Untzitibar

Koordenatuak: 42°43′28″N 1°28′01″W / 42.72447304°N 1.46698627°W / 42.72447304; -1.46698627
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Untziti» orritik birbideratua)
Untzitibar
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Untzitibar bandera
Bandera

Untzitibar armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaPirinioaurrea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaIzaga
Izen ofiziala Unciti
Alkatea
(2015-2023)		Antonio San Miguel Jimenez
(Untziti Lan eta Aurrera Egin)
Posta kodea31422
INE kodea31237
Herritarrauntzitibartar
Geografia
Koordenatuak42°43′28″N 1°28′01″W / 42.72447304°N 1.46698627°W / 42.72447304; -1.46698627
Azalera37,34 km²
Garaiera508-1076 metro
Distantzia20,8 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria225 (2023:  −9)
alt_left 91 (%40,4)(2019) (%53,3) 120 alt_right
Dentsitatea6,03 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 20,09
Ugalkortasuna[1]‰ 27,78
Ekonomia
Jarduera[1]% 80,65 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 5,91 (2013)
Euskara
Eremuaeremu ez-euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 7,20 (2018: %4,96)

Untzitibar[3][a] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 20,8 kilometrora. Altuera 508 eta 1076 metro artekoa da, eta 37,34 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 225 biztanle zituen.

Arangurengo eta Itzagako mendilerroen artean dago haran hori, Elortzibar eta Lizoainibar arteko korridore natural batean, Gongolazko eta Taxoareko mendilerroek zeharkatuta. Itzagaondoaren ondoan, komunikazio-bide handiz inguratuta dago, baina horietako batek ere ez du bailara zeharkatzen. Itzagaondoa eta Ibargoiti artean, Mugetaxarra exklabea dago.

Bertako biztanleak untzitibartarrak dira. Ibarburua Untziti kontzejua da, non udaletxea da.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Untzitibar beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Ual de Erraondo (1067)
  • Ualle de Unciti (1102)
  • Val de Uncit (1366)
  • Val de Unciti (1534)
  • Uncity (1649)
  • Balle de Unciti (1680)
  • Valle de Unciti (1800)
  • Untzitibar (1978)

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Unzitibar "Untzitiko harana" da. Untziti toponimoa izen berezko herriko izena da, eta euskaratik datorren toponimoa dela dirudi. Etimologia gertagarrienaren arabera, "huntzen lekua", -iti lekua adieraziko lukeen atzizkiari esker. Atzizki hori Nafarroako eremu euskalduneko beste biztanle-izen batzuetan agertzen da, hala nola Erbiti, Zilbeti edo Gorriti izenekoetan, eta Loiti edo Urrutia bezalako lekuizenetan, baina gaur egungo hizkuntzan jada ez dago halakorik.

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Untzitibarreko armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo urdin batez eta aurrean sei puntako urrezko izar batez osatuta dago. »

Bandera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Untzitibarreko banderak Untzitibarreko barko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pirinioaurrean kokatua, lurra hautsia eta uhindua da, baina, oro har, ez du goragune handirik. Muturrak menditsuenak dira, baina erdialdea nekazaritzakoa.

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

 Itzagaondoa
Aranguren Itzagaondoa
Mendebaldea
   Untzitibar  
Ekialdea
Noain Elortzibar Elo Ibargoiti

Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Untzitibar Zangozako merindadearen ekialdean kokatzen da. NA-234 errepideak ibar osoa zeharkatzen du. Iruñerriko gune metropolitarraren ekialdera dago. Udaletxea Untzitin dago. Erliebe ertaingo ibarra da. Itzaga mendiaren magalean dago, ibarbide emankor eta laua eratuz, eta, ondoren, mendilerro menditsu bat.

Klima eta landaredia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Untzitibarrek klima azpimediterraneoa dauka, eta urteko batez besteko tenperatura aldakorra da, 12 gradu herrigunean eta 10 herriko gunerik menditsuenetan. Prezipitazioak nahiko urriak dira udan baina ugariak gainontzeko urtaroetan, guztira 950mm inguru jausten dira urtero 110 egunetan.

Udalerriko landarediaren erdia baino gehiago ameztiek osatzen dute. Duela mende asko, Untzitibar gehiena estaltzen zuten arren, gizakiaren eraginez asko murriztu da. Birlandatutako zuhaitzak 229 hektarea osatzen dituzte. Horrez gain, Izaga haitzaren inguruetan pagadiren bat aurki daiteke.

Estazio meteorologikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Untzitibarran ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Elo pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 528 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n inauguratuta.[6] Udalerriko adierazgarriena da, haran berean baitago, 4 kilometro eskasera.


    Datu klimatikoak (Elo, 1984-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 22.5 25.0 27.5 35.0 40.0 40.0 41.0 37.5 30.5 23.0 19.5 41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.7 10.5 13.8 15.9 20.1 24.8 28.1 28.5 24.2 18.9 12.5 9.4 17.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.5 9.0 11.0 14.5 18.5 21.2 21.5 18.2 14.2 9.1 6.1 12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 2.1 2.5 4.3 6.0 9.0 12.2 14.4 14.6 12.1 9.4 5.7 2.8 7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -12.0 -8.5 -10.0 -1.5 0.0 3.0 7.0 5.0 3.0 -1.0 -5.5 -9.5 -12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 80.4 69.2 74.0 84.5 69.1 53.1 40.1 33.9 52.9 80.9 101.4 77.9 817.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 57.6 46.0 69.3 56.8 56.2 69.1 59.3 98.3 93.0 74.5 64.5 65.5 98.3
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 12.7 10.9 10.5 12.4 10.8 6.9 5.3 5.1 7.2 10.0 12.8 11.5 115.8
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.7 2.6 1.6 0.6 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.5 1.2 8.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Untzitibarreko herrien mapa

Untzitibarrek 5 kontzeju ditu:

Gainera, beste 2 leku batzuk ere badaude, hala nola:

Azkenik, udalerrian 5 herri hustu daude:


Map
Untzitibar ibarreko herriak

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1094an Leireko monasterioak Unzitiko "jauregi" bat jaso zuen dohaintzan. Dagoeneko 1102. urtean, "ibar" gisa dokumentatuta dago, eta bere herriak, adibidez, 1268ko Rediezmoaren Liburuan zerrendatzen dira.

Gartzea Almorabidena izan zen jaurerri eta erregerri. 1277ko gerraren ondoren, Nabarreriaren alderdia hartu zuenean, hainbat noblek bezala, desjabetua izan zen, Gaztelara ihesi. Bere ondasunak Nafar Koroaren esku utzi ondoren, 1393an Karlos III.ak Untzitibar dohaintzan eman zion bere anaia bastardo Leoneli. Aurretik Errodrigo Urizkoak eskuratu zuen, Karlos II.aren kamarlengoak.

1835-1845eko udal-erreformak arte, ibarra Eloko agintarien mende zegoen, eta, gainera, herri bakoitzak justizia arrunta aukeratzen zuen. Aipatutako berrikuntzekin, Untzitibar zazpi kontzejuetako udal bakar gisa mantendu zen, baina erregimen komunaren menpe eta, beraz, hurbileko hiribildutik erabat independente. XIX. mendearen erdialdean hiru irin-errota zeuden.

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2023 urteko erroldaren arabera 225 biztanle zituen Untzitibarrak.[8]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
724 753 797 749 729 706 739 758 753 749 624 618 492 284 170 229 231 235 227
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Untzitibarreko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den. Horrez gain, Iruñerria edo Irunberri bezalako industrialdeetatik hurbil daudenez, bertako biztanleetako batzuk egunero joaten dira hara lan egitera eta bailaran bizitzera.

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Untzitibarreko udaletxea Untziti kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Ibargoitiko, Lizoainibar-Arriasgoitiko, Eloko, Itzagaondoko eta Urrozko Udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta hiru zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Antonio San Miguel Jimenez da, Untziti Lan eta Aurrera Egin hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Untziti Lan eta Aurrera Egin - - - - - - - - - 5 -
Untzitibarreko Herritarren Koalizioa - - - - - - - - 5 - -
Untzitibarreko Herri Elkartea - - - - - - - 5 - - -
Untzitibarreko Talde Independentea - 1 2 2 7 3 5 0 - - -
Isalaga - - - - - - 0 - - - -
Untzitibarreko Herrien Taldea 1 - - - - 2 - - - - -
Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea 2 4 - 3 - - - - - - -
Untzitibarreko Unitateak Taldekatzea 1 - 3 - - - - - - - -

Foru hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 64 44,76 -
 Geroa Bai 31 21,68 ▼ 4
 Nafarroako Alderdi Sozialista 24 16,78 ▲ 15
 Euskal Herria Bildu 12 8,39 ▲ 5
 Izquierda-Ezkerra 6 4,20 ▼ 2
 Ahal Dugu 5 3,50 ▼ 14
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 0,70 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 56 36,13 ?
 Euskal Herria Bildu 35 22,58 ?
 Geroa Bai 19 12,26 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 10 6,45 ?
  Nafarroako Alderdi Popularra 9 5,81 ?
 Ahal Dugu 8 5,16 ?
 Izquierda-Ezkerra 7 4,52 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 3 1,94 ?
 Equo 2 1,29 ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 2 1,29 ?
 Libertate Nafarra 2 1,29 ?

Udala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalaren egoitza eta udaletxea Untziti ibarburuan dago.

  • HELBIDEA: San Pedro Kalea, 6

Egungo banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Untzitibarreko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Antonio San Miguel Jimenez da, Untziti Lan eta Aurrera Egingoa. Zinegotziak 4 daude:

  • Salvador Arizcuren Garcia
  • Ana Isabel Larraya Asiain
  • Miguel Irigoyen Echegaray
  • Soledad Linto Iriarte

Alkateak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1979tik, Untzitibarrek 6 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[9]
Jose Arnaldo Biurrun Eslava 1979 1983 Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea
Miguel Angel Astrain Elizalde 1983 1987 Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea
Miguel Angel Astrain Elizalde 1987 1991 Untzitibarreko Unitateak Taldekatzea
Jose Javier Elizalde Aranguren 1991 1995 Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea
Pedro Buldain Zozaya 1995 2003 Untzitibarreko Talde Independentea
Miguel Angel Astrain Elizalde 2003 2007 Untzitibarreko Talde Independentea
Antonio San Miguel Jimenez 2007 2011 Untzitibarreko Herri Elkartea
Javier Linto Iriarte 2011 2015 Untzitibarreko Herritarren Koalizioa
Antonio San Miguel Jimenez 2015 jardunean Untziti Lan eta Aurrera Egin

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera: «eguesibarrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Untzitibar sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Itzagaondoa eta Ibargoiti ibarrekin hitz egiten zena.[10]

Koldo Zuazok, 2010ean, Untzitibar atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[11] Nafarroako eremu ez-euskaldunean dago kokatuta.

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Untzitibarreko mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.

Jaiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artaizko San Martin eliza

Untzitibartar ospetsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irudiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ /unt͡s̻itíβ̞aɾ/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Untzitibar - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Elo» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  7. ↑ Eloko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. ↑ «Untzitibar» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  9. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  10. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  11. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Untzitibar&oldid=9411262"(e)tik eskuratuta