Nafar-lapurtera
Nafar-lapurtera edo nafar-lapurtar euskara iparraldeko euskalkia da, Lapurdin, Nafarroa Beherean, Nafarroa Garaiko Luzaide ibarrean eta Zuberoako ipar-mendebaleko zenbait udalerritan (Domintxaine-Berroeta, Etxarri, Arüe-Ithorrotze-Olhaibi, Lohitzüne-Oihergi eta Pagola) hitz egiten dena. Baztango eta Aezkoako ibarretan (Nafarroa Garaia) tarteko hizkerak mintzatzen dira, nafarreraren eta nafar-lapurteraren artekoak.
Azpieuskalkien sailkapena
_03.jpg)
Lapurtera Behe nafarrera
XX. mendean, lapurtera eta behenafarrera bereizirik sailkatu izan dira, baina Koldo Zuazoren arabera gaur egun euskalki bakar bat osatzen dute (nafar-lapurtera), bi azpieuskalki nagusi dituela:[1]
- Sartaldekoa: Lapurdiko mendebalean egiten da.
- Sortaldekoa: Lapurdiko ekialdean, Nafarroa Beherean, Nafarroa Garaiko Luzaiden eta Zuberoako ipar-mendebaldean egiten da.
Tarteko eremu bat dago bien artean: Lapurdiko erdigunekoa. Uztaritze aldeko hizkerak daude multzo horretan sartuta.
Gainera, hizkera berezi bi ere badira:
- Kostatarra, Lapurdiko hegoaldeko itsasbazterrean egiten da. Erdialdeko euskararen eta nafar-lapurtarraren arteko lotura egiten du.
- Amikuzekoa, eskualde horretan, Lapurdiko Bardoze herrian eta Zuberoako ipar-mendebaldean egiten da (Domintxaine-Berroeta, Etxarri, Arüe-Ithorrotze-Olhaibi, Lohitzüne-Oihergi eta Pagola udalerrietan). Nafar-lapurtar euskararen eta zuberotarraren arteko lotura egiten du.
Tarteko hizkerak
Zuazoren arabera, tarteko hizkerak mendebaldean Lapurdiko kostaldean Hendaiatik Bidarteraino eta barnealdean Azkaine, Arbona, Basusarri eta Arrangoitzen, eta ekialdean Amikuze (Nafarroa Beherea) eskualdea eta Pettarrako (Zuberoa) mendebaldea.
Neurri txikian (eta gero eta txikiagoan) bada ere, Oiartzualdeko eta Bidaso Behereko hizkerek badute lapurteraren ezaugarririk, XVI. mende arte lapurterak izan baitzuen eraginik handiena Gipuzkoako ipar-ekialdeko eremu horretan.[2]
Lehenagoko aldaerak
Lapurtera klasikoa: XVII. mendean Materrak, Joanes Etxeberri Ziburukoak eta Pedro Axularrek, beste askoren artean, erabili zuten euskara, Donibane eta Sara herrietako euskaran oinarritua, Joanes Leizarragak aurreko mendean erabili zuenetik arras ezberdina; euskara batuaren aitzindari eta oinarrietako bat.
Ezaugarriak
Nafar-lapurtar euskarak ezaugarri nagusi hauek ditu:[1]
- Euskalkiaren eremu gehienean arrotza da i bokalak eragindako bustidura; il, in eta it bere horretan esaten dira gehienetan, busti gabe: edozoini 'edozeini', gainetik, etxezaina, etxeraino... Gainera, erdaratik hartutako maileguetan ere palatalizazioa saihesteko joera egon da: bainu, botoila 'botila'. Dena dela, azken bilakaera hau ez da gaur egun emankorra.
Bazter bietako hizkerek hausten dute euskalkiaren batasuna: Zuberoatik gertuko hizkeretan bada bustidurarako joera ahul bat eta askozaz indartsuagoa da Lapurdiko itsasbazterrean. - tx- hasiera duten hitzetan, horren ordez x- esaten da: ximino, xingarra 'urdaiazpikoa', xirula, xoko, xori... Salbuespenen bat gorabehera (txar), arrotza da tx- hitz hasieran.
- nehor 'inor' egiturako izenordainak erabiltzen dira: nehork 'inork', nehori 'inori', nehun 'inon', nehundik 'inondik', nehorat 'inora'... Antzina Nafarroako alderdi batzuetan ere baziren horrelakoak, baina jatorriz Ipar Euskal Herrikoak direla ematen du; ziurrenera Lapurdin sortuak.
- -ño da eremu gehienean erabiltzen den atzizki txikigarri ohikoena: amaño 'inude', baño 'bakarra', haurño 'haurtxo', poxiño 'apurtxo'…
- Erdarako -on amaiera -oin egiteko joera egon da euskalkiaren eremu gehienean: arrazoina 'arrazoia', botoina 'botoia', kantoina 'kantoia', sasoina 'sasoia'... Gaur egun frantsesetik sartzen ari diren mailegu berrietan -ona egiteko joera dago: balona, marrona...
- -aia amaiera ageri da mailegu zaharretan: bisaia 'aurpegia', lengoaia 'hizkuntza', kuraia 'kemena', salbaia 'basatia', usaia 'ohitura'... Arau hau ez da gaur egun emankorra; izan ere, -adxa egiten da mailegu berrietan: depanadxa 'konponketa', rezikladxa 'birziklatzea'…
Erreferentziak
- ↑ a b Koldo Zuazo: Euskalkiak.com.
- ↑ Koldo Zuazo (1997): «Oiartzungo hizkeraren kokagunea», in Fontes linguae vasconum: Studia et documenta, 76. zenbakia, 397-426. orrialdeak.
Kanpo loturak
- Lapurtera klasikoko aditz laguntzailea.
- Koldo Zuazo, «Euskalkien jatorriaz eta bilakaeraz», Berria, 2007-12-09.