Ugaztun

Ugaztun
	Triasiko Berantiar-gaur egun PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ;
	Lau ugaztun ezberdin, dibertsitatea erakusten.; Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Animalia
Azpierreinua	Eumetazoa
Filuma	Chordata
Subfilum	Vertebrata
Superklasea	Tetrapoda
Klasea	Mammalia; Linnaeus, 1758
Azpiklaseak
	†Allotheria azpiklasea; Prototheria azpiklasea; Theria azpiklasea †Trituberculata infraklasea; Metatheria infraklasea; Eutheria infraklasea; ;
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	esne, haragi eta hide (en)

Ugaztunak (Mammalia) ugatz-guruinak eta ilea duten ornodunen talde amniota homeotermoa da. Gehienak lurtarrak badira ere, badaude espezie urtarrak (zetazeoak, fokak...). Talde honetako 6.000 espezie baino gehiago ezagutzen dira, 1.200 genero, 152 familia eta 46 ordenatan banaturik, eta hainbat izaera eta forma har ditzakete. Bere tamaina 4 cm-tik hasi eta 30 metrorainokoa (baleak, esaterako) izan daiteke. Azala ilez estalita izan ohi dute gehienetan, eta gorputzeko tenperatura konstante eta altua daukate. Lau gorputz-adarrez osatuta daude gehienetan, eta arnasa beti biriketatik hartzen dute.

Taxoi monofiletiko bat da, hau da, taldean dauden guztiek arbaso komun bakarra dute. Arbaso hau Triasikoan bizi izan zen, orain dela 200 milioi urte. Sinapsidoen kladoaren barruan daude, desagertutako pelikosaurio eta zinodontoekin batera.

Sailkapena

Ikus zerrenda: «Ugaztun familien zerrenda»

Ugaztunek izaki bizidun talde oso anitza osatzen dute eta beste talde batzuekin alderatuta espezie gutxi badituzte ere ikertuena berau izango da, ziurrenik gizakia bertan dagoelako.

Klasearen aniztasuna hain da handia ezen zaila suertatzen da batzuetan ugaztuna zein den eta zein ez den finkatzea. Bere barnean gizakia, (Homo sapiens), kanguro gorri erraldoia (Macropus rufus), sagua (Mus musculus), bale txuria (Delphinapterus leucas), jirafa (Giraffa camelopardalis) edo elefantea daude (Loxodonta africana).

Sinapomorfiak

Ugaztunen klasea talde monofiletikoa da bere kide guztiek esklusiboak diren hainbat aldaera ebolutibo partekatzen dituztelako (sinapomorfiak). Hauek dira horien zerrenda bat:

Baraila haginak dituen hezur bakar batek osatzen du. Ezaugarri hau bakarra da eta horregatik taldeko kidea den edo ez diagnostikatzeko erabili ohi da.
Barailaren artikulazioa buruhezurrarekin dentario eta eskamosalaren artean egiten da.
Erdiko belarrian hiru hezur daude, monotrematan izan ezik, narrastiek bezala dutela: ingudea, mailu eta estribua.
Ilea duten animalia bakarrak dira eta espezie guztiek dute nahiz eta batzuek enbrioiak direnenean baino ez.
Esnea jariatzen duten guruinak dituzte. Esne honekin kumeak elikatzen dira.

Barailaren artikulazioa eta belarriko hezurrak

Ugaztunek baino ez duten egituren artean belarriko hezurrak aurki daitezke: mailua, estribua eta ingudea.^[1]^[2] Belarriaren barruan daude eta aurkitzen duten bibrazioa tinpanoaren aurka igarotzen dute, barne belarrira helaraziz.

Bere jatorriaren arabera hezur hauen eboluzioa ezagutu daiteke: estriboa lehenago hiomandibularra zen, arrainetan behe baraileko atala eta gainontzeko ornodunetan modiolren parte da.^[3]

Ingudea eta mailua hezur karratutik eta hezur artikularretik datoz. Mintz tinpanikoa hezur tinpanikotik garatu da. Beste ornodunetan bi hezur hauek artikulazio tenporomandibularra osatzen dute. Ugaztunetan kumekiaren garapenean hezur dentario eta eskuamosaletik sortzen da artikulazio hau.^[3]

Ilea

Ilez osaturiko kanpo larrua ugaztunen ezaugarri garrantzitsuen artean dago. Baleak bezalako espezie batzuek ilerik ez badute ere enbrioik diren bitartean ilearen hazkuntza izaten dute. Espezie gehienak hala ere ilez estaliak daude bizitza osoan zehar. Ileak batez ere keratina izeneko proteinaz osaturik daude.^[4] Ilearen funtzioak anitzak dira:

Ileak erregulazio termikoan laguntzen du eta beraz gehienetan gorputza hotzetik isolatzen du eta hainbat kasutan berotik ere. Isolamendu hau garrantzitsua da gorputzaren tenperatura modu konstantean mantentzeko (homeotermia), batez ere kontuak izanda ugaztun batek endotermikoa izateko xahutzen duen energia kopurua: ugaztun batek narrasti ektotermiko batek baino 30 eta 50 aldiz elikagai gehiago behar ditu tamaina eta bizi-eredu antzekoarentzat.^[5]
Ilearen kolore eta banaketak kamuflajean laguntzen dute, bai ehiza egiterako garaian bai eta ehizatua ez izateko garaian. Horregatik ugaztun batzuek ilearen kolorea aldatzen dute urtearen sasoiaren arabera (Lepus timidusek egiten duen bezala). Batzuetan ohar gisa ere erabil daitezke, mofetek egiten duten bezala.^[6]
Ileak ere dimorfismo sexuala jasan dezaket eta beraz bi sexuen artean bereizteko balio izan. Adibidez gizaki eta lehoietan gertatzen da.^[7]
Ileak elkarrekin komunikatzeko ere balio dezake. Animalia batzuek ilea zutik jartzen dute ihes egin behar dutela edo erasotu behar dutela adierazteko.^[8]
Ileak ukimenan ere erabil daitezke. Hau bereziki egia da biboteetan, adibidez katuek dituztenak. Hauek giharrekin mugi daitezke eta zuntz nerbiosoak dituzte mugimendua antzemateko.^[9]
Ugaztun batzuetan, adibidez kirikiño eta ekidnatan ileak arantza bilakatu dira eta erasoen aurrean defentsa dira.^[10]
Ileak ere iragazten du eta sistema sentsoriala babesten du, adibidez bekain eta belarrietan. Airean dauden hainbat gai ere hartzen dituzte sudurretik sar ez daitezen.^[11]

Hortzeria

Ugaztun gehienak heterodontoak dira, hau da, hortz mota bat baino gehiago dituzte.^[3] Lau hortz mota dituzte: ebakortzak, aurrean egoten direnak, letaginak, haginaurrekoak eta haginak. Mota bakoitzetik dauden hortz kopuruak hortzeria-formulan zehazten dira.^[3] Hortzeri heterodonto hau garrantztisua da homodontak diren narrastiengandik bereizteko eta fosilen sailkapenean ere garrantzitsua da. Ugaztun gehienak, gainera difiodontoak dira, hau da, txikitan duten hortzeria gero aldatzen da.^[3] Lehenengo esne-hortzak agertzen dira eta hauek betiereko hortzeriagatik aldatzen da. Haginak, hala ere, ez dira aldatzen, hauek betiko hortzeriarekin batera agertzen baitira.

Monotremak (Prototheria) helduek ez dute hortzik, baina kumeek narrastiek arraultzak irekitzeko duten haginaren antzeko bat dute.^[12]
Martsupialen (Metatheria) hortzeria karedunekin alderatuta ezberdintasunak ditu.

Hortzeri-formula

5.1.3.4

4.1.3.4

Espezie askok goiko eta beheko hortz kopuru ezberdina dute. Antzinako martsupialek 5/4-1/1-3/3-4/4 hortzeria formula zuten, 50 bat hortzekin guztira. Gaur egun 40 eta 50 artean izaten dira gehienetan, karenadunetan baino askoz gehiago.^[13]

Karedunek (Eutheria) antzina 3/3-1/1-4/4-3/3 hortzeria formula zuten, guztira 44 hortzekin.^[14]

Hortzeri-formula

3.1.4.3

Horrelako formula oraindik-orain aurki daiteke hainbat espezietan baina gehienek hau murriztu dute eta hortzeria espezializatu bat dute. Pangolina bezalako espezi batzuek ez dute hortz bat bere ere.^[15] Kontrako kasua, hau da, hortz gehiago edukitzea Priodontes maximus armadillo erraldoian baino ez da gertatu, 100 hortzekin. Odontozetoek kasu berezia dute, orain hagin guztiak berdinak dituztelako eta horietako batzuek, batez ere izurdeengain 260 arte dituzte.^[16]

Kladograma

Kladograma honetan ugaztunak (letra beltzaz) agertzen dira, euren arteko erlazioa erakutsiz. Gainera beste ornodun lurtiar batzuekin duten harremana ere agertzen da (letra xehez).

Sauropsida (apoarmatu, krokodilo, dinosauro, hegaztiak)