Maputxe

Maputxeak
	; Lautaro • Rayen Quitral • Txileko emakume maputxe • Ceferino Namuncurá
Biztanleak guztira
	ca. 1,700,000
Biztanleria nabarmena duten eskualdeak
	Txile: 1.508.722 (2012); Argentina: 113.680 (2004-2005)
Hizkuntza
	Mapudungun, gaztelania
Erlijioa
	Kristauak (katoliko eta ebanjelistak) eta zenbait sinismen tradizional
Zerikusia duten beste giza taldeak
	Pikuntxe, Huilitxe

Artikulu hau etniari buruzkoa da; hizkuntza gaitzat duena beste hau da: «Mapudungun»

Maputxeak^[3] (gaztelaniaz: mapuche; mapudungunez: mapu che, lurraren jendea) Txile eta Argentinako erdi-hegoaldean bizi den etnia bat da. Beren lurraldeari Wallmapu deritzote (mapudungunez, «maputxeen estatua» esan nahi dute wall mapu hitzek).

Ez dago garbi maputxeen jatorrizko lurraldea zein zen. Espainiarrak Ameriketara iristean, gaur egungo Txileko lurretan bizi ziren. Espainiarren presioagatik, XVIII. eta XIX. mendeen artean, Andeetako ekialdeko lurraldeetara zabaldu ziren, Komahue, Pampa eta Patagoniako lurraldeetara.

Txilen 604.349 dira, 2002ko zentsuaren arabera, biztanleria osoaren % 4. Argentinan 300.000 bat daude.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Araucoko Gerra»

Inkak maputxeak konkistatzen saiatu ziren, alferrik. Horren ondoren, espainiarrek Inka Inperioa suntsitzean, haiek ere maputxeak konkistatzen saiatu ziren, baina Lautaroren erresistentziak (espainiarren preso zen bitartean haien taktika eta estrategia militarrak ikasi zituen gazte bat) eta Pelantaroren altxamenduak 1590ean, espainiarren eta maputxeen arteko muga Biobío ibaian ezarri zuten.

Hurrengo mendeetan, espainiarrak ez ziren maputxeen lurraldean sartu. Hainbat bilera egin ziren bi alderdien artean, opariak trukatu eta akordioak sinatu zituzten. 1641ean gerra amaitzea erabaki zen, eta maputxeen independentzia onartu zen, Espainiako erregearen oniritziarekin. Txileko gobernuak ez du inoiz akordio hori onartu.

1655eko otsailaren 14an, Maputxeek espainiarren kolonizazioaren aurkako altxamendua hasi zuten. Felipe IV Espainiako erregeak indigena errebeldeak esklabo bezala saltzea baimendu zuen, maputxeen haserrea eraginez. Esklaboen jabeak hil eta espainiarren jabetza asko erre zituzten. Azkenik, espainiarrek altxamendua bortizki zapaltzea lortu zuten.^[4]

Txileren independentziaren ostean, maputxeen aurkako hainbat kanpaina militar jarri ziren martxan eta 1882an amaitu, maputxeen porrotarekin. Hurrengo urteetan, maputxeak Txileko nazioan integratzen joan ziren, betiere erresistentzia guneei eutsiz eta batzuetan ekintza armatuak eginez, 1970eko hamarkadan bezala. Maputxeei ez zaizkie beren eskaerak ahaztu eta hainbat erakundek autonomia estatutuaren eta ordezkaritza politikoaren alde egiten dute.

Gizartea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Maputxeen gizarte antolakuntza familian oinarritzen da. Arbaso bereko familiek lof delakoa osatzen zuten, aldameneko etxeetan bizi ziren eta elkar laguntzen zuten, lonko (buru) bat buruzagi zutela. Gerra garaian, lofak elkartu egiten ziren, rehuak direlakoak osatuz.

Zienzian eta astronomioan oso jakitunak ziren, eta eguzkia, ilargia eta izarren mugimenduak interpretatzeko gauza ziren: esaterako, Lurra biribila dela Kristobal Kolonek baino 3.000 urte lehenago jakin zuten. Haien hizkuntzak mapudungun izena du eta orain arte ezin izan dute beste edozeinekin erlazionatu. Haien erlijioa arbasoen eta naturaren gurtzan oinarritzen da.