Sedimentu
Geologian, sedimentuak edo jalkinak mineral zati txikiez, prezipitazio kimikoz sortutako kristalez, izaki bizidunek ekoiztutako partikula mineralizatuez (adibidez oskolak) eta abarrez osaturiko metakinak dira, gutxi gorabehera lurrazalaren %75 estaltzen dutenak [erreferentzia behar]. Arro sedimentarioetan biltzen dira, eta prozesu geologikoen bitartez arroka sedimentarioak eratzen dituzte. Sedimentuen beste jatorri arraroago batzuk ere bada; hala nola, espaziotik etorritako hauts kosmikoak.
Sedimentu guztiak solidoak dira eta konposatuak direla diogu, partikula ezberdinez osatuta daudelako. Aurkako adibide bat jartzearren, egurrezko mahi bat solido bakarra da. Sedimentu partikulak mugitzeko aukera dute eta beraz, bigunak direla esaten da.
Sedimentuen zikloa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lehenik eta behin, sedimentuak sortu egiten dira. Sedimentuak sortzen diren lekuari jatorri eskualdea deritzo. Hasieran, arroka zati txikiak edo solutuak izan daitezke.
Partikula hauek garraiatuak izango dira, eta mugitzen diren heinean haziz joango dira. Ondoren, sedimentuak Lurraren gainazaleko sakonuneetan metatzen dira grabitatearen ondorioz, jalkitze deritzon prozesuan eta arro sedimentario izeneko lekuetan.
Sedimentuak "hil" eta, lurperatu egiten dira ondoren datozen sedimentuen pisuaren azpian. Pisu honek eragindako presioaren pean hasierako sedimentuak trinkotu egiten dira. Puntu honetan hainbat prozesu kimiko sortzen dira, eta hauen bidez partikulak euren artean itsatsiko dituzten kristalak. Prozesu honi diagenesia deitzen zaio, eta esaten da sedimentuak litifikatu egiten direla.
Mugimendu tektonikoen ondorioz, arro sedimentarioko arrokak gorantz atera daitezke eta meteorizazioen (higaduraren) eragina jasan. Higadura honek zikloa berriz abiatuko du garraiatuak izango diren partikula txikiak sortuz.
Sailkapena, pikorren tamainaren arabera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Tamaina mmtan | Partikulen izena | Sedimentuen izena | |
|---|---|---|---|
| >256 mm | Harritzarra | Legarra | |
| 64-256 mm | Uharria | ||
| 4-64 mm | Harkoskoa | ||
| 2-4 mm | Hartxintxarra | ||
| 1-2 mm | Harea oso larria | Harea | |
| 0,5-1 mm | Harea larria | ||
| 0,25-0,5 mm | Harea ertaina | ||
| 0,125-0,25 mm | Harea fina | ||
| 0,064-0,125 mm | Harea oso fina | ||
| 0,031-0,064 mm | Lohi larria | Basa | |
| 0,016.0,031 mm | Lohi ertaina | ||
| 0,008-0,016 mm | Lohi fina | ||
| 0,004-0,008 mm | Lohi oso fina | ||
| <0,004 mm | Buztina |
Oharra: "Basa" deituriko sedimentuen barruan, "Lohia" (0,064-0,004 mm) eta "Buztina" (<0,004 mm) ezberdintzen dira.
Sailkapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Formaren arabera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Partikulen forma hiru parametroren arabera defini daiteke. Forma partikularen itxura orokorra da, eta deskribapen komunak ditu, hala nola esferikoa, laua edo barra formakoa. Biribiltasuna ale-izkinen garbitasunaren neurria da. Hori aldatu egiten da kantoi eta ertz leunak dituzten ale ondo biribilduetatik kantoi eta ertz zorrotzak dituzten ale gutxi biribilduetaraino. Azkenik, azaleraren ehundurak eskala txikiko ezaugarriak deskribatzen ditu, hala nola harramazkak, ziztadak edo gandorrak alearen gainazalean[1].
Esferikotasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Forma (esferikotasuna ere deitua) partikula baten tamaina ardatzekiko neurtuta eskuratzen da. William C. Krumbeinek hainbat formula zehaztu zituen, zenbaki guztiak neurri bakarrera pasaz[2]:
![{\displaystyle \psi _{l}={\sqrt[{3}]{\frac {D_{S}D_{I}}{D_{L}^{2}}}}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/030809916d2dfd59f90138643c6790863b819b56)
non , eta ardatz luze, ertaina eta laburra diren partikula batean. Emaitza 1 zenbakira hurbiltzen da gero eta esfera perfektuagoa izan, eta urruntzen da laua bada edo makin baten itxurakoa bada[3].
Sneedek eta Folkek proposatu zuten formula aldatua hau da:
![{\displaystyle \psi _{p}={\sqrt[{3}]{\frac {D_{S}^{2}}{D_{L}D_{I}}}}}](https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/bf2d62b6ef07c4ee45b9480de2a87ff9d6a8513f)
non 0 eta 1 artean ere mugitzen diren emaitzak.
Biribiltasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Biribiltasunak partikulen ertz eta izkinen garbitasuna deskribatzen du. Formula matematiko konplexuak asmatu dira horiek zehatz neurtzeko, baina aplikatzeko zailak dira, eta geologo gehienek biribiltasuna kalkulatzen dute konparazio-tauletatik abiatuta. Termino deskriptibo ohikoenak oso angeluarretik angeluarrera doaz, azpiangeluarretik azpibiribildura oso biribilera, biribiltasun maila gero eta handiagoarekin[1].
Jatorriaren arabera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Partikulak non jaio diren kontuan izanda, bi sedimentu mota bereizten dira: arro kanpokoak eta barnekoak.
Arro kanpoko sedimentuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Partikula hauek jatorri eskualdean sortu dira eta garraio bidez arro sedimentariora iritsi. Sedimentuen %80-a osatzen dute, eta bi mota nagusi daude: terrigenoak (siliziklastikoak) eta piroklastikoak (bolkaniklastikoak).
Arro barneko sedimentuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arroan bertan, prezipitazio edo hauspez sortutako partikulak dira.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ a b Boggs, Sam. (2006). Principles of sedimentology and stratigraphy. (4th ed. argitaraldia) Pearson Prentice Hall ISBN 0-13-154728-3. PMC 59011627. (Noiz kontsultatua: 2022-06-08).
- ↑ W. C. Krumbein. (1941). «Measurement and Geological Significance of Shape and Roundness of Sedimentary Particles» SEPM Journal of Sedimentary Research Vol. 11 doi:. ISSN 1527-1404. (Noiz kontsultatua: 2022-06-08).
- ↑ Sneed, Edmund D.; Folk, Robert L.. (1958-03-01). «Pebbles in the Lower Colorado River, Texas a Study in Particle Morphogenesis» The Journal of Geology 66 (2): 114–150. doi:. ISSN 0022-1376. (Noiz kontsultatua: 2022-06-08).
