Andaluzia

Andaluzia
	Andalucía
	Ereserkia: Andaluziako ereserkia
; Andaluziako bandera	; Andaluziako armarria
Geografia
Hiriburua	Sevilla; 37°23′0″N 5°59′0″W
Hiririk handiena	hiriburu
Azalera	87.268
Punturik altuena	Mulhacén
Mugakideak	Extremadura, Gaztela-Mantxa, Murtziako Eskualdea eta Gibraltar
Administrazioa
Presidentea	Juan Manuel Moreno Bonilla (PP)
Andaluziako Juntako presidentea	Juan Manuel Moreno
Legebiltzarra	Andaluziako Parlamentua
Epai autoritatea	Andaluziako Auzitegi Nagusia
Demografia
Biztanleria	8.476.718 (2020); 8.476.718 (2020); Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragileaAdierazpen errorea: Hitz ezezaguna "br" (2020)
Dentsitatea	97,13 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi gaztelania ;
Ekonomia
Historia
	Sorrera data: 1835
Bestelako informazioa
Ordu eremua	ikusi Udako ordutegi: UTC+02:00 ; ordutegi estandarra: UTC+01:00 ;
	juntadeandalucia.es

Andaluzia^[1]^[2] (gaztelaniaz eta ofizialki Andalucía) Espainiako autonomia erkidego eta nazionalitate historiko bat da, Iberiar Penintsularen hegoaldeko muturrean kokatua. Mugakide ditu hegoaldean Gibraltar eta Ozeano Atlantikoa, iparraldean Extremadura eta Gaztela-Mantxa, ekialdean Murtziako Eskualdea, eta mendebaldean Portugal.

Andaluziako autonomia erkidegoko gobernu erakundeari Andaluziako Junta deritzo.

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arabieratik "al Andalus", Andaluzia musulmanaren izena 711tik 1492ra. Kristauak itzultzean izen hori eman zitzaion penintsularen hegoaldeari, eta ondoren konkistatutako azteneko lurraldeari izenaren bertsio kristaua jarri zioten.

Nahiz eta bandalo hitzetik datorren eztabaidatu den, Al-Andalus izena numismatika musulmanean agertzen da lehen aldiz okupazioaren ondoren, eta Al'Andalus Hispaniarekin lotzen da Andaluzian aurkitutako txanpon ugaritan: bi izenak esanahi berarekin agertzen dira.

Hipotesietako batek zera dio: bandaloak penintsularen hegoaldean izan ziren denboraldi batez, eta Afrikaren iparraldera iritsi ziren. Ipar-afrikarrek penintsulatik zetozela ikusita, hango lurrei bandaloen izena eman zieten. Ez dago Vandalucía hitzaren arrastorik, baina eboluzioa logikoa izan liteke bertako hizkuntza ikusita, izan ere genitiboak hitzari u- aurrizkia ezarriz sortzen dira. Vandalo hitza uandalo esaten zenez erraz nahas daitezke "tarmort uandalo" (uandaloen lurra) eta "tamort u-andalos" (andaloen lurra). Geroago penintsulara iristean, lurraldeari agian Al- partikula gehitu eta "Al-Andalus" deitu zioten.

Orografia eta geografia fisikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Andaluzia menditsua da neurri handi batean. Bi mendi multzo handik zeharkatzen dute hegoaldetik mendebaldera: Sierra Morena eta Mendikate Betikoak (Subbetikoa eta Penibetikoa). Hegoaldean daude mendi altuenak Sierra Nevada (Mulhacén, 3481 m, Granada) eta Sierra de Ronda dira.

Bi mendialde hauen artean ordokiak (Almería, Málaga) eta sakon uneak (Guadix, Baza eta Granada) daude. Sierra Morena eta Betikako Mendilerroaren artean, Andaluziaren ekialdean, Guadalquivir ibaiak zeharkatzen duen behe Andaluzia ageri da, alubioi padura zabalez osatua. Kostaldea altua eta harkaitzez betea ageri da. Ibai garrantzitsuenak Guadalquivir, Genil eta Tinto dira.

Andaluzia Espainiako Erkidegoen artean azalera gehieneko bigarrena da Gaztela eta Leonren atzetik eta biztanle gehien duena da.

Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Andaluzia klima mediterranearen barne dago, nahiz eta Andaluzia guztiak ez duen klima bera.

Euria gutxitzen joaten da mendebaldetik ekialdera: Andaluzian dago Iberiar Penintsulako hegoaldeko leku euritsuena (Grazalemako mendikatea, 2138 litro urteko) eta Europako lehorrena (Gatako lurmuturra, 117 litro urteko).

Urteko 75 egun ingurutan egiten du euria, baina zonalde lehorrenetan 50 arteraino jaisten da. Andaluziako lurralde gehienetan urteko 300 egun eguzkitsu baina gehiago egoten dira.

Urteko batezbesteko tenperatura 16 °Cen gainekoa da, Malagako 18,5ºtatik Baezako 15,1ºtara. Hilabete hotzena urtarrila da eta beroena, abuztua.

Hidrologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Andaluziako ibaiak isuarialde atlatiko eta mediterraneokoak dira. Atlantikoan Guadiana, Odiel-Tinto, Guadalquivir eta Guadalete-Barbate isurtzen dira eta mediterraneoan, hegoaldeko ibaiak.

Hona Andaluziako ibai garrantzitsuenak:

Guadalquivir, Andaluziako luzeena (657 km), Kordoba eta Sevillatik igaro eta Sanlúcar de Barramedan iristen da itsasora.
Guadiana, Ayamonten iristen da itsasora.
Odiel eta Río Tinto, Huelvako itsadarrera iristen direnak.
Guadalete, El Puerto de Santa María eta Barbaten iristen da itsasora.

Biztanleria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Andaluzia biztanle gehien dituen Espainiako erkidegoa da, 2005ean 7.829.202 biztanle inguru zituelako. Biztanleak gehienbat probintzia hiriburuetan eta kostaldean eta erdiak 50.000 biztanle baino gehiagoko 26 hirietan bizi da.

Kopurua dela eta, lurralde hauek aipagarri dira:

Sevillako ingurua (1.300.000 biztanle)
Málagako ingurua (1.000.000 biztanle)
Cadizko badia (620.000 biztanle)
Granadako ingurua (450.000 biztanle)

Banaketa administratiboa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Andaluzia zortzi probintziatan banatzen da 1833ko Zatiketa Probintzialaren Dekretuaren arabera, Javier de Burgosek egindakoa. Probintziak era berean 770 herritan zatitzen dira. Zortzi probintziak hauexek dira:

Almeriako probintzia (611.037 biztanle, 102 udalerri)
Cadizko probintzia (1.178.773 biztanle, 44 udalerri)
Granadako probintzia (854.419 biztanle, 168 udalerri)
Huelvako probintzia (482.965 biztanle, 79 udalerri)
Jaengo probintzia (657.714 biztanle, 97 udalerri)
Kordobako probintzia (784.057 biztanle, 75 udalerri)
Malagako probintzia (1.449.060 biztanle, 100 udalerri)
Sevillako probintzia (1.811.177 biztanle, 105 udalerri).

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Andaluzia lur jabetza handiak nagusi diren nekazari herria da. Olibondoa (Jaen, Kordoba, Sevilla), garia, kotoia (Sevilla eta Kordoba) eta azukre-erremolatxa (Granada) lantzen dira nagusiki. Ardogintza ospe handikoa da (Jerez, Malaga). 1930 arte ustiatzen ez ziren padurak (2.000 km2), arroza egiteko baliatu dira.

Meatzeek nolabaiteko garrantzia izan arren (kobrea, Huelva; beruna, Jaen), industria ez da asko hedatu Andaluzian. Sevilla da industrialde nagusia. Atlantiko aldeko arrantza (Huelva-Algeciras) inportantea da eta Cadizko ontziolak Espainiako nagusienetakoak dira. Turismo industria guztiz garatua dago, Andaluziako kostaldean.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Feniziarren garaitik aurrera (Almeria eta Cadiz), Andaluzian zibilizazio ugari izan dira historian zehar. Kartagotarrek beren inperioko lurralde emankorrena bihurtu zuten (K.a. VI-II. m.), erromatarren garaian Betica probintzia bihurtu zena.

K.o. V. mendean, bandaloek konkistatu eta egungo izena eman zioten (Bandalusia). 711. urtean, Tariq buruzagi mairua bertan lehorreratu (Djabal Tariq, Gibraltar) eta bisigodoak egotzi zituen lurralde haietatik: konkista arabiarraren hasiera zen.

Arabiarren gorena Kordobako kaliferriaren garaian etorri zen (VIII-X. m.). XI. mendean, Kordobako Kaliferria desagertu eta Andaluzia hainbat erreinu mairu burujabetan banatu zen (bi mendez distira handiko zibilizazioa izan zuen Granadakoa izan zen garrantzizkoena). XIII. mendean, Navas de Tolosako gudua irabazi ondoan (1212), kristauek Kordoba (1236), Jaen (1246), Sevilla (1248), Jerez eta Cadiz hartu zituzten.

Granadako erresumak bi mende luzez eutsi zion burujabetasunari. 1491. urtean, Errege-erregina Katolikoek Granada konkistatu zuten, eta 1492ko urtarrilean egin zen kapitulazioa. Andaluzia Gaztelako koroaren mendean gelditu zen handik aurrera.

Kirolak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sevilla FC, Real Betis, Cadiz CF, Malaga CF, Córdoba CF, Recreativo de Huelva, Granada CF eta UD Almería ditugu lurraldeko futbol talde nagusiak.

Pertsonaia ezagunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/08/31 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. (PDF) 32. arauaː Espainiako erresumako autonomia-erkidegoen, probintzien eta probintzia-hiriburuen izenak. .
↑ Euskaltzaindia. (PDF) 154. arauaː Europako eskualde historiko-politiko nagusiak. .
↑ Instituto Nacional de Estadística - Cifras oficiales de población. 2023.11.15

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

(Gaztelaniaz) Andalucía Turismo
(Gaztelaniaz) Andaluziako ortoargazki digitala

Datuak: Q5783
Multimedia: Andalusia / Q5783

[1] Euskaltzaindia. (PDF) 32. arauaː Espainiako erresumako autonomia-erkidegoen, probintzien eta probintzia-hiriburuen izenak. .

[2] Euskaltzaindia. (PDF) 154. arauaː Europako eskualde historiko-politiko nagusiak. .

[3] Instituto Nacional de Estadística - Cifras oficiales de población. 2023.11.15

[1]

[2]

[3]

i e a Andaluzia: biztanle gehien duten udalerriak Iturria: Instituto Nacional de Estadística (2022)^[3]
	Post.	Izena	Probintziak	Biztanleak	Post.	Izena	Probintziak	Biztanleak
Sevilla Málaga	1	Sevilla	Sevilla	681.998	11	Cádiz	Cádiz	113.066	Kordoba Granada
	2	Málaga	Málaga	579.076	12	Jaén	Jaén	111.669
	3	Kordoba	Kordoba	319.515	13	Roquetas de Mar	Almería	102.881
	4	Granada	Granada	228.682	14	San Fernando	Cádiz	94.120
	5	Jerez de la Frontera	Cádiz	212.730	15	Mijas	Málaga	89.502
	6	Almería	Almería	199.237	16	El Puerto de Santa María	Cádiz	89.435
	7	Marbella	Málaga	150.725	17	El Ejido	Almería	87.500
	8	Huelva	Huelva	141.854	18	Chiclana de la Frontera	Cádiz	87.493
	9	Dos Hermanas	Sevilla	137.561	19	Vélez-Málaga	Málaga	83.899
	10	Algeciras	Cádiz	122.368	20	Fuengirola	Málaga	83.226

i e a Espainiako autonomia erkidegoak
Autonomia erkidegoak	Andaluzia · Aragoi · Asturiasko Printzerria · Balear Uharteak · Errioxa · Euskal Autonomia Erkidegoa · Extremadura · Galizia · Gaztela eta Leon · Gaztela-Mantxa · Kanariak · Kantabria · Katalunia · Madrilgo Erkidegoa · Murtziako Eskualdea · Nafarroa · Valentziako Erkidegoa
Autonomia hiriak	Ceuta · Melilla
Bestelako lurrak	Afrika iparraldeko espainiar subiranotasuneko uharteak