lehen estatua bihurtu zen Vígdís Finnbogadóttir presidente bihurtu zenean.
2008ko krisialdiak gogorren kolpatutako herrialdeetako bat da, bertako bankuek zituzten zor altuengatik.
Politika
Islandia errepublika demokratikoa da. Bertako parlamentua, Alþingi izenekoa, gaur egun indarrean dirauen munduko ordezkapen erakunderik zaharrenetarikotzat hartzen da, 930ean ezarri baitzen, nahiz eta 1799 eta 1845 bitartean bertan behera utzita egon zen. 4 urterako aukeratzen da eta 63 kide ditu. Islandiako presidenteak funtzio sinbolikoak ditu, besteak beste nazioartean estatuaren ordezkari gorena izatea. Baina, hala ere, parlamentuak onartutako lege bat blokea dezake, eta erreferendumerako deia egin.
Nazioarteko harremanei dagokienez, Islandia Schengeneko Hitzarmeneko kide da, baita Europako Ekonomia Eremukoa ere. Europar Batasunean sartzetik hurbil izan zen, baina 2013ko abenduaz geroztik uko egin dio eskabidea aurkezteko izapideak egiteari.
Banaketa administratiboa
Islandiako administratiboki honela banatzen da:
- 23 konderri (pluralean: sýslur – singularrean: sýsla)
- 14 hiri independente (pluralean: kaupstaðir, singularrean: kaupstaður).
Hizkuntza
Islandiera iparraldeko hizkuntza germaniarra da, antzinako ingelesarekin eta norvegierarekin oso lotua. Europan gaur egun hitz egiten den hizkuntzarik zaharrenetakoa omen da, lehen biztanleak Islandian ezarri zirenetik hizkuntza ez baita askorik aldatu. Europako gainerako hizkuntza gehienekin bereizten da, bereziki, izenen deklinabide zabala duelako.
Islandiako biztanle gehienek, islandieraz gain, ingelesez eta danieraz hitz egiten dute; izan ere, bi hizkuntza hauek ezinbesteko ikasgaiak dira ikastetxeetan. Horrez gainera, beste hizkuntza batzuk ere indarra hartzen ari dira, besteak beste, suediera, norvegiera eta alemana.
Demografia
Genetika alorrean egindako ikerketen arabera, islandiar gehienak jatorri norvegiarra eta zelta dituzte. Datuen arabera, gainera, lehen biztanleetatik gizonezko gehienak norvegiar jatorrikoak ziren, eta emakumezko gehienak, aldiz, zeltak.
Islandiako lehen zentsua 1703an egin zen; bertako datuen arabera, garai hartan 50.538 bizilagun ziren Islandian. Garai hartan Islandiako bizimodua oso gogorra zen, azpiegitura garaturik ez baitzegoen negu hotzei eta jarduera bolkanikoei aurre egiteko. XIX. mendetik aurrera, aldiz, biztanleria goraka joan da, azpiegitura, elikadura eta garbitasun neurriak hobetu ahala. Gaur egun 310.000 biztanle ditu (horietatik 117.000 Reykjavik hiriburuan).
2004ko datuen arabera, Islandiako biztanleen %7 etorkinak dira, gehienbat Danimarkatik, Poloniatik, Jugoslavia ohitik edo Alemaniatik joanak.
| Islandia: biztanle gehien duten udalerriak http://www.statice.is | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Post. | Izena | Eskualdea | Biztanleak | ||||||
 Reykjavík  Kópavogur |
1 | Reykjavík | Höfuðborgarsvæðið | 121.230 |  Hafnarfjörður  Akureyri | ||||
| 2 | Kópavogur | Höfuðborgarsvæðið | 32.308 | ||||||
| 3 | Hafnarfjörður | Höfuðborgarsvæðið | 27.357 | ||||||
| 4 | Akureyri | Norðurland eystra | 18.103 | ||||||
| 5 | Reykjanesbær | Suðurnes | 14.527 | ||||||
| 6 | Garðabær | Höfuðborgarsvæðið | 14.180 | ||||||
| 7 | Mosfellsbær | Höfuðborgarsvæðið | 9.075 | ||||||
| 8 | Árborg | Suðurland | 7.889 | ||||||
| 9 | Akranes | Vesturland | 6.699 | ||||||
| 10 | Fjarðabyggð | Austurland | 4.675 | ||||||
Azpiegiturak
Aireportuak
Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.
Erlijioa
Konstituzioaren arabera, Islandiako biztanleek erabateko askatasuna daukate erlijioren bati jarraitzeko edo beren buruak erlijio loturetatik kanpo agertzeko. Hala ere, Islandiako Eliza, luterotar doktrinakoa, estatuko erlijio ofiziala da. Biztanleen % 82 inguru eliza horretako kide dira (bataiatuta daude), nahiz eta erlijio praktika Europako txikienetakoa izan. Beste erlijio aipagarri batzuk hauek dira: Eliza Luterotar askea (% 4,7) eta Eliza Katolikoa (% 2,4). Gainerako biztanleak erlijiogabeak dira, estatistikek diotenez.
Kultura
Erreferentziak
- ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ Euskaltzaindia. Europako toponimia fisikoa. .
- ↑ a b Icelandic Climatic Data, Veðurstofa uharteak (Islandiako Meteorologia Elkartea)
- ↑ a b Reykjavikeko estazio meteorologikoa
Kanpo loturak
- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
- Islandiari buruzko diaporama Argia astekariaren webgunean (2008-12-27)
- Informazio orokorreko webgunea
- Informazio turistikozko webgunea (Islandieraz)(Ingelesez)(Alemanez)(Danieraz)(Suedieraz)(Norvegieraz [bokmål])(Gaztelaniaz)(Frantsesez)
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Islandia  |