Lurbira-globoa
Lurbira-globoa Lurra edo beste edozein gorputz astronomiko esferiko adierazteko erabiltzen den hiru dimentsioko eredu bat da. Objektu desberdinen ereduak forma arbitrario edo irregularrekin egin daitezkeen bitartean, globo terminoa gutxi gorabehera esferikoak diren objektu-ereduetarako bakarrik erabiltzen da. "Globo" hitza latinezko globus hitzetik dator, pertsona edo objektuen masa trinkoa adierazten du, eta, hedaduraz, esfera bat.[1] Lurbira-globo batzuek erliebea dute mendiak eta Lurraren azaleko beste ezaugarri batzuk erakusteko.
Badira globoak ere, zeruko globoak edo esfera astronomikoak, zeru-esferaren hiru dimentsioko irudikapenak, konstelazioen eta izarren itxurazko posizioak zeruan erakusten dituztenak.
Lurbira-globoa eta planeta-globoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mapa lauak proiekzio-sistema bat erabiliz sortzen dira. Sistema horrek, ezinbestean, gero eta distortsio-kantitate handiagoa sartzen du mapak erakusten duen eremua zenbat eta handiagoa izan. Globo bat da Lurraren irudikapen bakarra desitxuratzen ez duena, lur-masa handien edo ur-zabaleren forma edo tamaina bereizgarria dela ere.
Lurraren zirkunferentzia ia 40 milioi metrokoa da.[2] Globo asko metro bateko perimetroko zirkunferentziaz eginda daude, eta, beraz, 1/40 milioiko eskalan dauden Lurraren eskalako ereduak dira. Globo horretan zentimetro bateko distantzia lurreko 400 kilometro dira.
Batzuetan globoek gainazaleko ehundura baten bidez gainazalaren topografia erakusten dute; horrelako globoetan goratasunak nabarmen gehiegizkoak dira, bestela nekez ikus baitaitezke. Globo moderno gehienak ere paraleloekin eta meridianoekin inprimatuta daude, eta, beraz, leku zehatz baten gutxi gorabeherako koordenatuak irakurtzeko aukera ematen dute. Globoek herrialdeen mugak eta izenak ere erakuts ditzakete. Ezaugarri hori zaharkituta gera daiteke berehala, herrialdeek izena edo mugak alda baititzakete.
Lurreko globo askok zeruko elementu markatua dute: analema izeneko diagrama, Eguzkiak urtebetez zeruan egiten duen itxurazko mugimenduaren proiekzioa erakusten duena.
Zeruko globoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zeruko globoek izarren itxurazko posizioak erakusten dituzte zeruan. Eguzkia, Ilargia eta planetak ez dira agertzen, elementu horien posizioak aldatu egiten baitira izarren posizioekiko, baina ekliptika, Eguzkia mugitzen den ibilbidea, ia beti da egokia.
Arazo bat dago zeruko globoen "lateralitateari" dagokionez. Baldin eta globoa izarrak zeru-esfera irudikari batean dauden posizioetan egoteko moduan eraiki bada, orduan, globoaren azalean irudikatzean, konstelazio guztiak beren ispilu-irudi gisa ikusiko dira. Izan ere, zerua Lurretik ikustea zeru-esferaren erdian kokatuta egotearen baliokidea da, hau da, zeru-esferaren barrutik ikusita; zeru-globoa, berriz, kanpotik ikusita dago. Horregatik, zeruko globoak alderantzizko irudiarekin diseinatzen dira maiz, eta konstelazioak "zentzu egokian" agertzen dira gutxienez. Zeruko globo moderno batzuek globoaren azala garden bihurtuz heltzen diote arazo horri. Orduan, izarrak beren posizio egokietan jar daitezke globoan zehar behatzean; beraz, zeru-esferaren barrualdea ikusten da. Hala ere, esfera behatzeko jarrera egokia haren erdigunea izango litzateke, baina globo garden baten ikusleak globotik kanpo egon behar du, erdigunetik urrun. Esferaren barrualdea kanpotik, gainazal gardenean zehar, ikusteak distortsio larriak eragiten ditu. Zeruko globo opakuak behar bezala jarritako konstelazioekin egiten dira; beraz, ispilu batean irudi gisa agertzen dira zuzenean globoaren kanpoaldetik ikusten direnean. Ispilu batean islatutako globoa ere ikus daiteke, eta, hala, konstelazioek ohiko itxura berreskuratzen dute. Kasu horretan, zeruko globoak daude, grafiatuta dituzten testuekin (konstelazioen eta izarren izenak, esaterako), alderantzizko noranzkoan inprimatuta, ispilu batean erraz irakurtzeko moduan.
Problema horren irtenbide bat askoz konplexuagoa da plastiko gardeneko esfera soil bat baino: planetario bat, zerua tamaina handiko esferaerdi baten barruan proiektagailu baten bidez erreproduzitzeko aukera ematen duena, ikusleak gutxi gorabehera beren erdian kokatu ahal izateko. Horrela, zeruaren erreprodukzio fidagarria lortzen da, arazo horiek saihestuz.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lurraren esferikotasuna Antzinako Greziako astronomoek ezarri zuten K.a. III. mendean, eta munduko globorik zaharrena garai horretatik aurrera agertu behar zuen. Ezagutzen den adibiderik zaharrena Krates Maloskoak Zilizian eraikitakoa da (gaur egungo Turkiako Çukurova), Kristoren aurreko bigarren mendearen bigarren erdian.
Ez da gordetzen Antzinateko edo Erdi Aroko lurreko globorik.Biziraun geratu den zeruko globo baten adibide bat Atlas Farnesio izeneko eskultura helenistiko baten zati da. Eskultura hori bigarren mendeko kopia erromatar baten bidez kontserbatu zen Napoliko (Italia) Museo Arkeologikoan.[3]
Mundu Zahar osoa irudikatzen duten lehen lur-globoak mundu islamiarrean eraiki ziren.[4][5] David Woodward-en arabera, horren adibide bat Pekingo gortean 1267an Jamal al-Din astronomo persiarrak aurkeztutako lur-globoa izan zen.[6]
Gaurdaino iritsi den lurbira-globorik zaharrena 1492an eraiki zuen Martin Behaimek (1459-1537), Georg Glockendon margolariaren laguntzarekin.[3] Behaim nabigatzaile alemaniarra zen, mapen sortzailea eta merkataria. Nurenberg-en (Alemania) lan eginez, "Nurenbergeko Lurreko Globoa" deitu zuen bere asmakuntza. Gaur egun "Erdapfel" deitzen zaio. Globoa eraiki aurretik, Behaimek asko bidaiatu zuen. 1480ko hamarkadan bizi izan zen Lisboan, interes komertzialen garapenean parte hartuz eta esploratzaile eta zientzialariekin nahastuz. 1485-1486an, Diogo Cão esploratzaile portugaldarrarekin ontziratu zen Mendebaldeko Afrikako kostaldera. 1490ean Nurenbergera itzuli zenean hasi zen bere lur-globoa eraikitzen.
Lehenengo globoetako bat, Hunt-Lenox globoa, ca. 1510, pentsatzen da Hic Sunt Dracones edo "Hemen herensugeak daude" esaldiaren iturria dela. Ostruka-arrautza baten bi erdietatik aurrera egindako pomeloaren antzeko tamainako globoa aurkitu zuten 2012an, eta 1504koa dela uste da. Mundu Berriak erakusten duen munduko globorik zaharrena izan daiteke. Washington Map Societyko "Portolan" aldizkarirako pieza hau aztertu zuen Stefaan Missinek adierazi zuen "Europako bilduma garrantzitsu baten zati izan zela hamarkada askoan".[7] Urte batean aditu askori kontsulta egin ondoren, Missinek ondorioztatu zuen Hunt-Lenox globoa kobrezko kopia bat zela, ostrukaren arrautzan irudikatutako mapa moldatzearen ondorioz.[7]
Amerika erakusten duen faksimile-globo bat Martin Waldseemüllerrek egin zuen 1507an. Taqi al-Dinek Istanbuleko behatokian eraiki zuen 1570. urtean, "itxura nabarmen modernoa" zuen beste lur-globo bat.[8]
Lehen zeru-globo gardena Mogol Inperioan eraiki zuten, Jahangirrek babestuta[9].
Fabrikazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tradizioz, globoak egiteko, esfera baten gainean inprimatutako paper-mapa bat itsatsi zen, askotan zurez egina.
Ohikoenak paper-zerrenda luze eta meheak izaten ditu, poloetan puntu batera estutzen direnak, eta disko txiki batzuk jartzen dira, kasko gisa, bi puntu horietako irregulartasunen gainean.[10] Zenbat eta handiagoa izan, orduan eta zimurdura txikiagoa beharko da, paperezko mapa (planoa) esferan sartzeko. Ikuspuntu geometriko batetik, esfera baten puntu guztiak baliokideak dira -Lurreko edozein puntu arbitrario hauta daiteke, eta planetaren gainazala estaltzen duen paper-mapa bat sor daiteke, puntu horretan eta bere antipodan bat egiten duten zerrendekin.
Globo modernoak termoplastikoz moldatzen dira maiz. Plastikozko disko lauak Lurreko bi hemisferioetako bakoitzaren mapa desitxuratu batekin inprimatzen dira (poloetako bakoitzetik ikusitako behin betiko maparen -argazki baten baliokidea; horrela, diskoa erdiesfera bihurtzean, mapak bere benetako dimentsioak berreskuratzen ditu), eta forma esferiko erdiarekin moldatzen dituen makina batean jartzen dira. Hemisferio bakoitza bere kontrakoarekin elkartzen da, ondoren, meridianoak behar bezala lerrokatuta, globo oso bat osatzeko.
Oro har, lurbira-globoak idulki baten gainean muntatzen dira. Idulki horrek 23,5º-ko inklinazio-angelua du plano horizontalarekiko, eta polotik polora pasarazten da, esferak ardatz horren inguruan bira dezan. Globoa erabiltzeko erosoagoa izateaz gain, muntaketa horrek Lurrak Eguzkiaren inguruan biratzen den planoarekiko duen angelua ere adierazten du, eta, hala, erraz ikusten da nola igarotzen den eguna eta nola aldatzen diren urtaroak.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ «Etimología de Globo» Etimologías de Chile.net.
- ↑ La circunferencia de la Tierra es (casi) exactamente 40.000 km debido a que la definición original del metro se basa precisamente en esta medición - más específicamente, de una 10 millonésima parte de la distancia entre los polos y el ecuador.
- ↑ a b Microsoft Encarta Encyclopedia 2003.
- ↑ Medieval Islamic Civilization By Josef W. Meri, Jere L Bacharach, pages 138–139 – available via google books – http://books.google.com/books?id=H-k9oc9xsuAC&pg=PA138&lpg=PA138&dq=al-Ma%3Fmun%3Fs+globe&source=bl&ots=TSmSiEUZXk&sig=NGzhTsbRRoSmH4UiPQCh0Y1sO_c&hl=en&ei=NMxYSvbsBeS6jAfNjNwa&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=8
- ↑ The Third Dimension. , 17-21 or..
- ↑ David Woodward. The Image of the Spherical Earth. 25 MIT Press, 3-15 [9] or..
- ↑ a b Kim, Meeri. (19 de agosto de 2013). Oldest globe to depict the New World may have been discovered. .
- ↑ Piri Reis and Ottoman Discovery of the Great Discoveries. 79 Maisonneuve & Larose, 121-142 [123 y 134-6] or. doi:..
- ↑ «Encyclopedic Entries | National Geographic Society» www.nationalgeographic.org (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
- ↑ Image: globe.jpg, (450 × 100 px). netpbm.sourceforge.net.
