Lurraren historia

Wikipedia, Entziklopedia askea
Lurra, Apollo 17 espazio ontzitik ikusia.

Lurraren historia duela 4.500 milioi urte hasi zen, nebulosa batetik. Garai hartan, hainbat planetoideren talkaz, lurra akrezioz hasi zen, eta dentsitate ezberdinek elementuak geruzatan bereiztea ekarri zuten. Osatu eta denbora gutxira asteroide batek Lurra jo zuen; eta, haren zati bat kanporatuz, Ilargia sortu. Meteoritoek zeramaten urak hidrosfera eta atmosfera sortu zituen. Magma solidotzean kanpoko geruza sortu zen.

Orain dela 4.000 milioi urte lehenengo izaki bizidunak sortu ziren. Garai horretan sortu zen, orobat, lurraren dinamika.

Bakterioek fotosintesia garatu zutenean oxigenoa heldu zen atmosferara lehen aldiz, beraren konposaketa guztiz aldatuz. Hainbat zelula prokariotoren elkarketan lehen zelula eukariotoa sortu zela uste da. Hauek animaliak, landareak eta onddoak sortu zituzten geroago.

Milioika urteren buruan Lurreko plaken eraginez superkontinenteak sortu eta desegin dira, Rodinia eta Pangea bezala. Hainbat alditan glaziazioak egon dira, adibidez Neoproterozoikoan ia-ia lur osoa izotzez estali zen.

Kanbriarrean Kanbriarreko leherketa gertatu zen eta fosilizatzen ziren lehenengo animalia eta landareak sortzen hasi ziren modu azkar batean.

Orain dela 65 milioi urte Kretazeo eta Tertziarioa bereizteko balio duen meteorito batek dinosauroak eta beste hainbat animalia hil zituen, ugaztunei bidea utziz.

Orain dela 20.000 urte gizakiak nekazaritza aurkitu zuen eta berarekin batera lehenengo zibilizazioak sortu ziren orain dela 10.000 urtetik hona, Lurraren itxura guztiz eraldatuz.

Jatorria

Lurra duela 4.500 milioi urte sortu zen, Eguzki sistemako planeta guztien garai bertsuan. Hasieran suzko eta labazko esfera erraldoia baino ez zen. Urteak aurrera igaro ahala tenperatura jaitsiz joan zen eta urezko ozeanoak azaldu ziren.

Bizia

Ezagutzen den izaki bizidun ia guztien erreplikatzailea azido desoxirribonukleikoa da. DNA jatorriko erreplikatzailea baino konplexuagoa da eta erreplika sistema garatuagoa.

Lehenengo bizi formen agertzea ez zen gertatuko Lurrak mila milioi urteko adina izan arte, hau da, duela 3.500 milioi urte. Aleksandr Oparin errusiar biologoak hainbat saiakera egin zituen bizidunen parte-hartzerik gabe lehenengo molekula organikoak nola sortu ziren jakiteko eta ondoren koazerbatuekin lanean aritu zen hasierako bizidunak nola ager zitezkeen azaltzeko. Beste alde batetik panespermiaren teoria ere plazaratu izan da sarritan, beronek bizi estralurtarraren etorrera azaltzen du, balizko meteorito batean iritsi izango litzatekeen zelula aipatuz.

Zelularen sorrera eta bilakaera

Esan bezala duela 3500 milioi urtekoak dira aurkitu diren bizidunen fosil zaharrenak. Estromatolito izeneko figurak osatu zituzten hasierako zelulek. Oso zelula sinpleak ziren, prokariotikoak noski, arnasketa anaerobikoa egiten zuten eta lurrari itsatsita bizi ziren kolonia handiak eratuz. Gaur egun oraindik Australia aldeko ur bareetan bizirik diraute estromatolitoek.

Denborak aurrera egin ahala zelula hauetako batzuek hondakin gisa oxigenoa kanporatzen hasi ziren gaur egungo landareek fotosintesian egiten duten bezala eta hau oso pozoitsua zen inguruko arkeobakterioentzako. Honen ondorioz duela 1.800 milioi urte zelula prokariotiko gehienen iraungitzea gertatu zen eta aldi berean Lurraren atmosfera oxigenoz betetzen hasi ere bai. Bizirik iraun zutenek oxigenoa arnasten ikasi behar izan zuten (arnasketa aerobikoa).

Bizia sortzeak baino denbora gehiago eskatu zuen zeluletan nukleoa agertzeak, lehenengo zelula eukariotikoak duela 1.500 milioi urte azaldu baitziren. Hurrengo pausoa sexu bidezko ugalketa sortzea izan zen. Duela 1.000 milioi urte gertatu zen, espezie batzuek osagarriak ziren bi barietate garatu zituztenean, bata arra eta bestea emea, eta elkarren arteko informazio trukaketak bizidun horien dibertsitatea izugarri emendatu zuen, eboluzioari bultzada berria emanez.

Hurrengo pausoa zelulak elkartzea izan zen. Hasieran gaur egungo Volvox generoko algek sortzen dituzten bezalako koloniak garatu zituzten eta duela 570 milioi urte koloniako zelulak espezializatu eta lehenengo izaki eukariotiko zelulaniztunak sortu ziren. Une honetatik aurrera aldaketak bata bestearen atzetik etorriko ziren abiadura izugarrian. Izan ere, bizia sortu zenetik ia 3.000 milioi urte behar izan ziren organismo zelulaniztun mikroskopikoak sortzeko, eta 500 milioi urte pasatxotan balea eta dinosauroak bezalako animalia erraldoiak agertu ziren.

Ozeanotako bioaniztasun ikaragarria

Uretan bizidun espezie berri asko sortu ziren. Algak ziren ekosistema horren oinarria. Izaki makroskopiko hauek fotosintesia egiten zuten eta berehala estali zituzten gure planetako kostaldeak. Algek hain erraz sorturiko elikagaia aprobetxatu nahian animaliak ere izugarri garatu ziren. Hasierako animaliak oso sinpleak ziren, marmokak eta belakiak adibidez. Sinpleak izan arren oraindik gure artean dirauten animaliak dira.

Garai hartako ozeanotako nagusigoaren lehiaketan hainbat animalia taldek eboluzionatu zuten. Moluskuek esate baterako talde oso dibertsoa osatu zuten. Zefalopodoen arbaso diren amoniteen eta belemniteen fosilak arruntak dira gure lurretan. Hauek ugariak baziren ere, ozeanotako nagusigoa artropodoek lortu zuten. Gaur egun oso bitxiak iruditzen zaizkigun artropodoen fosil ugari aurkitu izan dira. Antzinako ekosistema haietan oso funtzio desberdinak betetzeak ekarri zien arrakasta ekologikoa. Anomalocarisa esate baterako harraparia zen eta trilobitea aldiz hondakin jalea. Kanbriar garaiko faunaren erakusleiho argia da Kanadako Burgess Shaleko fosilen bilduma. Animalia guzti hauek ordea galdu egin ziren Kanbriar garaiko iraungitze handian.

Moluskuak eta Artropodoak nagusi ziren mundu hartan ordea, animalia talde txiki batek exoeskeletoa baztertu eta bizkarrezurraren antzeko egitura bat garatu zuen bere barnean. Lehenengo arrainak ziren. Eskeletoa barnean eramateak beren ondorengoei abantaila nabarmena ekarri zien, izan ere tamainaz mugarik gabe handitu zitezkeen oskola aldatzeak daukan arriskua erabat saihestuz.

Lehorraren konkista

Lurraren historian zehar, lehorrean ez ziren organismo zelulaniztunik izan. Lurrazala Martekoaren antzekoa zen.

Ozeanoak bizidunez gainezka zeuden bitartean lur lehorra hutsik zegoen oraindik. Bizidunek izpi ultramoreak zituzten etsai eta urak izpi horietatik babestu egiten zituen, garai hartako atmosfera ahulak ez bezala. Landareek fotosintesiaren bidez etengabe ekoizturiko oxigenoa atmosferako goi geruzatan pilatzen joan zen eta poliki poliki ozono geruza garatu zen. Geruza hau izpi ultramoreak lurrazalera iristea ekiditen hasi zen unean landareek eman zuten lehorraren konkistarako lehenengo pausoa duela 450 milioi urte eta 50 milioi urte beranduago animalia batzuk ausartu ziren lehorrera salto egitera. Artropodoak eta arrainak izan ziren lehenengoak.

Karbonifero garaian landare erraldoiek estali zuten Lurra eta hainbeste elikagai eskura izanda animaliak ere erraldoiak bilakatu ziren: Mesozele armiarma esate baterako katuaren tamainako muskerrak ehizatzen espezializatu zen; metro beteko hegal zabalera zeukaten txitxiburduntziak ere azaldu ziren.

Lehorrera salto egin zuten arrainak anfibio bihurtu ziren. Anfibioek uretatik gertu egon behar dutela jakina da, izan ere azala heze mantendu behar baitute eta honetaz gain beren bizitzaren erdia uretan pasatzen baitute. Honek urarekiko lotura handia dakar eta eboluzioaren hurrengo pausoan anfibio batzuek urik ez galtzeko ezkatak garatu zituzten, horrela narrasti bihurtuz. Garai hartakoak dira gaur egun ere bizirik ditugun dortokak.

Narrastien arteko talde bat dinosauro bihurtu zen duela 225 milioi urte. Animalia erraldoi hauek berehala jabetu ziren Pangeaz, garai hartako kontinente bakarraz. Dinosauroek izugarrizko dibertsitatea lortu zuten, batez ere aro Jurasikoan. Bazeuden Brontosauroa bezalako belarjale erraldoiak eta Tiranosauroa bezalako haragijale handiak, baina baita tamaina txikiagoko sarraskijaleak ere. Gehienak lurtarrak ziren, gutxi batzuek igeri egiten zuten eta beste batzuek hegan egiten ikasi zuten, pterosauroek adibidez.

Garai hartan ugaztunak (duela 200 milioi urte sortuak) satitsuen pareko animaliak ziren. Egunez lurreko zulotan gordetzen ziren eta gauez ateratzen ziren elikatzera, harrapariak lo zeuden bitartean. Gainontzeko animaliekiko abantaila nabarmen bat zeukaten: odol berokoak] izatea. Narrastiak odol hotzekoak izanik gauez lo egon beharra zeukaten beren gorputzak ez baitzeukan nahikoa energiarik gorputz erraldoi horiek mugitzeko. Odol berokoek ordea tenperatura konstante mantentzen dute egun guztian zehar. Ugaztunek ilexari esker lortu zuten ezaugarri hau.

Dinosauro talde batek ordea odol berokoa izatea lortu zuen duela 145 milioi urte, lumak sortu zituenean. Lumen arintasunari esker eta hezurren barnean hutsa besterik ez zutelako, hegan egiten ikasi zuten. Hegaztiak ziren. Archaeopterix-a da narrasti lumadunen fosil zaharrena. Landareek ere eboluzionatzen jarraitu zuten eta duela 125 milioi urte lehenengo loreak azaldu ziren, eta honen bidez sexu bidezko ugalketa lortu zuten.

Duela 65 milioi urte meteorito batek Lurraren kontra jo eta atmosfera hautsez bete zen eguzkiaren argi izpien sarrera eragotziz. Azkenengo ikerketen arabera planeta mailako bulkanismoa ere gertatu zen aldi berean. Honek hainbat ondorio lazgarri ekarri zizkien garai hartako bizidunei. Eguzki argiaren gutxitzea zela eta landareak asko urritu ziren eta animalia handiek ezin izan zuten elikagai gabezia hori jasan. Hainbat ikerketek diotenez 20 kilogramotik gorako animalia lehortar guztiak desagertu ziren.

Talde berrien garapena

Artropodoak garai bateko nagusitasuna berreskuratzen saiatu ziren. Nitxo ekologiko desberdinetara egokitzeko itxura barietate izugarria garatu zuten baina beren tamaina txikia muga handiegia zen. Hala ere gaur egungo animalia espezieen gehiengo absolutua osatzen dute. Talde honetakoak dira intsektuak, araknidoak, miriapodoak eta uretako dekapodoak.

Narrastien artean krokodiloek, muskerrek eta dortokek jarraitu zuten bizirik. Muskerrek forma eboluzionatua garatu zuten sugeen taldea sortuz. Azkenik hegaztiak aireaz jabetu ziren eta ugaztunak lurraz.

Primateak

Ugaztunek dibertsitate handia erakutsi zuten berehala, saguak, baleak, saguzarrak, oreinak, gepardoak, elefanteak... horrela ekosistema desberdinak berenganatuz. Talde aniztasun horren barnean primateen ordenak aipamen berezia merezi du, talde horretan sartzen baita gizakia. Lehenengo tximuak duela 35 milioi urte agertu ziren eta zuhaitzetan bizi ziren. Ikusmen berezia garatu zuten begiak aurpegiaren aurrealdean jarriz. Horrela objektuak hiru dimentsiotan ikus zitzaketen eta distantzia ondo neurtzeko gai ziren. Ezaugarri biak ezinbestekoak dira zuhaitzetan bizi diren izakientzat.

Gaur egun bi talde handitan sailkatzen dira, buztandunak eta buztanik ez dutenak. Lehenengo taldean lemurrak, makakoak, babuinoak eta Ameriketako tximuak ditugu besteak beste.

Tximu eboluzionatuenen artean aldiz Asiako giboia eta orangutana eta Afrikako gorila, txinpantzea eta bonoboa sartzen dira eta beraiekin batera gizakia ere bai. Afrika ekialdean sabana zabalak sortzen hasi ziren eta zuhaitzak urritu ahala tximuek lurrean bizimodua egitera jaitsi behar izan zuten. Oreka hobeto mantentzeko isatsa galdu zuten eta bi hankatan ibiltzen hasi ziren. Horrela sortu ziren Australopithecus generoko izakiak duela 4 milioi urte inguru. Ondoren Homo generoko izakiak (hominidoak) etorri ziren, hasieran Homo habilis (tresnen asmatzailea), hurrena Homo erectus (tente dabilena) eta honetatik Homo neandertalensis eta Homo sapiens.

Zibilizazioa

Vitruviar Gizona, Leonardo da Vinci italiarrarena, Pizkunde garaieko artearen eta zientziaren aurreratze ugarien adibidea.

Orain dela 10.000 urte arte gizak iguztiak ehiztari-biltzaileak ziren (gaur egun ere batzuk aurki daitezke). Normalean talde nomada txikietan bizi ziren. Neolitikoan nekazaritza sortu zen eta horrekin batera gehiegizko janariaren produkzioa. Gizakiak egonkortu ziren eta lehenego herriguneak sortu. Horrek animalien domestikazioa eta metalgintza ekarri zuen. Nekazaritzak komertzioa eta kooperazioa handiagotu zituen gizarte konplexuagoak sortzen. Herriak zibilizazio bilakatu ziren Ekialde Hurbilean, Mesopotamia inguruan.

Orain dela 6.000 urte inguru lehenengo protoestatuak sortu ziren Mesopotamian, Antzinako Egipton eta Indus haranean. Hauek defendatzeko militarrak sortu ziren eta horrekin batera gobernu burokratikoak eta administrazioa. Estatuen artean kooperazioa eta konpetentzia sortu zen gerrak sortuz. Orain dela 2000 eta 3000 urte artean Persiarrek, Txinatarrek eta Erromatarrek konkistaren bitartez inperio erraldoiak sortu zituzten, lehenengo inperioak sortuz. Erlijio garrantzitsuak sortu ziren Ekialde Hurbilean, Judaismoa kasu eta Hinduismoa Hego Asian.

Erdi Aroaren erdialdean ideia berri eta iraultzaileak sortu ziren. Txinan inprenta eta iparrorratza asmatu zituzten eta Islamaren Urrezko Aroa izan zen zientzialari ugarirekin. Europan klasikoen berraurkikuntzak eta inprentak Pizkundea sortu zituen XIV. mendean. Amerikan inka, maia eta aztekek zibilizazio handiak sortu zituzten. Hurrengo 500 urtetan inperialismoaren garapenak Amerika, Asia eta Afrikako leku ugari Europarren kontrolpean utzi zituzten, independentziaren aldeko mugimenduak sortzen. Zientzia Iraultza XVII. mendean eta Industria Iraultza XVIII. eta XIX. mendean garraiobide ugari sortu zituen, trenbidea eta autoa kasu. Energia lortzeko bideak ugaritu ziren, argindarra eta ikatza gisa. Gobernuetan ere berrikuntzak egon ziren, demokrazia parlamentarioa eta Komunismoa bezala.

Aldaketa horiek direla eta gizakiak geroz eta elkarlotuagoa eta globalizatuagoa den mundu batean bizi dira. Gertakari honek zientzia, artea eta teknologiaren garapena baimentzen duen bitartean kulturen desgerpena, arma oso suntsikorrak eta kutsadura ere errazten du.

Ikus, gainera

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Lurraren historia Aldatu lotura Wikidatan