Nikaraguako historia

Nikaraguako historia gizakiaren lehenengo finkatzeekin hasi zen, duela 6000 urte inguru. Acahualinca aztarnategian horrelako daturik konfirmaturik geratzen dira, baita Zapatera uharteetan kausituriko zeramika eta sumendiko harrizko artikuluei esker ere.

Kolonaurreko garaia

2.100 urte dituzten oinatzak lokatz bolkanikoan, Managua aintziratik hurbil.

Nikaraguako antzinako biztanleak Hego Ameriketatik joan eta mendebaldeko itsasaldean kokatu ziren. X. mendean Mexikotik eta Erdialdeko Amerikako beste toki batzuetatik ere iritsi ziren indiar leinu batzuk.

Espainiar Inperioaren barnan

Kristobal Kolon 1502an iritsi zen Nikaraguara. Europatik ekarritako eritasunen eta kolonizatzaileen gehiegikerien eraginez, biztanleria asko urritu zen denbora laburrean.

1520an Francisco Fernández de Córdoba espainiarrak Granada eta Leon hiriak sortu zituen. Bi hirien artean liskar ugari izan ziren sortu zirenetik: Leon liberalen gune izan zen, eta Granada, berriz, kontserbadoreena eta aristokraziarena. XVII. eta XVIII. mendeetan, ingeles-itsaslapurrak Karibeko itsasaldean lehorreratu ziren. Horren ondorioz, Britainia Handiak Mosquitos itsasaldea bere babesean hartu zuen (1740-1786). XVII. mendearen erdialdean egungo Honduraseko ipar-ekialdean zanbo moskitoen nazioa garatu zen. Izan ere, esklabo-itsasontzia hondoratzerakoan, bizirik atera ziren afrikarrak indigenekin nahastu ziren. Britania Handiak harreman onak izan zituen haiekin, eta haren babespean hartu zituen XIX. mendearen amaiera arte.

Espainia Berriko erregeordetzan sarturik gelditu zen egungo Nikaragua 1812ra arte.

Estatu independentea

Erdialdeko Amrika 1892an

1800 inguruan, Espainiaren mendetik askatzeko borrokak izan ziren Nikaraguan. 1821eko urriaren 11n, Nikaragua eta Costa Ricako aldundiek, Leonen bilduta, Espainiarekiko independentzia osoa aldarrikatu zuten, eta Mexikoko Lehen Inperiorekin bat egin zuen. 1823an, Agustin de Iturbide gobernuaren erorketarekin batera, Erdialdeko Amerikako Probintzia Batuei elkartu zitzaien Nikaragua. Federazio hark ez zuen luze iraun, eta Nikaragua behin betiko banandu zen estreinako herrialdea izan zen, 15 urtera.

XIX. mendearen lehenengo erdian, Nikaraguak gorabehera andana pairatu behar izan zituen. William Walker buru zuten militarren aurkako gerraren ostean, herrialdea birrindurik zegoen ekonomiaren aldetik. Hurrengo urteetan, hala ere, ekonomiak gora egin zuen, eta zonaldeko estaturik garatuenetakoa eta iraunkorrenetakoa bilakatu zen, nahiz eta klase-diferentzia ez zen hobetzen. Garai horretan etorkin asko iritsi ziren Nikaraguara, batik bat Alemaniatik eta Italiatik.

Nikaraguak 1838an lortu zuen independentzia, eta handik aurrera liberalen eta kontserbadoreen arteko borrokak izan ziren nagusi. Granada eta Leon hiriek hiriburu izan nahi zuten, eta urteetan zehar txandaka izan ziren bata eta bestea, bi hirien arteko hitzarmenez, 1857an bi hirien erdian zegoen Managua hiriburu egin zuten arte. Kontserbadoreak aginpidean egon ziren XIX. mendearen bigarren erdialdean, baina 1893an liberalak izan ziren nagusi. Liberalek 1909 arte izan zuten aginpidea.

Estatu Batuen okupazioa (1909–1933)

Nolanahi ere, XX. mendearen hasieran, Nikaraguan eziraunkortasun politikoa nagusitu zen, AEBetako esku hartze armatuak zirela eta. Estatu Batuen laguntzaz, kontserbadoreen eskuetan geratu zen Niakargua. Estatu Batuek armada bidali zuten lehendakariari laguntza emateko, eta han geratu zen 1925 arte. Urte horretan gerra zibila izan zen berriz liberalen eta kontserbadoreen artean. Berriro itzuli zen Estatu Batuetako armada eta liberalak menderatu zituen 1927an. 1928ko eta 1932ko hauteskundeetan liberalak izan ziren irabazle. 1933an Estatu Batuetako armadak alde egin zuen Nikaraguatik, baina hango Goardia Nazionala prestatua utzi zuten istiluak sortzen baldin baziren haiei aurre egiteko.

Augusto César Sandino (erdian)

Herrialdeko liberalek eta atzerakoiek hitzarmena sinatutakoan, Nicolás Calderón Sandino jeneralak AEBen interbentzioaren aurkako borroka jarraitu zuen.

Somoza dinastia (1936–1979)

1934an, Goardia Nazionaleko Anastasio Somoza García buruzagiak eragin zuen liberalen buruzagi César Augusto Sandinoren hilketa, eta 1936an iritsi zen lehendakaritzara. Hogei urtez egon zen aginpidean. Haren agintaldian ekonomiaren irabaziak somozatarrentzat eta haien aldekoentzat izan ziren. 1956an hil egin zuten, eta haren seme Luis Somoza Debayle izan zen ordezkoa 1967 arte; ondoren haren anaia Anastasio Somoza izan zen lehendakari. Bitarte horretan, Somozaren aurkakoek, sandinistek (César Augusto Sandinoren omenez) gerrilla sortu zuten 1962an.

Ekonomiaren gorakada berriro 1950eko eta 1960ko hamarkadan nabaritu zen. Hori zela eta, Managua hiriburua nabarmen garatu zen.

1972an lurrikara izugarria izan zen Nikaraguan. Managuan 6.000 hildako izan ziren, eta 300.000 lagun geratu ziren etxerik gabe. Lurrikarak eragindako hondamendiari aurre egiteko atzerriko herrietatik iritsitako dirua Somozaren familiak gorde zuela jakin zenean, izugarri indartu ziren gobernuaren kontrako mugimenduak. Sandinistek bildu zituzten indar horiek, eta matxinatu eta aginpidetik bota zuten Somoza, 1979an.

Aro sandinista (1979–1990)

Somoza sendiako gobernuek, AEBek babestuta, herrialdea gobernatu zuten hainbat hamarkadatan, harik eta 1979ko uztailaren 19an Askatasun Nazionalerako Fronte Sandinistak (FSLN) boterea hartu zuen arte. Kubak eta Sobiet Batasunak babesturik, gizarte aldaketa nabarmenak gertatu ziren. AEBek contra izeneko talde armatuak osatu eta hornitu zituzten sandinotarren aurka borroka zitezen. Herrialdeko ekonomiaren egoera kaxkarrarengatik, jazarpen politikoarengatik eta nahitaezko soldaduskaren ihesean, nikaraguar andana migratu ziren aldameneko herrialdeetara, baita AEBetara eta Europara edo Australiara ere.

FSLNko soldaduen harrera, León, 1988ko udaberrian.

1979tik 1985 arte Askatasun Nazionalerako Fronte Sandinista erakundearen Batzordea egon zen aginpidean, Daniel Ortega lehendakaritzan zela. Bestalde, Nazioa Berritzeko Gobernuaren eskuetan zeuden aginpide eragilea eta legegintzako aginpidea, eta Estatuko Kontseiluaren aholkua zuen egiteko horretan. Sandinisten gobernuak Somozaren familiaren esku zeuden ondasunak bereganatu zituen. Harreman estuak izan zituen Sobietar Batasunarekin eta Kubarekin, eta Estatu Batuekin, berriz, gero eta okerragoak. 1980. urte inguruan, Estatu Batuen laguntzarekin, sandinistak gobernutik kentzeko talde armatuak sortu ziren (contra delakoa).

1984an hauteskundeak izan ziren, eta sandinisten esku zegoen administrazio berri batek hartu zuen ordu arteko Batzordearen lekua, 1985ean. 1986-1987 urteetan, Erdialdeko Amerikako hainbat herrialde bake-hitzarmenak prestatzen eta sinatzen ahalegindu zen. Horren ondorioz, 1989an, zazpi urtez indarrean egondako salbuespen-egoera amaitu zen Nikaraguan.

Aro sandinista-ondokoa

1990eko otsailaren 25ean, hauteskundeak egin ziren, nazioarteko behatzaileak bertan zirela; UNO (Oposizioko Nazio Batasuna, zentro-eskuineko 14 alderdi politiko biltzen zituena) atera zen garaile, eta Violeta Barrios de Chamorro hautatu zuten lehendakari urte bereko apirilean. 1990etik 1996ra, Violeta Chamorroren gobernu-taldearen trantsizio demokratikoaren prozesua eta berradiskidetze nazionala burura eramatea izan zen zeregina. Contrak armak utzi zituen, Estatu Batuek blokeoa altxatu zuten, eta sandinistek, beren aldetik, onartu zuten indar-erlazio berrian gutxiengoa izatea. Militar erregularren % 90 desmobilizatuak izan ziren. Gerra amaitzeak bide eman zion Nikaraguako ekonomiari zegoen zulotik ateratzeko, baina zereginak pilatzen zitzaizkion: Ameriketako herrialderik behartsuenetakoa zen Nikaragua, kanpo-zorraren astuntasunak leherturik zeukan eta ez zen gai biztanleria aktiboaren % 40ri baino gehiagori lana emateko. Sandinistak ahalegindu ziren 1990ean galdutako agintea berreskuratzen, ekonomia-krisiak eragindako egonezinari probetxu atereaz, baina demokratizazio-prozesuak beste norabide bat hartu zuen 1995eko konstituzioaren erreformatik aurrera. Sandinistak ez ziren, harrezkero, oposizioko beste indar bat baizik. 1996ko azaroko hauteskundeak liberal batek irabazi zituen, Arnoldo Alemánek, baina lehenago UNO osatu zuten indar politikoak zeuden atzetik. Lehendakari berriak Violeta Chamorrok hasitako liberalizazio-politikarekin jarraitu zuen, eta atzerriko inbertsioak erakartzen ahalegindu zen. Inflazioa jaistea eta hasita zegoen zenbait azpiegitura-proiektu gauzatzea lortu zuen.

Baina Nikaraguaren berpizte erlatibo hori txiki-txiki eginda geratu zen, 1998ko urrian Mitch urakana pasatu zenean. Milaka eta milaka pertsona desagertu ziren, nikaraguarren % 10 bizilekurik gabe geratu zen, errepide-sarearen bi herenak hondaturik geratu ziren, eta nekazaritza-uzten % 70 galdu zen. 2001ean alderdi liberalak irabazi zituen berriro ere hauteskundeak, Enrique Bolaños buru zela. Bolañosek Alemán presidentearen kontrako salaketak ikertzen jarraitu zuen (dirua zuritu izana eta ustelkeria), eta azkenik, 20 urteko kartzela-zigorra ezarri zioten lehendakari ohiari. Alemánen aldeko hainbat kidek eta kongresuko beste hainbatek, kide sandinistekin bat eginik, Bolaños lehendakariaren eta haren ministroen boterea mugatu zuten, eta dimiti zezan eskatu zioten. 2006ko hauteskundeen ondoren, Daniel Ortega itzuli zen lehendakaritzara.

Kanpo estekak

• Iraultza Sandinistaren urteurrenaz artikulua ARGIA astekarian

• Datuak: Q246968
• Multimedia: History of Nicaragua / Q246968