Mario Vargas Llosa

**Mario Vargas Llosa**
Datu pertsonalak
Mario Vargas Llosa 2011n.
Izen osoa	Jorge Mario Pedro Vargas Llosa
Jaio	1936ko martxoaren 28a
	Arequipa ( Peru)
Bikotekidea(k)	Isabel Preysler
Webgunea	http://www.mvargasllosa.com/

Jorge Mario Pedro Vargas Llosa (Arequipa, Peru, 1936ko martxoaren 28a) idazle peruarra da. Bizirik dauden gaztelerazko idazlerik ezagunenetarikoa da. 2010ean Literaturako Nobel Saria lortu zuen. Cervantes saria (1994) eta Asturiasko Printzea Saria (1996) ere jaso ditu.

1960ko hamarkadan idatzitako La ciudad y los perros (1962), La casa verde (1965), eta Conversación en La Catedral (1969) liburuekin irabazi zuen nazioarteko ezagutza. Literatura eta kazetaritza lanak egiten ditu, oso genero ezberdinak landuz. Idazlanetako asko Peruko bizimoduaren inguruan ari dira, edo bere esperientziez peruar gisa. Hala ere, munduko beste leku batzuetara ere hedatzen ditu gaiak azken aldi honetan.

Biografia

Mario Vargas Llosa 1936ko martxoaren 28an, Peru hegoaldeko Arequipa hirian jaio zen. Ordurako gurasoak bereizirik zeuden eta hamar urte izan arte ez zuen aita ezagutu. Lehenbiziko ikasketak Cochabambako (Bolivia) La Salle ikastetxean egin zituen. 1945ean familia Perura itzuli zen, eta Mariok Piura zein Liman ikasi zuen. Aitarekin berriz bildu zelarik, haren heziketaren norabidea aldatu, eta bi urtez Limako Leoncio Prado eskola militarrean jardun zuen; hala ere, bigarren hezkuntza Piurako San Miguel ikastetxean amaitu zuen^[1].

1953an Limara itzuli eta Universidad Nacional Mayor de San Marcosen zuzenbidea eta letrak ikasten hasi zen. 1955ean, 18 urte besterik ez zuela, Julia Urquidirekin ezkondu zen^[2]. Hori zela eta, ikasketekin batera, hainbat lanetan aritu behar izan zuen. 1959an, Javier Prado dirulaguntzari esker, filosofia eta letretako doktoregoa lortu zuen Madrilgo Complutense Unibertsitatean. Ondoko urtean Parisen kokatu zen. Bertan, besteak beste, gaztelania irakaslea, France-Presseko kazetaria eta ORTFko esataria izan zen. 1959n bere lehenbiziko liburua, Los jefes ipuin bilduma, argitaratu zuen^[1].

1964an Perura itzuli, Julia Urquidirengandik dibortziatu eta Amazonian zehar ibili zen, oihanari eta oihaneko biztanleei buruzko informazioa biltzen. 1965ean La Habanara joan zen. Casa de las Américas kubatar aldizkariaren Erredakzio Batzordekidea izan zen, harik eta 1971ean bertako erregimen sozialistatik erabat aldendu zen arte^[1].

1965ean Patricia Llosarekin ezkondu zen. Hiru seme-alaba izan zituzten: Álvaro (1966), Gonzalo (1967) eta Morgana (1974). 1967an Grezian aritu zen lanean, UNESCOren itzultzaile, Julio Cortázar-ekin batera. 1974 arteko urteak Europan igaro zituen eta, aldizka, Paris, Londres eta Bartzelonan bizi izan zen^[3].

1975ean Peruko Hizkuntz Akademiako kide izendatu zuten. 1976 eta 1979 bitartean Nazioarteko PEN Clubeko lehendakaria izan zen. Perun, 1981ean La Torre de Babel telebista emankizuna aurkeztu zuen, eta 1983an Uchuraccay herrian gertatutako 8 kazetariren hilketa argitu behar zuen Ikerketa Komisioaren burua izan zen^[3]. 1987an politika munduan sartu zen, Alan García Pérez presidentearen aurkako Movimiento Libertad alderdiaren buru. 1990eko Presidentetzarako hauteskundeetan parte hartu zuen, baina Alberto Fujimorik gainditu zuen^[4]. Horren ostean, Londresera itzuli eta idazteari ekin zion, berriz ere^[3].

1993ko martxoan espainiar hiritartasuna lortu zuen, peruarrari uko egin gabe. 1994an Espainiako Errege Akademiako kide aukeratu zuten, eta urte horretan bertan Miguel de Cervantes saria jaso zuen. Hainbat unibertsitatek honoris causa doktore izendatu dute^[3].

Idazlanak

1959an, Leopoldo Alas saria lortu zuen Los Jefes (Buruzagiak), kontakizun laburren multzoarengatik. Lehiak eta gogorkeriak markatzen dituzte kontakizun guztiak, eta giro dramatikoa, zoria edota halabeharraren mendekoa, izango da, bai liburu honen, bai ondorengo eleberrien, osagai nagusietako bat. La Ciudad y los Perros (1962, Hiria eta zakurrak) eleberri trinkoa, aldi berean klasikoa eta abangoardiakoa da. Limako eskola militar bateko kadeteen bizimodua erakusten du (egileak berak bertan eman zituen urte batzuk), zapalkuntzak dakarren giro guztiz bortitza eta, mikrokosmos baten moduan, Peruko gizartearen irudia islatuz.

La casa verde eleberriarekin (1966, Etxe berdea), Peruko iparraldera eta oihanera aldatzen da gertalekua. Etxe berdea, putetxea, zenbait istorioren gurutzagunea da: mojek hazitako indiarra, putetxera joan beste aukerarik ez duena; Fushia bidelapurra; oihaneko biztanleen bizimodua eta zuriekin dituzten istiluak. Modu polifonikoan, oihal zabal batean, Peruko gizartearen beste alderdi bat aurkezten du egileak, José María Arguedas edo Ciro Alegríaren indigenismo pintoresko zein protestazaletik oso urruti. Datuen zehaztasunak frantses eleberrigile handien tradizioa darama gaztelerazko eleberrigileen eremura, Honoré de Balzac eta Gustave Flaubertena bereziki (azkenaren mireslea izanik, liburu bat eskaini zion Vargas Llosak).

1967koa da Los Cachorros (Zakurkumeak), Limako gazte burgesei buruzkoa. Liburu honetako prosaren arintasunak, indarrak eta oparotasunak egilearen obra handienetako bati zabaldu zioten bidea: Conversacion en la Catedral (1971, Elkarrizketa katedralean). Errealismo gogor eta lizunenak iradokizun sinboliko eta alegorikoaren ahalmen harrigarria hartzen du hemen. Obra honetan, Santiago Zavala protagonistak bere aitaren txofer ohiarekin duen elkarrizketa luzera mugatzen da kontakizuna, baina hor ateratzen dira, nahasmendu zurrunbilotsuan, Santiagoren bizitzako azken hamar urteak, eta deskubritzen da haren aitaren benetako izaera: homosexuala, hiltzailea, gaizkilea.

Ondoko bi lanak, Pantaleon y las visitadoras (1973, Pantaleon eta bisitariak) eta La Tia Julia y el escribidor (1977, Izeba Julia eta eskribatzailea), eleberri komiko eta parodikoak dira. Lehenbizikoa Peruko Amazonian gertatzen da: oihan honetara igorritako soldaduen sexu-grinak asetzeko, prostituta konboiak antolatzen dira. Isileko zeregin horren arduraduna, bere printzipioen aurka bada ere, Pantaleón Pantoja kapitaina izanen da. Eleberri labur honetan, oso kontaera berritzailea erabiliz, hipokresia sozialaren kritika zorrotza egin zuen^[5]. La Tia Julia y el escribidor, berriz, 1950eko hamarkadako Limaren oroitzapena da, eta idazlearen lehen ezkontzan oinarriturik dago.

1981ean La Guerra del fin del mundo (Mundu amaierako gerra), bere lehenbiziko eleberri historikoa, karrikaratu zuen. Brasil ipar-ekialdeko Sertão eskualdean (Bahia) kokaturik dago eta 1896-1897 bitartean gertatutako Canudosko gerra du oinarri. El pez en el agua (1993, Arraina uretan) autobiografikoaren ostean, La fiesta del chivo (2000, Akerraren jaia), Rafael Trujillo, dominikar diktadoreari buruzkoa, argitaratu zuen. 2010ean kaleratutako El sueño del celta (Zeltaren ametsa), Kongo eta Perun britainiar kontsul izandako Roger Casement, irlandar independentista eta antikolonialistaren biografia da^[6].

Politika

Fitxategi:Vargas Llosa candidato presidencia del Perú (1990).jpg

Mario Vargas Llosa 1990eko hauteskunde kanpainako mitin batean.

Literaturan gogor lan egiteaz gainera, politikagintzan jardun du beti; jadanik unibertsitateko urteetan, 1950eko hamarraldian, Peruko Alderdi Komunista berregituratzen saiatu zen. 1960tik aurrera sozialismotik aldentzen hasi zen, benetako sozialismoaren huts egitea zela eta. Orduz geroztik, totalitarismoa etengabe gaitzesteaz gain, liberalismoaren bidetik abiatu zen.

1987an, Alan García presidenteak bankuak nazionalizatzeko asmoa iragarri zuelarik, neurri honen aurka agertu eta Peruko politikaren lehen lerrora igaro zen. 1990eko hauteskundeetan, zentro-eskuineko FREDEMO koalizioaren presidentegaia izan zen, baina Alberto Fujimorik garaitu zuen^[7].

Espainian, Alderdi Popularra zein UPyDren alde eta nazionalismo periferikoen aurka agertu da^[8]^[9].

Bibliografia hautatua

Fikzioa

1959 – Los jefes
1963 – La ciudad y los perros
1966 – La casa verde
1969 – Conversación en la catedral
1973 – Pantaleón y las visitadoras - Euskaraz: Pantaleón eta bisitariak. 2011, Santi Leoneren itzulpena^[10].
1977 – La tía Julia y el escribidor
1981 – La guerra del fin del mundo
1984 – Historia de Mayta
1986 – ¿Quién mató a Palomino Molero?
1987 – El hablador
1988 – Elogio de la madrastra
1993 – Lituma en los Andes
1997 – Los cuadernos de don Rigoberto
2000 – La fiesta del chivo
2003 – El paraíso en la otra esquina
2006 – Travesuras de la niña mala
2010 – El sueño del celta
2013 – El héroe discreto
2016 - Cinco esquinas

Saiakera

1958 - Bases para una interpretación de Rubén Darío tesia.
1971 - García Márquez: historia de un deicidio
1971 - Historia secreta de una novela
1975 - La orgía perpetua: Flaubert y Madame Bovary
1981 - Entre Sartre y Camus, ensayos
1984 - La suntuosa abundancia, Fernando Boterori buruzko saiakera.
1990 - La verdad de las mentiras: ensayos sobre la novela moderna
1992 - Un hombre triste y feroz, George Groszi buruzko saiakera
1994 - Desafíos a la libertad
1996 - La utopía arcaica. José María Arguedas y las ficciones del indigenismo
1997 - Cartas a un joven novelista
2001 - El lenguaje de la pasión
2004 - La tentación de lo imposible, Victor Hugoren Los miserables eleberriari buruzkoa.
2008 - El viaje a la ficción, Juan Carlos Onettiri buruzko saiakera.
2012 - La civilización del espectáculo

Antzerkia

1952 - La huida del Inca, argitaratu gabea.
1981 - La señorita de Tacna
1983 - Kathie y el hipopótamo
1986 - La Chunga
1993 - El loco de los balcones
1996 - Ojos bonitos, cuadros feos
2007 - Odiseo y Penélope
2008 - Al pie del Támesis
2009 - Las mil noches y una noche

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2013/11/23 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ ^a ^b ^c Mario Vargas Llosa: biografia Mvargasllosa.com
↑ Edmundo PAZ SOLDÁN: Julia Urquidi, la inolvidable tía Julia de Vargas Llosa Elpais.com
↑ ^a ^b ^c ^d Mario Vargas Llosa. Biografía Cervantes.es
↑ 20 años después: Fujimori en la cárcel y Vargas Llosa en el parnaso de la literatura universal Elcomercio.pe
↑ Pantaleon eta bisitariak Elkar.com
↑ Asier SARASUA: El sueño del celta (Vargas Llosa, 2010) Eibar.org
↑ Mauricio TORRES: La carrera política de Mario Vargas Llosa tuvo su clímax en 1990 Mexico.cnn.com
↑ Mario VARGAS LLOSA: Una rosa para Rosa Politica.elpais.com
↑ Vargas Llosa: «El desafío más grande que tiene España no es la crisis sino la unidad» Elmundo.es
↑ Ane URRUTIKOETXEA: Mario Vargas Llosa Nobel saridunaren 'Pantaleon eta bisitariak' euskaratu dute Paperekoa.berria.info

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Mario Vargas Llosa

Mario Vargas Llosa Ekarriak.armiarma.com

Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Mario Vargas Llosa

Datuak: Q39803
Multimedia: Mario Vargas Llosa / Q39803
Aipu famatuak: Mario Vargas Llosa

[vargas-1] Mario Vargas Llosa: biografia Mvargasllosa.com

[2] Edmundo PAZ SOLDÁN: Julia Urquidi, la inolvidable tía Julia de Vargas Llosa Elpais.com

[cerva-3] Mario Vargas Llosa. Biografía Cervantes.es

[4] 20 años después: Fujimori en la cárcel y Vargas Llosa en el parnaso de la literatura universal Elcomercio.pe

[5] Pantaleon eta bisitariak Elkar.com

[6] Asier SARASUA: El sueño del celta (Vargas Llosa, 2010) Eibar.org

[7] Mauricio TORRES: La carrera política de Mario Vargas Llosa tuvo su clímax en 1990 Mexico.cnn.com

[8] Mario VARGAS LLOSA: Una rosa para Rosa Politica.elpais.com

[9] Vargas Llosa: «El desafío más grande que tiene España no es la crisis sino la unidad» Elmundo.es

[10] Ane URRUTIKOETXEA: Mario Vargas Llosa Nobel saridunaren 'Pantaleon eta bisitariak' euskaratu dute Paperekoa.berria.info

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

i e a Literaturako Nobel Saridunak
1901–1925	Sully Prudhomme (1901) • Theodor Mommsen (1902) • Bjørnstjerne Bjørnson (1903) • Frédéric Mistral / José Echegaray (1904) • Henryk Sienkiewicz (1905) • Giosuè Carducci (1906) • Rudyard Kipling (1907) • Rudolf Eucken (1908) • Selma Lagerlöf (1909) • Paul Heyse (1910) • Maurice Maeterlinck (1911) • Gerhart Hauptmann (1912) • Rabindranath Tagore (1913) • Romain Rolland (1915) • Verner von Heidenstam (1916) • Karl Gjellerup / Henrik Pontoppidan (1917) • Carl Spitteler (1919) • Knut Hamsun (1920) • Anatole France (1921) • Jacinto Benavente (1922)• W. B. Yeats (1923) • Władysław Reymont (1924) • George Bernard Shaw (1925)
1926–1950	Grazia Deledda (1926) • Henri Bergson (1927) • Sigrid Undset (1928) • Thomas Mann (1929) • Sinclair Lewis (1930) • Erik Axel Karlfeldt (1931) • John Galsworthy (1932) • Ivan Bunin (1933) • Luigi Pirandello (1934) • Eugene O'Neill (1936) • Roger Martin du Gard (1937) • Pearl S. Buck (1938) • Frans Eemil Sillanpää (1939) • Johannes Vilhelm Jensen (1944) • Gabriela Mistral (1945) • Hermann Hesse (1946) • André Gide (1947) • T. S. Eliot (1948) • William Faulkner (1949) • Bertrand Russell (1950)
1951–1975	Pär Lagerkvist (1951) • François Mauriac (1952) • Winston Churchill (1953) • Ernest Hemingway (1954) • Halldór Laxness (1955) • Juan Ramón Jiménez (1956) • Albert Camus (1957) • Boris Pasternak (1958) • Salvatore Quasimodo (1959) • Saint-John Perse (1960) • Ivo Andritx (1961) • John Steinbeck (1962) • Giorgos Seferis (1963) • Jean-Paul Sartre (sariari uko egin zion) (1964) • Mikhail Xolokhov (1965) • Shmuel Yosef Agnon / Nelly Sachs (1966) • Miguel Ángel Asturias (1967) • Yasunari Kawabata (1968) • Samuel Beckett (1969) • Aleksandr Solzhenitsin (1970) • Pablo Neruda (1971) • Heinrich Böll (1972) • Patrick White (1973) • Eyvind Johnson / Harry Martinson (1974) • Eugenio Montale (1975)
1976–2000	Saul Bellow (1976) • Vicente Aleixandre (1977) • Isaac Bashevis Singer (1978) • Odysseas Elytis (1979) • Czesław Miłosz (1980) • Elias Canetti (1981) • Gabriel García Márquez (1982) • William Golding (1983) • Jaroslav Seifert (1984) • Claude Simon (1985) • Wole Soyinka (1986) • Joseph Brodsky (1987) • Nagib Mahfuz (1988) • Camilo José Cela (1989) • Octavio Paz (1990) • Nadine Gordimer (1991) • Derek Walcott (1992) • Toni Morrison (1993)• Kenzaburō Ōe (1994) • Seamus Heaney (1995) • Wisława Szymborska (1996) • Dario Fo (1997) • José Saramago (1998)• Günter Grass (1999) • Gao Xingjian (2000)
2001–egun	V. S. Naipaul (2001) • Imre Kertész (2002) • J. M. Coetzee (2003) • Elfriede Jelinek (2004) • Harold Pinter (2005) • Orhan Pamuk (2006) Doris Lessing (2007) • J. M. G. Le Clézio (2008) • Herta Müller (2009) • Mario Vargas Llosa (2010) • Tomas Tranströmer (2011) Mo Yan (2012) • Alice Munro (2013) • Patrick Modiano (2014) • Svetlana Aleksievitx (2015) • Bob Dylan (2016) • Kazuo Ishiguro (2017) • Olga Tokarczuk (2018) • Peter Handke (2019) • Louise Glück (2020) • Abdulrazak Gurnah (2021) • Annie Ernaux (2022) • Jon Fosse (2023)
1: Ez zuten eman