Markina-Xemein

Markina-Xemein
	Bizkaia, Euskal Herria
	Markinako Solartekua jauregia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Bizkaia
Eskualdea	Lea-Artibai
Izen ofiziala	Markina-Xemein
Alkatea	Juanjo Txurruka (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	48270
INE kodea	48060
Herritarra	markinar, xemeindar
Kokapena
Koordenatuak	43°16′08″N 2°29′47″W / 43.268888888889°N 2.4963888888889°W
Azalera	44,79 km²
Distantzia	50 km Bilbora
Demografia
Biztanleria	5.037 (2023); −5 (2022)
Dentsitatea	112,46 bizt/km²
Hazkundea; (2003-2013)	% 5,71
Zahartze tasa	% 26,05
Ugalkortasun tasa	‰ 58,49
Ekonomia
Jarduera tasa	% 79,2 (2011)
Genero desoreka	% 5,35 (2011)
Langabezia erregistratua	% 8,74 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 87,42 (2010)
Kaleko erabilera	% (2016)
Etxeko erabilera	% 70.77 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	hiribildua 1355; bateratzea 1952. urtea
Webgunea	http://www.markina-xemein.com/

Artikulu hau Bizkaiko herriari buruzkoa da; Arabako herria gaitzat duena beste hau da: «Markina (Zuia)»

Markina-Xemein Bizkaiko ekialdeko udalerri bat da, Lea-Artibai eskualdekoa. Markina-Xemein 1952an sortu zen, Markina uriak eta Xemein elizateak bat egin zutenean. 1969an Ziortza-Bolibar batu zitzaien, baina azken hori 2005ean banandu egin zen. 2016. urtean 4.899 biztanle zituen.

Geografia

Inguru naturala eta kokapena

Bizkaiko ipar-ekialdean dago, Artibai ibaiak Urko ibaiarekin bat egiten duen lekuan. Gipuzkoarekin muga egiten du, gainera. Ingurune menditsua da, herrigunea bera nahiko behean egon arren (70 metro inguru itsaso gainetik), mendiz inguraturik dago alde guztietatik (gehienak 400-800 metro ingurukoak, Oiz kenduta, hego-mendebaldean, 1026 metrokoa).

Amoroto eta Berriatua ditu iparraldean, Aulesti eta Ziortza-Bolibar mendebaldean, Etxebarria, Eibar eta Mendaro ekialdean eta Mallabia eta Berriz hegoaldean.

Garraiobideak

Lea-Artibai eskualde gehienean bezala, garraiobideak nahiko eskasak dira, bigarren mailako errepideen bidegurutzea baita. BI-633 errepidea (eskualde mailakoa) da garrantzitsuena, Durangotik Ondarroara doana. Horrez gain, BI-3405 herri-errepidea Lekeitiora, BI-3443 Aulestira, BI-2636 Etxebarria eta Elgoibarrera eta BI-4404 Barinaga, Aginaga eta Eibarrera dira bide garrantzitsuenak.

Industriak garapen urria izan zuen ingurunean dagoenez, ez dauka ez trenbiderik, ezta autobiderik ere. Garraio publiko bakarra autobusa da, Bizkaibus enpresako autobusak, hain zuzen ere; horiek Lekeitio, Ondarroa, Durango eta Bilborako zerbitzua eskaintzen dute.

Ekonomia

Lehen sektoreak biztanleria aktiboaren %10 inguru hartzen du, nahiz eta bere eragina txikiagoa den. Izan ere, baserrietan ekoizten diren gai gehienak etxerako dira, eta oso gutxi dira hortik bizitzeko lain ateratzen duten familiak. Harrobien ustiaketak, berriz, eragin garrantzitsua du sail honetan. Markinako marmol beltza ezagun bihurtu da mundu mailan, bere kolore eta kalitateagatik.

Bigarren sektoreak, bestalde, garrantzia izan du Markina-Xemeinen historian zehar, baina gorabehera handiak izan ditu. 70-80ko hamarkadetan herriko ardatz industriala izan zen La Esperanza arma lantegia krisialdi gogor baten ondorioz itxi behar izan zuten. Horren ondorioz, industria txikiko lan-elkarte batzuk baino ez ziren geratu. Gaur egun, berriz, markinar askok inguruko herrietako industriguneetan lan egiten dute.

Hirugarren sektoreak, azkenik, garrantzi handia dauka gaur egun, langileen %40 biltzen baitu. Hala ere, ostalaritzan eta denda txikietan oinarritzen da, ez baitago merkataritza sare handirik.

Demografia

Biztanle gehienak herrigunean bizi dira, Markinako alde zaharra eta bere inguruan historian zehar eraiki diren auzoetan. Auzo apartatuetan baserriak dira nagusi, gaur egun familia bakarreko etxebizitza bihurtu dira horietako asko, eta beste asko hutsik daude eta jabeak asteburu edo oporretan erabiltzen dituzte soilik, edo bertan behera utzita daude.

Markina-Xemeingo biztanleria

Biztanleria auzoka banatzen badugu, honako emaitza hau aterako zaigu:

Biztanleria auzoka (2001)
Auzoa	Barinaga	Ilurtzar	Iturreta	Larruskain-Amalloa	Markina-Xemein	Meabe	Ubilla-Urberuaga
Biztanleria	153	79	70	111	3.747	63	118

Politika

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetan Euzko Alderdi Jeltzaleak boto gehien jaso zituen, baina berdindu egin zuen zinegotzi kopuruan Bildu koalizioarekin (bost zinegotzi bakoitzak). Aralarrek, berriz, zinegotzi bat eskuratu zuen. 2011ko ekainaren 11n egindako osaketa batzarrean, Bilduko ordezkari Juanjo Txurrukak lortu zuen alkatetza, bere koalizioko bost zinegotzien botoaz gain, Aralarreko ordezkariaren aldeko botoa jasota. Hala, 1979ko udal hauteskundeetatik lehen aldiz EAJkoa ez zen alkatea aukeratu zuten.

2015eko udal hauteskundeetan Aralar Bilduren ondorengoa zen Euskal Herria Bildu koalizioan integratuta aurkeztu zen. Euskal Herria Bilduk sei zinegotzi eskuratu zituen eta Euzko Alderdi Jeltzaleak bost. EH Bilduko Juanjo Txurrukak jarraitu zuen alkate.

Markina-Xemeingo udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24a		2011ko maiatzaren 22a
Alderdia		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskal Herria Bildu*	6 / 11	1.191 (% 49,90)	5 / 11	1.032 (% 40,25)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	5 / 11	1.156 (% 48,43)	5 / 11	1.221 (% 47,62)
	Aralar**			1 / 11	255 (% 9,95)
2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa. *2015eko hauteskundeetan Euskal Herria Bildu barruan integratuta aurkeztu zen.
Datuen iturria: 2015eko eta 2011ko udal hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Kultura

Euskara

Bertako hizkera mendebaleko euskara da; eta, haren barruan, sortaldeko azpieuskalkia. Lea-Artibaiko herri gehienetan bezala, Markina-Xemeinen euskaraz ulertu eta hitz egiten dakite hiritar gehienek. Azken datuek diotenez, Markina-Xemeingo biztanleen % 87 da euskalduna. Kaleko erabileraren ehunekoa, baina, askoz apalagoa da: 2006an egindako neurketetan, % 56 – 57 ingurukoa.

Elkarteak

Xemeingo bertso-eskola
Xemein Abesbatza. 2012an, Deia egunkariaren Deia Saria jaso zuen.
Gazte Ahots abesbatza
Zerutxu dantza taldea. Euskal dantzak egiten dituzte.

Eraikin eta monumentu adierazgarriak

Eraikin erlijiosoak

Xemeingo Andra Mariaren Zeruratzea eliza nagusia. Gaur egun dagoen eliza XVI. mendean eraiki zen aurretik zegoen txikiago baten ordez. Areto-eliza da (alemanez, Hallen Kirche), hiru habearte eta oinarri laukiluzea ditu. Bizkaiko elizarik handiena da bolumenari dagokionez, batez ere garaiera handia duelako. Sakristia eta korua XVII. mendekoak dira, eta erretaula manierista dauka, Andra Mariaren irudia erdian duela. Eliza honetan dago hilobiratua Xabier Maria Munibe Peñafloridako kondea, Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen sortzailea. Eliza bera Euskadiko Monumentu Nazional izendatu zuten.
Xemeingo hilerria. Mariano Laskurainek marraztua eta 1851n eraikia. Ilustrazioko osasun eskaerak betetzeagatik, hilerriak elizetatik kanpo atera nahi izan ziren, eta Xemeingoa dugu Euskal Herrian eredu berritzaile horri jarraikiz eraikitako lehenengoa. XVI. mendeko Kristoren irudi bat dauka kapera nagusian. Oinarri laukizuzena du; ertzetako aterpeetan hilobi arruntak daude, eta erdiko gunean panteoiak. Hau ere Euskadiko Monumentu Nazional izendatuta dago.
Mesedeetako lekaimeen komentua. Komentua XVII. mendean eraiki zuten, Mesedeetako lekaimeak Xemeindik Markinara joan zirenean. Eliza XVIII. mendekoa da (barrokoa) baina aldare nagusia 1827an egin zuen Alejandro Valdiviesok.
Karmeldar fraideen eliza eta komentua. 1691n, Ziortzako kolegiatako abade Ignazio Munibe eta Axperen ekimenez eraiki zen komentua. Eliza 1724an inauguratu zuten, abuztuaren 15ean. 1809-1813 bitarteko Espainiako Independentzia Gerran fraideak kanporatu zituzten, baita 1839an Madrilgo gobernu "liberalek" komentuak ixteko agindu zutenean ere. 1868an karmeldarren errestaurazioa (Espainia mailan) komentu horretantxe hasi zen. Eliza barrokoa da. Kanpoaldean duen simetria eredua barnealdean aldareen bizitasunari kontrajartzen zaio.
San Jose eliza. Peñafloridako kondearen alargunak bere dorretxea eta baratzea karmeldar lekaimeen komentu bat eraikitzeko eskaini zituen. 1890ean ezarri ziren lekaimeak bertan, baina 2004an komentua utzi zuten. Gaur egun eliza itxita dago.
Arretxinagako Mikel deunaren baseliza. Markina-Xemeingo eraikinik bitxiena da zalantzarik gabe. XVII. mendean eraiki zen baseliza, jatorri ezezaguneko hiru harritzar handik osatzen zuten egitura estaltzeko. Harri horiek orekan daude bata bestearen ondoan, eta azpian zulo bat dago. Horren inguruan era guztietako sineskeriak zabaldu dira: zulo horretatik pasatzen denak senargaia/andregaia topatuko duela, hortzetako mina sendatuko zaiola, etab.
Eliza txiki. XVI. mendean herriko sarreran eraiki zen, penitenteak bidez zetozela herrira sartu orduko otoitz egin zezaten. Barroko erako burdinsare bat dauka eta barruan Gurutze handi bat gurtzen da.

Eraikin zibilak

Patrokua jauregia
Solartekua jauregia, Mugartegi jauregia izenez ere ezaguna, gaur egungo udaletxea.
Antxia dorrea.
Barroeta dorrea.
Ugarte dorrea.
Andonegi jauregia.
Ansotegi jauregia.
Murga jauregia.
Udaletxe zaharra.
Pilotaren Unibertsitatea (udal pilotalekua).
Karmengo iturria. Ilustrazioaren garaian eraiki zen herriguneko biztanleek edateko ura eduki zezaten. Hasieran azpil baten irudia zeukan gainean, baina 1923an Pragako Jesus Umearen irudia ezarri zuten, haren kofradiak herrian zuen pisu handia zela eta. Iturriko zutabean Juan Antonio Mogelen hiru olerki daude:

Carlos Irugarrena

Bizcaico jaun dala

Marquinaco urijak

egin nau onela.

Ugarteco axpeetan

daukat jatorrija.

Ubide sakonetan

ekarri ugarija

Ur hau ederra zala

esanik aitubac

alan arindu dira

neque ta castubac.

Barroeta dorrea.
Ugarte dorrea.
Antxia dorrearen atzealdea.
Solartekua jauregia, gaur egungo udaletxea.

Markinar ospetsuak

Juan Antonio Mogel (1745-1804), euskal idazlea. Eibarren jaioa, Xemeingo parroko izan zen.
Bartolome Madariaga (1768-1836) karmeldar euskal idazle klasikoa.
Nicolasa Pradera (1870-1979), sukaldaria.
Aita Jose Domingo Ugartetxea (1888-1980), karmeldar musikaria.
Alberto Onaindia (1902-1988), abadea, Jose Antonio Agirre lehendakariaren aholkularia lehenengo Eusko Jaurlaritzan.
Jose Maria Arizmendiarrieta (1915-1976), Euskal Herriko mugimendu kooperatibistaren sortzailea.
Jose Maria Agirre Salaberria (1919-2009), Mauthausengo kontzentrazio esparrutik bizirik atera zen markinarra.
Luis Etxanobe (1929-1998) margolari eta dekoratzailea.
Gregorio Larrañaga "Mañukorta" (1943-), bertsolaria.
Xabier Kalzakorta (1961), euskal idazlea, Deustoko Unibertsitateko irakaslea.
Ander Lipus (1971), antzerkilaria.
Txus Jaio (1975), rally gidari profesionala.
Jose Pablo Arriaga (1977), eskultorea.
Andoni Aretxabaleta (1992), esku huskako pilotaria.

Jaiak eta ospakizunak

Herriko jai nagusiak uztailaren 16aren inguruan ospatzen dira, Karmengo Andre Mariaren omenez hain zuzen. Jai hauetako ekitaldi aipagarrienak hauek dira, besteak beste: jaien hasierako txupinazoa eta poteoa bizikletan, danborrada, Karmen eguneko meza nagusia, aurreskua, zesta puntako partiduak, herri bazkaria zelaian, kontzertu eta erromeriak...

Irailaren 29an Mikel goiaingeruaren jaia ospatzen da Arretxinagako baselizan. Egun hau jai egun izendatuta dago herri osoan. Jai honetako ekitaldi nabarmenenak egun horretako eguerdian egiten den Xemeingo ezpata-dantza eta gauerdian egiten den Mahai-Gainekoa dira.

Jai horiez gain, urriko bigarren larunbatean Lea Artibai eskualdeko nekazaritza eta abeltzaintza azoka nagusia egiten da. Beste alde batetik, Inauterietako igandea ere ospatzen da.

Herriko jai nagusi horietatik aparte, auzo bakoitzak bere jaiegunak ditu; gehienetan tokiko baseliza txikiko santuaren jaia ospatzen da. Hauek dira jai garrantzitsuenak:

Abesuan Santa Kurutzeko jaiak ospatzen dira (maiatzeko lehenengo larunbata).
Amalloa auzoan San Joan jaiak (ekainaren 24a).
Barinagan San Pedro jaiak (ekainaren 29a).
Iturretan San Martin jaiak (uztailaren 7a) eta San Kristobal jaiak (uztailaren 10a).
Larruskainen San Inazio jaiak (uztailaren 31a).
Goierrian Santutxu edo Aingeru Guardakoaren jaiak (abuztuaren 1a).
Iruzubietan Edurtzetako Andre Mariaren jaiak (abuztuaren 5a).
Atxondoan San Jazinto jaiak (abuztuaren 17a).
Erdotzan Erdotzako Andre Mariaren jaiak (irailaren 8a).