Pirinioak
Pirinioak edo Pirinio mendiak[1] (antzina euskaraz Auñamendiak) Iberiar penintsula eta Europako kontinentearen artean kokatutako mendilerroa da. 415 kilometrotan zehar hedatzen da mendebaldeko Bizkaiko golkotik (Ozeano Atlantikoan sortaldeko Creus-eko lurmuturrera (Mediterranear itsasoan) eta erdialdean 150 km-ko zabalera du. Mendebaldeko muturrean Euskal Herria kokatua dago.
Iparraldeko isurialdean, Akitania, Languedoc-Rousillon eta Erdialdeko Pirinioak eskualdeetan zehar hedatzen da.
Hegoaldean, Hego Euskal Herria, Aragoi eta Katalunia zeharkatzen ditu. Andorrako estatu txikia Pirinioetan kokatua dago, Kataluniaren ipar-mendebaldean parean.
Jatorri etimologikoa
Dirudienez, Pirinioak izena greziar mitologiako Atlasen alaba Pirene-ri zor zaio. Greziarren ustez, Pirene ingurune honetan bizi zen gazte bat zen, Herkulesek bere bidaietako batean eraman zuena.
Beste teoria batek dioenez, euskal jatorria izango luke toponimoak. Honen arabera, jatorrizko izena Ilene os izango litzateke, Ilargiaren mendiak, Ilene ilargia baita.
Geologia
Ezaugarri geologiko nabarmenenetako bat bere disimetria da, bai zeharka (malda handiagoa da Frantziako aldetik), baita luzetara ere (Atlantiko aldera emeki jaisten den bitartean, Mediterraneoan bapatean egiten du).
Aro tertziarioan sortu ziren, toleskuntza alpetar-himalaiarra gertatu zenean. Egiturari dagokionez, Alpeekiko erabat desberdinak dira, izan ere, hauetan mantuen lerrakuntzak garrantzi handia duen bitartean, Pirinioak toleskuntza autoktonoaren ondoriozko mendikatea dira.
Gailurrak
Pirinioetako atal bakoitzean, gailurrik nabarmenenak hauek dira:
Mendebaldeko Pirinioak
- Aiako Harria (837m)
- Larrun (905m)
- Adi (1.503m)
- Ortzantzurieta (1.570m)
- Orhi (2.017m)
- Hiru Erregeen Mahaia (2.428m)
- Auñamendi (2.507m)
Erdialdeko Pirinioak
- Argazki makinaren kokalekua: 42°30′03″N 0°48′35″W / 42.50083°N 0.80972°W
- Midi d'Ossau (2885 m)
- Collarada (2.886 m)
- Balaitus (3.146 m)
- Gran Facha (3.005 m)
- Pic Long (3.192 m)
- Neouvielle (3.091 m)
- Vignemale edo Pique Longue (3.298 m)
Ordesa eta Monte Perdido
- Monte Perdido (3.352 m)
- Cilindro (3.328 m)
- Soum de Ramond edo Pico Añisclo (3.254 m)
- Marbore (3.248 m)
- Taillon (3.144 m)
- Torre de Marboré (3.009 m)
- Casco (3.006 m)
- Astazou (3.077 m)
Pineta
- La Munia (3.134 m)
Gistain
- Bachimala edo Punta Schrader (3.177 m)
- Punta Sabre (3.136)
Benasque
- Posets edo Llardana (3.375 m)
- Espadas (3.332 m)
- Pavots (3.121 m)
- Gran Eriste (3.053 m)
- Aneto (3.404 m)
- La Maladeta (3.312 m)
- Maldito (3.350 m)
- Russell (3.205 m)
- Margalida (3.241 m )
- Tempestades (3.290)
- Alba (3.118 m)
- Mulleres (3.010 m)
- La Forcanada
- Vallibierna (3.067 m)
- Perdiguero (3.222 m)
- Gourgs Blancs (3.129 m)
- Cabrioules edo Cabrioles (3.116 m)
- Maupas (3.109 m )
- Salvaguardia (2.738)
Luchon
- Spijeoles (3.066 m)
- Gran Quayrat (3.060 m)
- Lézat (3.107 m)
Ekialdeko Pirinioak
- Mulleres (3.010 m)
- Comaloforno (3.029,5 m)
- Punta Alta (3.014 m)
- Colomers (2.930 m)
- Montvallier (2.859 m)
- Montsent (2.881 m)
- Montcalm (3.080 m)
- Pica d'Estats (3.140 m)
- Pedrosa (2.948 m)
- Pic de Serrère (2.911 m)
- Puig Pedrós (2.914 m)
- Pic de Carlit (2.921 m)
- Tossa d'Alp (2.537 m)
- Puigmal (2.909 m)
- Pic de Llonzes (2.832 m)
- Canigó (2.785 m)
- Costabona (2.464 m)
- Roc de France (1.449 m)
- Noulos (1.257 m)
- Alberes (975 m)
Glaziarrak
Kuaternarioko glaziazioak eragin handiagoa izan zuen Piriniotan penintsulako gainerako mendikateetan baino eta honen ondorioz, modelaketa glaziarraren aztarnak ikusten dira Canigo-tik Adi mendiraino.
Gaur egungo ibon gehienek jatorri glaziarra dute. Pirinioek zirku-glaziarrak eta mihi txikiak 3.000 metrotik gora aurki daitezke bakarrik: Balaitus, Vignemale, Monte Perdido eta Maladeta.
Ibaiak
Iparraldeko isurialdean:
Hegoaldeko isurialdean:
Bioaniztasuna
Alpeen ondoren, bioaniztasun handieneko bigarren gunea da Pirinioak Europan. 4.500 landare espezie baino gehiago bizi dira, Europako espezieen herena. 346 bertan bakarrik aurki daitezke, beraz, Pirinioetako endemikoak dira. Bioaniztasunaren arrazoia bi itsaso lotzea, Atlantikoa eta Mediterraneoa da.
Euskal Herrian
Pirinioetako Euskal Herrian landare askoren banaketa muga gertatzen. Munduan Pirinioetan bakarrik dauden landareetako batzuen mendebaldeko muga Nafarroan, Gipuzkoan edo Araban dago. Kantauri aldeko mendietako landare askoren muga ere bada. Euskal Pirinioaren berezitasuna klima atlantikoaren eragina da[2].
Klima aldaketa Piriniotan
Klima aldaketak Pirinioetako landareriari eragiten duten batez ere bost landare hauek behatzen dituzte[3]:
- Sorbus chamaemespilus. Otsalizarraren familikoa, 1,5 metroko zuhaixka, estai subalpetarrean bizi da.
- Phyteuma hemisphaericum. Kanpanulazeoen familiakoa da eta gailurretako belardietan eta granitozko harrien arrakaletan bizi da.
- Salix herbacea. Sahats arrastakaria, klima hotz gogorretakoa.
- Gentiana burseri. Piriniotan bakarrik bizi da eta 30-40 zentimetrokoa da.
- Salix pyrenaica. Sahats mota bat da, metro erdikoa, 1.200-2.500 metro artean hazten dena eta; batez ere, Pirinio mendebaldean egon ohi dena.
Euskal Herriko eskualdeak
Mendebaldetik ekialdera, Euskal Herriko eskualde hauetan dago Pirinioen mendebaldeko muturra:
- Oiartzualdea
- Bidasoaldea eta Hendaiako Kantonamendua
- Bortziriak, Baztan, Ezpeletako kantonamendua eta Baigorriko kantonamendua
- Erroibar, Luzaide eta Orreaga udalerriak, eta Donibane Garaziko kantonamendua
- Aezkoa, Zaraitzu, Erronkaribar eta Atharratzeko kantonamendua.
Pirineistak
Mendikate honen azterketan aritutako mendizale eta zientzialari ospetsuetako batzuk hauek dira:
- Louis Francois Ramond de Carbonnières (1755-1827), naturalista.
- Henry Russell (Toulouse, 1834 - Biarritz, 1909), Russell-Killough kontea.
- Franz Schrader (Bordele, 1844 - Paris, 1924), geografoa.
Eskiatzeko zein aisialdirako instalazioak
Mendikate honetan aisialdirako egokitutako ingurune ugari dago, klimak eta edertasunak erakarrita jende asko gerturatzen baita. Eskiatzeko instalazioek toki ugari behar dutenez, erabat eraldatu dute goi-mendian egiten den lurraren erabilera.
- Espainian dauden eski-estazioak hauek dira: Candanchu [1], Astun [2], Formigal [3], Panticosa-Los Lagos [4], Cerler [5], BoíTaül Resort [6], Baqueira Beret [7], Port-Ainé [8], Port del Comte [9], Espot Esquí Parc [10], Tavascan [11], La Molina [12], Masella [13], Vall de Núria [14], Vallter 2000 [15], Rasos de Peguera [16].
- Andorran: Ordino Arcalis [17], Pal Arinsal [18], Pas de la Casa-Grau Roig [19], Soldeu el Tarter [20], La Rabassa [21].
- Frantzian: La Pierre-st Martín, Artouste [22], Gourette [23], Luz Ardiden [24], Cauterets [25], Hautacam [26], Bareges [27], Gavarnie-Gèdre, La Mongie [28], Piau Engaly [29], Saint Lary [30], Val Louron [31], Peyragudes [32], Luchon Superbagneres, Porte Puimorens, Ax-Les-Thermes, Font Romeu, Les Angles, Puyvalador, Formigueres, Puigmal 2600, Cambré d´Aze, Guzet, Les Mont d´Olmes, Ascou-Pailheres, Mijanes-Donezan.
Erreferentziak
- ↑ Euskaltzaindia. Europako toponimia fisikoa. .
- ↑ Edu Lartzaguren, «Klima aldaketaren landaregrafia», Berria, 2014-12-10
- ↑ «KLIMA ALDAKETA», Berria, 2014-12-10
Kanpo loturak
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Pirinioak |