Latinoamerika

Wikipedia, Entziklopedia askea
Latinoamerikar» orritik birbideratua)
Latinoamerika, berdez.

Latinoamerika[1] gaztelania, portugesa eta frantsesa eta hitz egiten den Amerikako herrialdeen multzoa da, hau da, antzina Espainia, Portugal eta Frantziaren kolonia izandakoena. Herrialde horien guztiek antzekotasun handiak dituzte, latinetiko hizkuntza, erlijioa, legedi oinarria eta abar, Espainiaren menpe egon ziren estatuen artean batez ere. Quebec aldean frantsesa hitz egiten bada ere, gehienek ez dute Latinoamerikaren barnean sartzen. Izan ere, Quebeceko historia, kultura, ekonomia eta Britainiar moldeko erakunde politikoak Kanadako gainerakoari oso estu lotuta daude.[2]

Lurralde hartako biztanleak latinoamerikarrak dira.

Banaketa politikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Latinoamerikako estatuak.

Hauek dira Latinoamerika osatzen duten estatu burujabeak:

Eta ondorengo dependentziek:

Frantziarenak:

AEBenak:

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Latinoamerikako herrialdeek independentzia lortutako urteak.
Sakontzeko, irakurri: «Latinoamerikako historia»
  • 1438an Inka Inperioa ezarri zuten izen bereko etniakoek gaur egungo Ekuadorretik Txileraino kostalde pazifikoan, kolonaurreko Amerikako inperio zabalena izan zena.
  • 1959an Kubako Iraultza amaitu zen, Fulgencio Batista boteretik kenduta Fidel Castrok nagusiki gidatutako prozesuan. Kuba Latinoamerika osoko gerrillen base izan zen, eta bere gudarosteak Afrikan ere (Angolan eta Etiopian) esku hartu zuen. Bost urte lehenago, AEBek lehen esku hartze esanguratsua egin zuen zonaldean, komunismoaren aurka Guatemalako kontra-iraultzaileak lagunduz.
  • 1991an Mercosur merkataritza arloko erakundea osatu zuten Argentinak, Brasilek, Paraguaik eta Uruguaik.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Estatua Nazio Errenta Osoa Per capita errenta BPG per capita BPG Berdintasun eza[3] Giza Garapen Indizea
USD milioiak USD USD USD milioiak Gini indizea
 Argentina 173.020 4.470 13.920 558.755 52,8 0,863
 Bolivia 9.271 1.010 2.740 26.225 60,1 0,692
 Brasil 644.133 3.460 8.230 1.576.728 58 0,792
 Costa Rica 19.867 4.590 9.680 43.207 49,9 0,841
 Dominikar Errepublika 21.080 2.370 7.150 67.410 51,7 0,751
 Ekuador 34.759 2.630 4.070 56.509 43,7 0,765
 El Salvador 16.832 2.450 5.120 36.478 52,4 0,729
 Guatemala 30.259 2.400 4.410 56.295 55,1 0,673
 Haiti 3.876 450 1.840 15.657 59,2 0,482
 Honduras 8.586 1.190 2.900 20.091 53,8 0,683
 Kolonbia 104.520 2.290 7.420 354.265 58,6 0,790
 Kuba[4] - - - - - 0,826
 Mexiko 753.394 7.310 10.030 1.052.443 49,5 0,821
 Nikaragua 4.968 910 3.650 20.189 43,1 0,.698
 Panama 14.951 4.630 7.310 25.478 56,4 0,809
 Paraguai 7.854 1.180 4.970 30.547 57,8 0,757
 Peru 73.045 2.610 5.830 174.144 54,6 0,767
 Txile 95.584 5.870 14.470 205.884 57,1 0,859
 Uruguai 15.096 4.360 9.810 35.185 44,9 0,851
 Venezuela 127,799 4,810 6,440 173,583 44,1 0,784

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Latinoamerikako hizkuntzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkuntza erromantze mintzatuenen banaketa gaur egun: gaztelania (berdea), frantsesa (urdina), portugesa (laranja), italiera (horia) eta errumaniera (gorria).

Latinoamerikako hizkuntza ofizialak erromantze hizkuntzak dira (bakarrak ez badira ere), hots, gaztelania, portugesa eta frantsesa. Hala ere, lurraldeotan askoz ere hizkuntza gehiago mintzatzen dira, onartuak izan edo ez. Haietako batzuk ondokoak dira:

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. Euskaltzaindia. (2012-05-25). 170. araua: Amerikako toponimia. .
  2. Leslie Bethell (argitaratzailea) (1984): The Cambridge History of Latin America, 1. liburukia, XIV. orrialdea. Cambridge University Press. ISBN 0-521-23223-6.
  3. "Gini">Human Development Report Programme 2006 335. orr. United Nations
  4. Munduko Bankuak ez du Kubari buruzko daturik ematen. CIA Factbook-ren arabera, berriz, Kubaren BPG estimatua 40.060 milioi USDkoa eta per capita BPGa 3.500 USDkoa da.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]