Zangozerria

Koordenatuak: 42°33′31″N 1°17′02″W / 42.55859638°N 1.28379201°W / 42.55859638; -1.28379201
Wikipedia, Entziklopedia askea
Ez nahasi Zangozaldearekin, Zangozerrian barruko eskualde naturala.
Zangozerria
 Euskal Herria
Map
Administrazioa
Herrialdea Nafarroa Garaia
Udalerriak16 (lista ikusi)
EskualdeburuaZangoza
Herri handienaZangoza
Izen ofizialaZangozerria (eus.)
Comarca de Sangüesa (cas.)
Geografia
Koordenatuak42°33′31″N 1°17′02″W / 42.55859638°N 1.28379201°W / 42.55859638; -1.28379201
Azalera664,20 km²
Garaiera345-1423 metro
Distantzia46,8 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria9.345 (2022:  17)
Dentsitatea14,07 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Sorrera2019ko otsailaren 6an

Zangozerria[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Iparekialderago dagoen eskualdea da, Pirinio ibarrak biltzen dituena. Erliebe handiko mendialdea da, antolaketa alpetarragoa duena, eta biztanleak, aldi berean, ibarrak osatzen dituzten herri txikietan antolatzen dira, hau da, Euskal Herriko eskualde honetako berezko antolamendu-irudian.

16 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 9345 biztanle eta 664,20 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 14,04 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. San Isidro del Pinar dagoen itsas mailaren gaineko 345 metrotik Belbun mendiaren 1423 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Zangoza udalerria da, eskualdeko populatuena.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zangozerria beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Comarca de Sangüesa / Zangozerria.[1]

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualdeak Zangoza eskualdeburuaren izena hartzen du. Ez da Zangozaldearekin nahastu behar; izan ere, badirudi sinonimoak direla, baina Zangozaldeak Zangozatik hurbilen dagoen eskualdeari baino ez dio erreferentzia egiten, ez baitzen tradizioz inongo haranetakoa: Zangoza, Xabier, Galipentzu eta Kaseda eta, batzuetan, Ledea eta Esa.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

 Pirinioaurrea Pirinioak
Erdialdea
Mendebaldea
   Zangozerria  
Ekialdea
Erdialdea

Zangozerria eskualdeak Pirinioak eskualdea du muga iparraldean. Hegoaldean eta mendebaldean Erdialdea eskualdea dago. Azkenik, Pirinioaurrea eskualdearekin muga egiten du iparmendebaldean.

Inguru naturala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Map
Zangozerria eskualdeko ibaiak

Eskualdea Mendialdea Beherea eremuan dago. Mendiak eta mendilerroak haran lau eta hadi samarrek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualde honek klima nahiko egonkorra du; izan ere, eremu garaietan izan ezik, non klima hotzagoa den (baina kontraste txikiagoarekin, beste eremu batzuekin alderatuta), udalerri gehienak erdi-ilunean daude, eta, beraz, ez dago alde handirik eskualdearen iparraldearen eta hegoaldearen artean, edo ekialdearen eta mendebaldearen artean. Altitudea da faktore erabakigarri bakarra; izan ere, altitudea zenbat eta handiagoa izan, orduan eta tenperatura baxuagoak izaten dira, nahiz eta aldea, oro har, ez den oso nabarmena eskualde mailan.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Lerga (mendebaldea, goialdeak), Esa (ekialdea), Oibar (iparraldea) eta Kaseda (hegoaldea, behealedak).

    Datu klimatikoak (Lerga, 1974-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.0 21.5 25.5 27.0 34.5 38.0 40.0 40.0 37.5 31.0 23.0 19.0 40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.2 10.0 13.4 15.2 19.8 24.7 28.2 28.1 23.9 18.1 11.9 8.8 17.5
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.7 6.0 8.8 10.6 14.6 18.8 21.7 21.7 18.2 13.6 8.4 5.5 12.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.3 1.9 4.2 5.9 9.4 12.9 15.1 15.3 12.5 9.1 4.9 2.2 7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -10.0 -10.0 -10.0 -1.5 0.0 4.0 8.0 5.0 4.0 -1.0 -6.5 -8.5 -10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 61.8 52.7 57.2 86.6 62.2 49.6 28.9 29.0 66.4 78.2 82.7 74.0 729.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 48.6 34.5 68.7 59.0 37.0 54.2 42.5 86.3 118.5 64.7 78.7 54.7 118.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.9 10.0 9.3 13.0 11.9 7.6 5.8 6.1 8.0 12.3 12.7 12.3 119.8
Elur egunak (≥ 1 mm) 2.3 2.7 1.5 0.9 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.1 3.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[2]
    Datu klimatikoak (Esa, 1981-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 24.0 28.2 30.2 35.0 40.7 43.0 42.0 40.0 32.0 25.6 19.0 43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.0 11.1 14.7 17.1 21.2 25.9 29.7 29.5 25.7 19.7 13.1 9.4 18.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.0 6.3 9.3 11.6 15.3 19.3 22.2 22.3 19.2 14.3 8.8 5.6 13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.9 1.6 3.8 6.3 9.5 12.6 14.8 15.0 12.7 9.0 4.5 1.9 7.7
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -13.0 -13.0 -10.0 -4.2 -1.0 2.4 5.8 5.0 -1.0 -3.4 -8.0 -13.0 -13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 75.9 62.5 65.5 74.4 70.6 53.9 32.2 36.1 54.6 78.5 79.8 81.3 765.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 70.0 55.0 63.0 56.0 55.0 67.0 73.0 80.0 85.0 140.0 65.0 90.0 140.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 9.9 8.8 9.6 10.2 9.3 6.8 4.2 4.6 6.2 8.4 10.2 9.9 98.1
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.3 0.9 0.5 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 0.7 3.8
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3]
    Datu klimatikoak (Oibar, 1974-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 23.0 28.0 29.0 36.0 39.0 41.0 41.0 40.0 31.0 25.0 19.0 41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.8 11.1 14.7 16.2 20.9 26.1 29.7 29.5 25.2 19.4 12.9 9.4 18.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.2 6.7 9.7 11.2 15.3 19.6 22.5 22.5 19.0 14.4 9.1 6.0 13.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.6 2.3 4.6 6.2 9.7 13.1 15.3 15.6 12.8 9.5 5.3 2.5 8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -11.0 -8.0 -10.0 -2.0 1.0 5.0 7.0 6.0 4.0 -1.0 -7.0 -10.0 -11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 50.1 48.6 47.1 73.6 57.9 47.4 28.9 30.7 57.2 77.2 57.3 68.12 654.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 44.0 43.4 47.5 54.0 56.0 88.5 31.0 68.0 75.5 66.5 43.1 58.0 88.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 8.4 7.7 6.5 10.1 8.6 5.6 4.1 3.7 5.4 8.6 9.6 9.6 87.7
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.8 0.9 0.7 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.8 3.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4]
    Datu klimatikoak (Kaseda, 1974-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.5 21.7 27.0 29.5 35.0 39.0 44.0 42.0 40.0 32.0 28.0 18.0 44.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.0 11.4 14.9 16.8 21.4 26.9 30.4 29.9 25.4 19.6 13.2 9.6 19.0
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.3 6.7 9.6 11.5 15.6 20.2 23.0 22.8 19.0 14.4 9.0 5.9 13.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.5 2.1 4.3 6.3 9.9 13.5 15.7 15.6 12.6 9.1 4.9 2.2 8.1
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -12.0 -11.0 -8.5 -2.0 1.5 4.5 8.5 5.0 3.5 -1.0 -8.8 -10.0 -12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 39.4 34.8 34.6 64.8 53.6 40.2 30.3 32.4 57.3 69.5 59.3 52.4 568.6
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 29.0 24.0 40.7 51.5 48.0 43.2 50.0 66.0 143.7 63.0 48.0 46.0 143.7
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 8.3 7.7 6.8 9.8 9.6 5.7 4.7 4.2 6.0 9.1 6.6 9.2 91.1
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.7 0.8 0.5 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5]

Banaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Map
Zangozerria eskualdeko banaketa tradizionala

Banaketa tradizionala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historikoki, eskualdearen iparraldea eta mendebaldea, Nafarroako erdialdea eta iparraldea bezala, ibarraka banatu da. Banaketa hori ez zen soilik geografikoa, eskumen politiko, administratibo, judizial eta militarrak ere bazituzten eta. Hauek dira ibar horiek:

Eskualdearen ekialdeak eta hegoaldeak, nagusiki Zangozaldea, Petilla Aragoi barrendegiaz gain, garai batean hiribilduak osatu zituzten, eta, beren garrantziagatik, udalerri independente gisa eratu ziren. Hauek dira: Irunberri, Ledea, Esa, Xabier, Zangoza, Kaseda, Galipentzu, Peña eta Petilla.

Erromantzatua ibarra eta Ledeako Korreduako herriak (Ledea eta Esa) Urraul ibar handienean integratuta zeuden, Urraulgoiti eta Urraulbeitiekin batera. Nabaskozeren kasuan, almiranterri bat da, almiranterrien almiranterria, gaur egun Pirinioak eskualdean dagoen Nabaskoze udalerria ere hartzen duena.

Udalerriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zangozerria eskualdea 16 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria Biztanleria (2023) Azalera (km²) Dentsitatea (bizt/km²) Udalburua
Erromantzatua 188 91,69 2,05 Domeñu
Esa 294 22,95 12,81 Esa
Eslaba 103 19,26 5,35 Eslaba
Ezporogi 53 46,55 1,14 Ezporogi
Galipentzu 96 56,29 1,71 Galipentzu
Gazteluberri 15 26,34 0,57 Gazteluberri
Irunberri 1326 57,4 23,1 Irunberri
Kaseda 969 85,61 11,32 Kaseda
Leatxe 37 14,63 2,53 Leatxe
Ledea 323 19,28 16,75 Ledea
Lerga 49 21,75 2,25 Lerga
Oibar 769 43,79 17,56 Oibar
Petilla Aragoi 28 27,55 1,02 Petilla
Xabier 122 46,7 2,61 Xabier
Zangoza 4814 69,8 68,97 Zangoza
Zare 130 12,67 10,26 Zare
Biztanleria udalerrika Bilakaera azken 10 urteetan
Map
Map
  •      > 10000
  •      5000-10000
  •      2500-5000
  •      1000-2500
  •      500-1000
  •      250-500
  •      250-100
  •      < 100
  •      > %10
  •      %5−10
  •      %1−5
  •      %0−1
  •      %-5−0
  •      %-10−-5
  •      %-15−-10
  •      < %-15

Herriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 28 biztanlegune daude eskualdean

Herria Kategoria Udalerria Ibarra / Aldea
Ageza kontzeju  Ezporogi Oibar
Arbontze kontzeju  Erromantzatua Erromantzatua
Berroia etxalde  Erromantzatua Erromantzatua
Biotzari kontzeju  Erromantzatua Erromantzatua
Domeñu kontzeju  Erromantzatua Erromantzatua
Esa udalerri  Esa Zangozaldea
Eslaba udalerri  Eslaba Oibar
Gabarderal kontzeju  Zangoza Zangozaldea
Galipentzu udalerri  Galipentzu Zangozaldea
Galipentzu Berria leku  Galipentzu Zangozaldea
Gazteluberri udalerri  Gazteluberri Nabaskoze
Irunberri udalerri  Irunberri Urraulbeiti
Kaseda udalerri  Kaseda Zangozaldea
Leatxe udalerri  Leatxe Oibar
Ledea udalerri  Ledea Zangozaldea
Lerga udalerri  Lerga Oibar
Moriones leku  Ezporogi Oibar
Murillo Berroia leku  Erromantzatua Erromantzatua
Napari leku  Erromantzatua Erromantzatua
Oibar udalerri  Oibar Oibar
Petilla udalerri  Petilla Aragoi -
Rocaforte kontzeju  Zangoza Zangozaldea
San Isidro del Pinar leku  Kaseda Zangozaldea
Torre de Peña leku  Xabier Zangozaldea
Usun leku  Erromantzatua Erromantzatua
Xabier udalerri  Xabier Zangozaldea
Zangoza udalerri  Zangoza Zangozaldea
Zare udalerri  Zare Oibar

Herri hustuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zangozerria eskualdeak, gainera, 31 herri hustu ditu, honako hauek:

Partzuergoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egun, Zangozerria eskualdean 4 partzuergo daude hainbat udalerritan banatuta:

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.[1] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde horren kasuan, Zangozerria-Pirinioaurrea eskualdearen barruan zegoen azpieskualde bat zen. Proposamen hori berrikustean, inguruko alkate batzuen protestak eraginda, Zangozerria-Pirinioaurrea eskualde handia bi eskualdetan banatu zen: Zangozerria eta Pirinioaurrea.[6]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.[7]

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2022 urteko erroldaren arabera 9345 biztanle zituen Zangozerria eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskualde hau oso nekazaria da. Iparraldeko eremu gehienak garia eta garagarra landatzera bideratuta daude; Zangozaldean eta Oibar ibarrean, berriz, erabilera gehiago daude. Hemen mahasti batzuk agertzen dira, garrantzi handikoak Nafarroako Jatorrizko Deiturako Eslaba edo Lerga bezalako udalerrietan. Ekilore sail nabarmenak ere badaude.

Horretaz gain, Kaseda, Zangoza eta Irunberri eskualdeko industriaguneak dira, eta enpresa ugari hartzen dituzte; horien artean, Viscofan Kasedan nabarmentzen da, talde multinazional baten egoitzan.

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zangozerria eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.

Hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[8]

2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
Udalerria Alkatetza duen alderdia Zg.
Erromantzatua  Euskal Herria Bildu 3
Esa  Esatzateko Independenteak 3
Eslaba  - -
Ezporogi  San Andres 3
Galipentzu  Galipentzuko bizilagunak 3
Gazteluberri  Nafar Herriaren Batasuna 1
Irunberri  Irunberriko Talde Independentea 6
Kaseda  San Zoilo 4
Leatxe  Leatxeko Talde Independentea 3
Ledea  Ledeako Hiribildua 5
Lerga  Lergako Talde Independentea 3
Oibar  Oibarko Ezkerren Elkarte Independentea 7
Petilla Aragoi  Petilla Aragoiko Independenteak 3
Xabier  San Frantzisko Xabierkoa 5
Zangoza  San Sebastian 5
Zare  Zareko Talde Independentea 5
Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[9]

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 2455 39,18 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 1191 19,01 ?
 Geroa Bai 1101 17,57 ?
 Euskal Herria Bildu 840 13,41 ?
 Ahal Dugu 348 5,55 ?
 Izquierda-Ezkerra 195 3,11 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 67 1,07 ?
 Vox 42 0,67 ?
 Equo 13 0,21 ?
 Libertate Nafarra 9 0,14 ?
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 5 0,08 ?

Azpiegiturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Errepideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko errepideen sarea»

Zangozerria eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, herri handiak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Gainera, Pirinioetako autobiak eskualdearen iparraldea zeharkatzen du, Iruñea eta Jaka artean.

Hauek dira ardatz nagusiak:[10]

Errepidea Ibilbidea Zeharkatzen du
 A-21  Iruñea - Jaka Elo • Ibargoiti
 NA-127  Ledea - Zangoza Ledea • Zangoza
 NA-132  Lizarra - Tafalla - Zangoza Oibar • Zangoza
 NA-150  Iruñea - Agoitz - Irunberri Irunberri
 NA-178  Irunberri - Ezkaroze Irunberri • Erromantzatua
 NA-534  Irunberri - Kaseda - Zarrakaztelu Irunberri • Oibar • Kaseda

Hezkuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko hezkuntza»

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko iparraldeko ibarrak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, ez da nahitaezkoa gutxieneko euskara-eskolak ematea, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hala ere, eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko hainbat ibarrak), praktikan, eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da, euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan, B edo D ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.

Zangozerria eskualdean, hainbat udalerritan daude lehen mailako eskolak, eta horietako hainbatean hogei bat ikasle baino ez daude eskolatuta, baina bigarren mailako hezkuntza bakarrik Zangozan dago ziurtatuta, eta ez bertze herrietan. Zehazki, 2019. urtean Zangozerria eskualdean lehen hezkuntzako 4 eskola eta bigarren hezkuntzako institutu bat daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):[11][12]

Jatorria Lehen hezkuntzako eskolak Bigarren hezkuntzako institutuak
B/D EREDUAK
Dp. Udalerriak Izena Ereduak Kokapena Izena Ereduak Kokapena
8 Erromantzatua, Esa, Eslaba, Ezporogi, Galipentzu, Gazteluberri, Irunberri, Kaseda, Leatxe, Ledea, Lerga, Oibar, Petilla, Xabier, Zangoza eta Zare Luis Gil D Zangoza Leireko mendilerroa D Zangoza
A/G EREDUAK
Dp. Udalerriak Izena Ereduak Kokapena Izena Ereduak Kokapena
8 Esa, Eslaba, Ezporogi, Galipentzu, Leatxe, Ledea, Lerga, Petilla, Xabier eta Zangoza Luis Gil A / G Zangoza Leireko mendilerroa A / G Zangoza
Erromantzatua, Gazteluberri eta Irunberri San Juan A / G Irunberri
Oibar eta Zare Gabriel Valentin A / G Oibar
Kaseda Javier Saenz de Oiza A / G Kaseda

Gainera, Zangozerrian Nafarroako Gobernuarekin itundutako bi ikastetxe daude, finantzaketa publiko-pribatukoak. Bi ikastola dira: Arangoiti (Irunberrin) eta Zangoza.

Osasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko osasuna»

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.[13]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:

Barrutia Eskualdea Osasunetxea Udalerriak
Iruñea 29 Zangoza Zangoza Erromantzatua, Esa, Eslaba, Ezporogi, Galipentzu, Irunberri, Kaseda, Leatxe, Ledea, Lerga, Oibar, Petilla, Xabier, Zangoza eta Zare
31 Izaba Izaba Gazteluberri

Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

Gainera, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Zangozerria Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Map

Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, atzerakada-eremuan sailkatu ziren udalerri guztiak: Erromantzatua, Esa, Eslaba, Ezporogi, Galipentzu, Gazteluberri, Irunberri, Kaseda, Leatxe, Ledea, Lerga, Oibar, Petilla Aragoi, Xabier, Zangoza eta Zare.[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, ez-euskal-eremuan sailkatu ziren Erromantzatua, Esa, Eslaba, Ezporogi, Galipentzu, Gazteluberri, Irunberri, Kaseda, Leatxe, Ledea, Lerga, Oibar, Petilla Aragoi, Xabier, Zangoza eta Zare, hau da, eskualdeko udalerri guztiak.[15]

Eskualdeak hainbat errealitate ditu euskararen erabilerari dagokionez. Iparralderago joan ahala, mingaina galdu egin zen. XVII. mendean erdaldun eta euskaldun lurraldeen arteko muga Irunberriko arroilan zegoela uste da. Izan ere, Irunberrin, XVIII. mendean euskara biziki hitz egiten jarraitzen zen, Jose Maria Jimeno Juriok, Aingeru Irigaraik eta Eusebio Rebolé irunberriarrak idatzi zutenaren arabera. Horren lekuko, Reboléren hitzak: "Euskara Irunberriko ama hizkuntza dela frogatzea ez da zaila... XVII. mendeko irunberriarrek euskararen erabilerari buruzko berriak emango dizkigute" (...) "Nahiz eta Irunberriko ama hizkuntza euskara izan, urte haietako lekukotasunen arabera, Irunberriko biztanle gehienak elebidunak ziren erromantzea eta euskal hizkuntza ezagututa, nahiz eta euskal hizkuntza bakarrik ezagutzen zuen jende multzo handi bat zegoen.".

Hizkuntza-zonakatzea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Indarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Jatorrizko legeak eskualdeko udalerri guztiak hartzen zituen barne, eremu ez-euskaldunean. 2017an legea zabaldu zenean, Lerga, Oibar eta Zangoza udalerriak sartu ziren.[16]

Ondarea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira eskualdeko monumentu garrantzitsuenak, Kultura Ondasunen sartuak:

Eremu naturalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irudiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ /s̻anɣ̞ós̻erì.a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa laugarren silaban

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  2. ↑ Lergako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  3. ↑ Esako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  4. ↑ Oibarreko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  5. ↑ Kasedako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  6. ↑ «Nafarroako Gobernua pozik Toki Administrazioaren Erreforma Legea Parlamentuan onartu ondoren» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
  7. ↑ «Nafarroako Gobernuak finantzaketa eredu berri bat adostu du PSN-PSOE, Geroa Bai, EH Bildu Nafarroa, Podemos Ahal Dugu eta Izquierda-Ezkerrarekin. Eredu bidezkoa, solidarioa eta nahikoa udalerri eta kontzejuetarako» nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
  8. ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Consulta de Resultados Electorales - Municipales - Mayo 2019 http://www.infoelectoral.mir.es (Gaztelaniaz)
  9. ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Nafarroako Parlamenturako 2019ko hauteskundeak - Behin-betiko emaitzak - Herri guztiak www.elecciones2019.navarra.es
  10. ↑ «IDENA» idena.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  11. ↑ «Ikastetxeak - Dpto - Hezkuntza» www.educacion.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  12. ↑ «80/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  13. ↑ «1985/22 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  14. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  15. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  16. ↑ «BOE.es - BOE-A-1987-1257 18/1986 Foru Legea, abenduaren 15ekoa, Euskarari buruzkoa.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-22).

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Zangozerria&oldid=9395090"(e)tik eskuratuta