Zaldibia
Zaldibia | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Gipuzkoa, Euskal Herria | |||||||||||
Saturdiren baseliza. Atzean, Larrunarri edo Txindoki mendia. | |||||||||||
| |||||||||||
Administrazioa | |||||||||||
Estatua | Espainia | ||||||||||
Erkidegoa | Euskal Autonomia Erkidegoa | ||||||||||
Lurraldea | Gipuzkoa | ||||||||||
Eskualdea | Goierri | ||||||||||
Izen ofiziala | Zaldibia | ||||||||||
Posta kodea | 20247 | ||||||||||
INE kodea | 20078 | ||||||||||
Herritarra | zaldibiar | ||||||||||
Ezizena | arkakuxok | ||||||||||
Kokapena | |||||||||||
Koordenatuak | 43°02′11″N 2°08′59″W / 43.03639°N 2.14972°W | ||||||||||
Azalera | 16.43 | ||||||||||
Garaiera | 167 | ||||||||||
Distantzia | 41 km Donostiara | ||||||||||
Demografia | |||||||||||
Biztanleria | 1.735 (2023) 62 (2022) | ||||||||||
| |||||||||||
Dentsitatea | 105,6 bizt/km² | ||||||||||
Hazkundea (2003-2013)[1] | % 1,13 | ||||||||||
Zahartze tasa[1] | % 19,95 | ||||||||||
Ugalkortasun tasa[1] | ‰ 44,59 | ||||||||||
Ekonomia | |||||||||||
Jarduera tasa[1] | % 72,08 (2011) | ||||||||||
Genero desoreka[1] | % 2,57 (2011) | ||||||||||
Langabezia erregistratua[1] | % 9,11 (2013) | ||||||||||
Euskara | |||||||||||
Euskaldunak[1] | % 80,91 (2010) | ||||||||||
Etxeko erabilera[2] | % 74.06 (2016) | ||||||||||
Datu gehigarriak | |||||||||||
Sorrera | 1615 | ||||||||||
Webgunea | http://www.zaldibia.net/ |
Zaldibia Gipuzkoako hego-ekialdeko udalerri bat da, Goierri eskualdekoa. 2016. urtean 1.566 biztanle zituen. Hegoaldean mugakide du Aralarko mendilerroa, eta hor hiru barrendegi ditu: Martxabaleta, Matxitxane eta Atxuripea. Zaldibia UEMAko kidea da.
Geografia
Mugakideak
Mugakide ditu iparraldean Arama eta Gaintza, hegoaldean Aralarko mendilerroa eta Ataun, ekialdean Abaltzisketa eta Aralar, eta mendebaldean Ordizia, Lazkao eta berriz ere Ataun.
Ibaiak
Udalerrian Arkakan iturburua duen Amundarain ibaiari Urtsuaran ibaiak bat egiten dute, ondoren Amundarain ibaia Ordizia eta Aramako mugaraino jarraitzen du, bertan Oria ibaiari batzen zaio.
Historia
Lehen aipamenak
Antzina, Zaldibia bi auzo edo gunetan banatzen zen: bata, Saturdi auzoa, izen berdineko baselizaren inguruan, santu horrek bere lehen menpekotasuna Nafarroako Erresumari izan zela adierazten du; eta bigarrena, XII. mendetik aurrera Santa Fe de Champayn edo Kanpain izenez agertzen da (1134an Iñigo Taxoarekoak Aralarri dohaintzan emana). XIII. mendearen hasieran bi hauek ziren herriaren guneak.
Donejakue bidea
Zaldibia, bere izenak ongi adierazten duen bezala (Zaldi eta Ibi), Gipuzkoa eta Nafarroa arteko zaldizkoen bidea zen, eta Goi Erdi Aro osoan Nafarroako Erresumaren barnean eta Donejakue Bidearen bigarren mailako bide baten pasagunean egon zen, Santa Fe santa frankoaren izenak ulertzera ematen duenez. Gaur egun ere oraindik Zaldibia eta Nafarroa elkartzen zituen Aralarko galtzadaren zati bat gorde da.
Ausa-Gaztelu
1200an Gipuzkoa Nafarroako Erresumatik banandu eta Gaztelako Erresumara igarotzean, Nafarroako muga berriak gotortu egin ziren, eta muga horretako guneetako bat Ausa Gaztelu mendiaren gailurra izan zen. Bertan, gaztelu bat eraiki zen, hortik mendiaren izena, eta gaur egun eraikin honen aztarnak oraindik gailurrean ikusgai daude.
Ordiziarekin batasuna
Zaldibia izena agirietan lehenbiziko aldiz 1399an agertzen da, hain zuzen ere, Ordiziarekin elkartu zeneko garaian. 1399ko apirilaren 8an Zaldibia eta beste zenbait herri Ordiziara elkartu ziren, eta 1402ko abuztuaren 5ean Henrike II.a Gaztelakoak batasun hau berresti zuen. Jurisdikzio zibil eta kriminala Ordizian zetzan, halere Zaldibiak auzo eta mendiak bere jabetzan gorde zituen, bai eta bere berezko administrazio ekonomikoa ere. Batasuna mugan ohikoak ziren nafarren erasoez defendatzeko eta herrigune nagusi eta indartsuago bat osatzeko helburuz gauzatu zen, bai eta XIV. mendean zehar maiz jazotako jauntxoen liskar eta gipuzkoar banderizoen alde ezberdinen arteko borrokeei aurre egiteko ere.
Banaketa eta udalerria
Jada denboraren poderioz batasuna mantentzeko arrazoiak desagertzean, Zaldibia Ordiziatik banandu zen, eta 1615eko otsailaren 13an Filipe III.a Espainiakoak udalerri titulua eman zion. Udalerri titulua bereganatzean berezko jurisdikzio zibil eta kriminala ere eskuratu zuen. Guzti hau orduko 143 biztanleko 25 dukadu ordaindu eta gero. Bere udalerri estreinaldia 1615eko Elgoibarko Batzarrean egin zuen, honetan Joan Urtesabel eta Joan García de Estensoro ordezkariek Zaldibia ordezkatu zuten.
Garraioa
Zaldibia Donostiatik 45,5 kilometrora eta barruti judizialeko hiriburua den Tolosatik 20 kilometrora dago. Tren geltoki hubilera Ordiziako geltokia du. Zaldibiatik Ordiziara doan eskualde errepidearen bidez N-1 autobidearekin lotzen da, gainera Ordiziara doan errepoide hortatik ateratzen den beste errepide baten bidez Gaintza udalerriarekine re elkarlotzen da. Aldiz, eskualde errepide horren bestaldetik maldan gora igo, Larraitzetik igaro eta Abaltzisketa udalerriarekin elkarlotzen da. Arkakara doan errepidea hartuz gero ere, herrigunearen irteeratik ateratzen den errepidea hartu eta maldan gora eguinez Lazkaomendirekin elkarlotzen da, eta hortik Lazkao eta Ordizia udalerrietara ere joan daiteke.
Demografia
Zaldibiko biztanleria |
---|
Politika
2015eko maiatzaren 24ko hauteskundeetan Joxan Etxabe hautatu zuten alkate berriro, Euskal Herria Bilduren bederatzi zinegotziei esker.
Zaldibiako udalbatza | |||||
Alderdia |
2015eko maiatzaren 24a |
2011ko maiatzaren 22a | |||
Zinegotziak | Boto kopurua | Zinegotziak | Boto kopurua | ||
Euskal Herria Bildu* | 7 / 9 |
7 / 9 |
|||
Independenteak | 2 / 9 |
2 / 9 |
|||
Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE)) | 0 / 9 |
0 / 9 |
|||
*2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa. | |||||
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean |
Aurreko udal hauteskundeak
2011ko maiatzaren 22ko udal hauteskundeetan Bildu koalizioak bederatzi zinegotzi eskuratu zituen, eta Joxan Etxabe hautatu zuten alkate.
2007an Aralar, PSE-EE eta PP alderdiek hartu zuten parte hauteskundeetan (legez kanpo utzi baitzuten EAEren zerrenda). Hona hemen emaitzak:
Halaber, EAEren papeleta ilegala 435 herritarrek bozkatu zuten. Ondorioz, Aralar eta EAEren arteko itun ez-ofizial baten bidez gauzatu zen udalerriaren kudeaketa politikoa[3]. Hitzarmenak 2 urte iraun zuen, Aralarrek 2009ko ekainaren bukaera aldera udala desadostasunengatik utziko zuela iragarri arte[4].
Alkateak
Agintaldia | Alkatea |
---|---|
2011- | Joxan Etxabe (EH Bildu) |
2009-2011 | ? |
2003-2009 | Patxi Aierbe (Aralar) |
1999-2003 | Joakin Zubeldia Aranburu (Euskal Herritarrok) |
1995-1999 | Jose Ignacio Elizegi (Herri Batasuna) |
1991-1995 | Miguel Maria Irastorza (Zaldi-Ibia Udal Taldea) |
1983-1991 | Miguel Maria Jauregi (Herri Batasuna) |
1979-1983 | Jose Martin Eskisabel (Asamblea Popular, koalizio abertzale mistoa)[5] |
Euskara
Ondasun nabarmenak
- Santa Fe parrokia, XVI. mendean eraikia XIII. mendeko eliza baten gainean. Haren inguruko plazan beste eraikin garrantzitsu batzuk daude, hala nola Albisu Etxea (1625ean eraikia) edo Karreraenea Etxea, gaur egun Zaldibiako kulturetxe berriaren egoitza dena.
- Saturdiren baseliza: Zaldibiako lehen herrigunea haren inguruan sortu omen zen.
- Iparragirre baserria, Kultura Ondasun gisa 2005ean monumentu izendatua[6].
- Ermentariko ferratokia.
- Zaldibiako udaletxea: Herrigunean.
Gastronomia
Jaiak
- Santa Fe jaiak, urriaren 6a (aurreskua).
- Saturdi auzoko jaiak (San Saturnino), Berpizkude Astelehenean (erromeria).
Zaldibiar ospetsuak
- Joan Ignazio Iztueta (1767-1845), euskal idazlea.
- Frantzisko Ignazio Lardizabal (1806-1855), euskal idazlea eta erretorea.
- Angel Sukia (1916-2006), Erromatar Eliza Katolikoko apaiza, kardinala eta artzapezpikua.
- Xalbador Garmendia (1932-), euskal idazlea.
- Fernando Mendizabal (1934-2011) euskaltzain urgazlea.
- Jose Nazabal (1951-), txirrindulari ohia.
- Koldo Zubeldia (1957-), euskal idazlea.
- Agustin Mujika Takolo (1960-), irakaslea, enpresaburua, pailazoa eta euskaltzalea. Lasarten jaioa, Zaldibian bizi da aspaldiko urteetan, eta Zaldibiako Udalean zinegotzi izan zen.
- Saroi Jauregi (1978-), euskal filologoa eta telebista-aurkezlea.
- Aitziber Garmendia (1982-), aktorea.
Erreferentziak
- ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
- ↑ (Gaztelaniaz) Ituna Gara egunkarian
- ↑ Berria: Aralarrek Zaldibiako Udala utzi du, udaletxean izandako "ezadostasunengatik"
- ↑ (Gaztelaniaz)Zaldibiko historia (Auñamendi entziklopedia).
- ↑ (Gaztelaniaz)Iparragirre baserriaren izendapena EHAAn
Kanpo loturak
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Zaldibia |
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa |
- Zaldibiako Udalaren webgunea
- Zaldibiako Iztueta Fundazioaren webgunea
- (Gaztelaniaz) «Zaldibia», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
Zaldibiako auzoak | ||
---|---|---|
Aiestaranerreka • Arruegi • Egilegor • Elbarrena • Olaeta • Saturdi • Urreta • Urtsuerreka |