Ipar Lappi

Ipar Lappi
Berezko izena	Davvi-Lappi guovlugielda (se.) Pohjois-Lapin seutukunta (fi.)
Herrialdea Eskualdea	Finlandia Lappiko eskualdea
Udalerri-kopurua	3 udalerri (kunta)
Lurralde historikoak	Laponia
Azalera - Ur-azalera	34.140,81 km² 3.230,15 km² (%9,46)
Biztanleria Dentsitatea	16.858 (2011.05.31) 12,33 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	Finlandiera Ipar samiera Inariera¹ Skolt samiera¹
¹ Koofizialak Inari udalerrian.

Ipar Lappi edo Ipar Lappiko azpieskualdea (finlandieraz, Pohjois-Lapin seutukunta; ipar samieraz, Davvi-Lappi guovlugielda) Lappi eskualde finlandiarraren iparraldean dagoen azpieskualdea da.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Ipar Lappiko geografia»

Hammastunturi Eremu Basatiko basoa.

Ipar Lappi Lappi ekualdearen eta Finlandiaren ipar-ekialdeko muturrean dagoen azpieskualdea da. Norvegiarekin eta Errusiarekin egiten du muga iparraldean eta ekialdean, eta herrialde hauekin batera natura ingurune basatia babesteko sortu zen Pasvik-Inari Hiru aldeko Parkearen kidea da. Ipar Lappiren bizilagunak, zehazki, Mendebaldeko eta Ekialdeko Finnmark norvegiar azpieskualdeak, Kola eta Petxenga errusiar raionak, eta mendebaldeko Tunturi Lappi, hegoaldeko Rovaniemi, eta hego-ekialdeko Ekialdeko Lappi finlandiar azpieskualdeak dira. Guztira, 35.221,03 km²-ko azalera du eta, horregatik, hiru udalerri baino ez dituen arren, herrialde osoko azpieskualde zabalena da. Klima nagusia azpiartikoa bada ere, habitat mota aniztasunaren ondorioz, landare mota desberdin ugari hazten da; esaterako, lautada zabalean taiga edo baso boreala nagusitzen da eta zuhaizti ohikoenak izeidiak, sahastiak, haltzadiak, urkidiak, makaldiak, pinudiak eta, batez ere hegoaldean dauden urkidi dilindariak dira. Dena den, altuera gutxiko eremuan (300-500 m) klima polar bihurtzen da eta zuhaitzik gabeko tundra eremu bakanak daude. Azkenik, aipatzekoak dira landare-espezie ez-ohikoak bizi diren inguru zingiratsu eta paduratsuak, herrialde osoko ugaritsuenak.

Ipar argiak Njuorggán edo Nuorgam herriaren gainean.

Azpieskualdea Zirkulu Polar Artikoa paraleloaren gainean dago, 40-500 km iparrera; horrenbestez, gauerdiko eguzki, gau zuri eta gau polar fenomenoak urtero izaten dira. Lehenengo bietan, eguzkia edo eguzkiaren argitasuna Ipar Lappiko zeruaren jabe izaten da maiatzetik uztail-abuztura; Sodankyläko Elizatean, esaterako, 46 egun irauten du; Ivalon, 58 egun; eta Utsjoki herrian, aldiz, 71 (maiatzaren 18an hasi eta uztailaren 28an amaitzen da). Gau polarraren garaia edota iluntasuna nagusitzen den garaia, bestetik, laburragoa izaten da; luzeena Utsjokikoa da, azaroaren 27tik urtarrilaren 17ra (guztira, 51 egun); eta motzena, berriz, Sodankylän izaten da, abenduaren 19tik 25 ingurura. Ipar argiak ere oso ohikoak izaten dira neguko gau ilun eta oskarbietan; irail eta martxo bitartean lau gautatik hirutan izaten den fenomenoa da, urrian eta martxoan bereziki .

Orokorrean, tenperaturak leunak izaten dira udan, baina Ipar Lappiko neguak hotzak eta luzeak izan ohi dira. Elurrak azpieskualdeko lurzorua estaltzen du urri amaiera eta maiatza bitartean, gutxi gorabehera, 185 bat egunez; eta izotzak ere aintzira eta ibaien gaina hartzen du beste horrenbeste egunetan. Hilabete euritsuenak udakoak dira, uztaila bereziki, eta lehorrenak, aldiz, apirila eta maiatza. Eremu muinotsuetan, bestalde, klima polarra nagusitzen da, eta horrekin batera, zero azpiko tenperaturak. Samiek antzinean eta gaur egun oraindik ere erabiltzen duten egutegiaren arabera, Ipar Lappiko klima ulertzeko lagungarri diren zortzi garai bereizten dira: Giđđadálvi (udaberri-negua), Giđđa (udaberria), Giđđageassi (udaberri-uda), Geassi (uda), Čakčageassi (udazken-uda), Čakča (udazkena), Čakčadálvi (udazken-negua) eta Dálvi (negua). Bertako klima eta ipar argiak aztertzen dituzten bi erakunde daude azpieskualdean: Utsjokin dagoen eta Turkuko Unibertsitateak kudeatzen duen Kevo Ikerketa Institutua; eta 1914an ateak ireki zituen Sodankyläko Behatoki Geofisikoa, gaur egun Ouluko Unibertsitatearen esku dagoena .

2018ko Ipar Lappiko klima datuak
Geavvu / Kevo
Klima azpiartikoa	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Guztira
Maximoa ºC	-0,1	1	1	7,7	20,6	21,4	33,4	31,5	23,2	12,7	5,2	2,9	-
Batez besteko maximoa ºC	-8,9	-10,5	-6,5	2,8	13,3	13,2	25,2	16	11,8	2,2	0,8	-4,1	4,7
Batez bestekoa ºC	-14,6	-15,6	-13	-1,3	7,2	9,5	18,1	11,5	7,3	-1,2	-2,1	-9,4	-0,2
Batez besteko minimoa ºC	-21,1	-21,7	-20,9	-6,8	0,3	5,3	10,9	7	2,8	-5,3	-5,8	-14,2	-5,8
Minimoa ºC	-33	-34,8	-33,8	-20,7	-10,1	0,8	5,2	-0,3	-5,5	-14,9	-13,7	-25,6	-
Prezipitazio-egunak	29	27	27	23	18	23	11	23	19	20	28	27	275
Soađegilli / Sodankylä
Klima azpiartikoa	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Guztira
Maximoa ºC	0	-1,1	2	13,3	25,6	22,5	32,1	31,2	20,8	12,5	5,7	3	-
Batez besteko maximoa ºC	-6,7	-9,2	-4,3	5	16,5	15,4	26,4	18,5	12,5	3	1,4	-4,7	6,3
Batez bestekoa ºC	-11,7	-14,9	-10,4	0,2	10,2	11	20	13,6	8	-0,4	-0,6	-8,4	1,5
Batez besteko minimoa ºC	-17,3	-21,3	-18,5	-5,3	2,7	5,9	12,1	8,4	3,1	-4,6	-3,1	-13,6	-4,3
Minimoa ºC	-34,9	-33,2	-31,4	-20,9	-4,7	1,7	2,5	2,3	-7	-14,1	-12,1	-30,2	-
Prezipitazio-egunak	31	28	27	19	14	20	10	25	19	16	19	29	256

Ipar Lappi lurraldea ez da oso eremu menditsua, eta muino gehienak erdialde-ekialdean eta ipar-mendebaldean daude. Azpieskualdearen sabaia eta Finlandiako bosgarren goragune altuena Sokosti mendia da, 718 metrora iristen dena; tontor honen ondoan dago Sodankyläko Lampivaara amatista meatze ezaguna. Udalerri honetako beste muino garrantzitsu batzuk, Sokosti goraguneko Ukselmapää gainaz aparte, 700-600 metro bitartean dauden Vuomapää, Kuikkapää, Reututunturi eta Hirvaspää, eta hegoaldeko 514 metroko Luosto eski muinoa dira. Utsjokin, aldiz, 600 metro goitiko hiru tontor daude: 619 metroko Kaimioaivi, samientzat sakratua den 620 m-ko Ailigas, eta Ipar Lappiko bigarren eta Finlandiako hamaikagarren goragune altuena den Guivi edo Kuivi mendia, 640 metro neurtzen duena. Azkenik, Inariko sabaia Morgam-Viibus edo Viipustunturi muinoaren tontorra da, 599 metrora iristen dena; Inariko beste mendi garrantzitsu batzuk, 500-600 metro bitartean dauden Peäldoaivi eta Hammastunturi, eta Saariselkä eski estazioa osatzen duten Kaunispää eta Iisakkipää dira .

Fiellu ur-jauzia udan.

Inarik eta Utsjokiren ekialdeak eskualdeko antzira gehienak dauden eremua hartzen dute eta, horrela, ur gezaz estalitako azalera ehuneko altuena duen Lappiko azpieskualdea da, guztira, %9,46 (3.230,15 km²). Besteak beste, nabarmentzekoak dira Ipar Lappiko aintzira handienen artean dauden Hammasjärvi, Jullamojärvi, Muddusjärvi, Norvegiarekin muga egiten duen Buolbmátjávri edo Pulmankijärvi ospetsua, Nammijärvi, Nitsijärvi, Paatari, Pautujärvi, Rahajärvi, Suolisjärvi, Surnujärvi, Vetsijärvi eta Vuontisjärvi. Dena den, ehuneko altuaren eragile nagusia Finlandia osoko hirugarren aintzira handiena den eta udalerri bati izena ematen dion Inarijärvi edo Inari aintzira da, bere azalera 1.084 km²-koa baita; gainera, herri gehienen arteko lotura egiten duen pasabidea da, udalerriaren bihotza. Inariko samien kulturan eta sinesmenean ere garrantzi handiko lekua da eta, guztira, hiru mila uharte baino gehiago ditu, zenbait gizakien aspaldiko bizitoki izandakoak. Oro har, Inarijärvira isurtzen dituzte urak udalerritik igarotzen diren ibai gehienek; hala nola, Ivalojokik, Lemmenjokik, Siuttajokik, Vaskojokik eta luzeena den Paatsjokik. Hala ere, ibai garrantzitsuenak eta Finlandia eta Norvegiaren arteko muga marrazten dutenak, Inarijoki edo Inari ibaia eta Deatnu edo Teno (250 km-ko luzera du) dira.

Elur-oreina azpieskualdean.

Sodankylän, bestetik, tamaina ertaineko hainbat aintzira daude; dena den, handienak iparraldean dauden Lokan tekojärvi eta Porttipahdan tekojärvi urtegiak dira, herrialde osoko zabalenetakoak direnak. Hurrenez hurren, aintzira artifizialek 315,40 km² eta 148,60 km²-ko azalera dute eta 1960ko hamarkadan sortu ziren Luiro eta Kitinen ibaietako urak bilduz. Ibai hauen emaria kontrolatu ondoren, arroan hainbat zentral hidroelektriko eraiki ziren eta, hain zuzen, hauek dira eskualdea argindarrez hornitzen dutenak. Aipatzekoak dira Lappiko ibai garrantzitsuak diren Kemijoki -552 km-ko luzera duena-, Kitinen eta Luiro, baita Jeesiöjoki, Tankajoki eta Ylijoki ere. Urtero, ibai hauen ur hotzetan murgiltzen den milaka arrantzale iristen da Ipar Lappira bertako amuarrain arruntak, aintzira amuarrainak, laponiako amuarrainak, koregonoak, arrain hiruarantzak, ezkailuak, lotak, lutxoak eta perkak arrantzatzera.

Azkenik, azpieskualdean dauden hiru ur-jauzi ospetsuak nabarmendu behar dira: 26 metroko altuera duen eta herrialde osoko erorketa malda altuenetakoa duen Utsjokiko Fiellu, Inarin dagoen 13 metroko Ravadasköngäs, eta Sodankyläko Paratiisikuru ur-jauzia, Urho Kekkonen Parke Nazionalaren bihotzean dagoena.

Ipar Lappiko natura basatia nahiko zaindua da, azaleraren %50-60 babestutako lurraldeek osatzen baitute. Dena den, azken urteotan hainbat istilu eta ika-mika izan da eremu babestuen kontura. Besteak beste, 2005. urtean sami abeltzainek eta Greenpeace erakundeak bat egin zuten Metsähallitus enpresaren aurka egiteko. Metsähallitus Finlandiako babestutako natura eremuak kudeatzen dituen enpresa publikoa da eta talde ekologistak eta samiek Inariko pinu basoak suntsitzeko bidea irekitzea egotzi zioten; izan ere, Metsähallitusek pinu basoen %40 babestea erabaki bazuen ere, babestutako eremu hau emankorrak ez ziren eta sartzen zailak ziren basoek osatzen zutela salatu zuten. Hain zuzen ere, sami abeltzainek euren aspaldiko kultura mantentzeko eta neguan elur-oreinak elikatu ahal izateko ezinbestekoak dituzte azpieskualdeko pinudiak eta zuhaitzen azalak; eta neurri horren ondorioz, eskura zeuden eta aspalditik samien egonleku izandako basoak babesgabe gelditzen ziren. Erabakiak Inariko pinu basoak herrialdeko papergintza enpresa nagusien esku gelditzeko erraztasuna ematen zuela salatu zuten aldarrikatzaileek. Tirabira handiko urtea izan zen; manifestazioak izan ziren, aldarrikapenak, boikotak. Azkenean, hainbat urteren ostean, Finlandiako Gobernua, Metsähallitus, Greenpeace eta samiak akordio batera iritsi ziren eta babestutako eremua %40tik %80ra zabaltzea adostu zuten 2010ean. Negoziazioan parte hartu zuten alderdi guztiak ados agertu baziren ere, Udalek urtero udalerriko naturaren gainean eskumena zabaltzeko aldarria egiten jarraitzen du .

Peltojärvi aintzira Muotkatunturi Eremu Basatian.

Guztira, hiru parke nazional, sei eremu basati eta natura erreserba bi daude Ipar Lappin:

• Lemmenjoki Parke Nazionala: Inari eta Kittilären artean dagoen Finlandiako parke nazional zabalena da; guztira, 2.850 km²-ko azalera du. Parke nazionala Inariren eremu muinotsuenean dago, hego-mendebaldean, eta Norvegiako mugaraino iristen da. Muinoetako tundra eremuaz gain, zingirak eta errekastoen inguruko lautada zabaletan zehar zabaltzen den baso boreala dira Lemmenjokiren bereizgarriak; hala, habitat desberdin horietan hazitako animalia aniztasuna garrantzitsutzat jotzen da. Dena den, herrialdean ibilbide eta basabide ugaritasunagatik da ezaguna, urtero milaka bisitari erakartzen dituztenak; bertan, espreski eraikitako hamar etxola daude, parke nazionaleko itzulian atseden hartzeko ezinbestekoak direnak. Guztira, 2010ean, 10.000 natura zale izan zen parke nazionalean .

• Pyhä-Luosto Parke Nazionala: Kemijärvi, Pelkosenniemi eta Sodankylä artean dagoen parke nazionala da, guztira, 142 km²-ko azalera duena. Finlandian sortu zen lehendabiziko parke nazionala izan zen, 1938. urtean, eta Pyhätunturi izenpean ireki zituen ateak. Dena den, 2005. urtean, babestutako lurraldea zabaltzea adostu zen eta parke nazionalak Luosto natura eremuarekin bat egin zuen; hortaz, era berean, herrialdeko parke nazional zaharrena eta berriena da. Sorrera egunetik Lappi iparraldeko naturaren babesgune garrantzitsua izan da eta bereizgarrien artean, aipatzekoak dira 220 metroko sakonera duen Isokuru euri-bidea, baso zaharrak, eremu paduratsuak, urtero ehunka kirolari erakartzen dituen Mukava Reitti bidea eta Pyhä muinoa, Ekialdeko Lappiko eski muino nagusia dena. Iaz, 109.400 bisitari jaso zituen .

• Urho Kekkonen Parke Nazionala eta Sompio Natura Erreserba Hertsia: Urho Kekkonen Inari, Savukoski eta Sodankylä udalerrien artean dagoen parke nazionala da, Lemmenjoki ondoren, herrialdeko babestutako eremu zabalena dena; guztira, 2.550 km²-ko azalera du. Parke nazionala 1983. urtean sortu zen eskualdeko arro nagusiena babesteko asmoz, izan ere, Ozeano Artikora eta Botniako Golkora doazen Lappiko ibai gehienak sortzen dira bertan. Animalia aniztasuna ere garrantzitsua da eta arrantza zenbait ibaitan onartua dagoen arren, ehiza guztiz debekatua dago. Gainera, oinezkoentzako, eskiatzaileentzako eta txirrindularientzako ibilbideak daude, berrehun baino gehiago. Guztira, iaz, 300.400 bisitari joan zen parke nazionalera; horrela, azpieskualdeko ekonomiaren pisuzko osagarria bihurtu da azken urteotan. Urho Kekkonenen barruan, Sompio izeneko natura erreserba hertsia dago; 179 km²-ko eremua 1956. urtean sortu zen eta asmoa bertako natura guztiz babestea izan zen; hain zuzen, bisitariek bertara sartzea debekatua dute .

• Geavvu edo Kevo Natura Erreserba Hertsia: osoki Utsjokin dagoen eta 712 km²-ko eremua hartzen duen erreserba hertsia da. Iparraldeko natura berezia babesteko sortu zen 1956. urtean. Erreserbaren barruan daude, besteak beste, 26 metroko altuera duen Fiellu ur-jauzia -herrialdeko garaienetakoa dena-, 40 km-ko luzera eta 80 metroko sakonera duen Kevoko arroila, eta pasagune estutik igarotzen den Geavvu edo Kevo ibai meharra. Bisitariek debekatua dute nahierara ibiltzea natura parkean, baina, hauen gogoa asetzeko asmoz, markatutako bi ibilbide ireki dira: 64 km-ko luzera duen eta arroila inguratzen duen Geavvu edo Kevo bidea, eta eremu muinotsuetan barrena doan 78 km luzeko Guivi edo Kuivi bidea. Bi bideak zailtasun handikoak diren arren, urtero milaka naturazale iristen da bertara .

Gauerdiko eguzkia Inari aintziran. Goizeko 01:38ean Sovintovaaratik (2013ko ekainaren 1a).

• Hammastunturi, Kaldoaivi, Muotkatunturi, Paistunturi, Tsarmitunturi eta Vätsäri eremu basatiak: Ipar Lappiren bereizgarri nagusietako bat dira azpieskualdean dauden sei eremu basatiak. Gune hauek natura basatia, eta samien kultura eta bizilekuak babesteko asmoz sortuak izan ziren 1991. urtean. Hertsiki natura erreserbak ez diren arren, arau eta debeku ugari mantentzen dira. Dena den, natura altxor hauek ezagutarazteko helburuarekin basabide eta etxola ugari egin dira azken urteotan, abenturazale asko erakarri dituztenak .

Natura eremu hauetan ehizatzea erabat debekatua dago; beraz, baso borealaz gain, babestutako animalia ugari ere dago. Ugaztunen artean, aipatzekoak dira altzeak, amerikar bisoiak, azeri gorri eta zuriak, erbinude arrunt eta zuriak, hartz arreak, igarabak, ipar-katamotzak, jatunak, lemingak, lepahoriak, lepazuriak, otso arruntak, satitsu txikiak, tundrako otsoak, ur-ipurtatsak, ur-satitsu hankazuriak eta elur-orein basati eta etxekotu ospetsuak (basoko elur-oreinak).

Hegazti espezie desberdin asko daude baso ilun eta aintzira oparoetan. Elur-berdantzak, elur-hontzak, eper zuriak, eskandinaviako lagopodoak, kaskabeltz handiak, laponiako kaskabeltzak, okil hiruatzak, txirri lepokodunak eta zapelatz galtzadunak dira bertako negu latzetan bizirautea lortu duten hegazti bakarrak, alegia, urte osoan zehar ikus daitezkeenak udalerrian. Dena den, uda pasatzera iristen diren hegazti-espezieak dira nagusi; besteak beste, aliota txikiak, antxeta txikiak, arrano beltz eta arrantzaleak, belatz gorri, handi eta txikia motako harrapariak, basoilarrak, beleak, bernagorri arrunt eta ilunak, birigarro arrunt eta txikiak, luma dotoreko borrokalariak, elur-berdantzak, hontz gabiraiak, ipar-antzandobiak, ipar-belatzak, ipar-gailupak, ipar-txioak, istingor arrunt eta txikiak, kukua, kuliska gorri, pikart eta txikiak, kurlinta bekaindunak, kurriloak, laponiako berdantzak, larre-buztanikarak, larreoiloak, marikoi isats-luzeak, mendebal-txori mokomeheak, mendi-txontak, mirotz zuriak, mokoker arrunt eta hegalzuriak, negu-txirtak, negu-txontak, okil beltzak, papourdinak, siberiar eskinosoak, temminck txirriak, txiki-berdantzak, txio horiak, txirri hankalaburrak, txirritxo handiak, txoka gorritzak, ur-zozoak, urre-txirri arruntak, zingira-berdantzak, zingira-hontzak eta zozo paparzuriak. Azkenik, ur-hegazti espezie desberdin ugari aurkitu daiteke aintzira eta ibaietan, haien artean, ahate gorriztak, ahate txistulariak, ahatebeltz arrunt eta hegalzuriak, beltxarga oihulariak, izotz-ahateak, murgilari handi eta mottodunak, zerra ertain eta txikiak, eta antzara hankagorriztak, hankahoriak, muturzuriak eta nanoak .

Historia

Sami familia (1936ko irudia).

Administrazioa

Banaketa

Armarria	Izendapen ofizialak	Azalera	Biztanleria
Inariko armarria	Aanaar / Aanar / Anár / Inari	8.391,52 km²	6.727
Utsjokiko armarria	Ohcejohka / Utsjoki	5.371,78 km²	1.308
Sodankyläko armarria	Soađegilli / Sodankylä	12.415,22 km²	8.881

Garraio azpiegiturak

Sakontzeko, irakurri: «Ivalo aireportua»

Kaamanen eta Karigasniemi lotzen dituen Kantatie 92a.

Ondorengoak dira azpieskualdea zehazkartzen duten errepide eta autobide nagusiak:

4E 75 Valtatie 4: Helsinki - Lahti - Jyväskylä - Oulu - Kemi - Rovaniemi - Sodankylä - Inari - Utsjoki
5E 63 Valtatie 5: Heinola - Mikkeli - Kuopio - Kaajani - Kuusamo - Kemijärvi - Sodankylä
80 Kantatie 80: Kolari - Kurtakko - Kittilä - Tepsa - Jeesiö - Vaalajärvi - Sodankylä
91 Kantatie 91: Ivalo – Raja-Jooseppi
92 Kantatie 92: Kaamanen – Karigasniemi
952 Seututie 952: Meltaus (Rovaniemi) - Syväjärvi - Vaalajärvi
955 Seututie 955: Köngäs – Inari
967 Seututie 967: Sodankylä - Kelujärvi - Tanhua - Värriö - Savukoski
969 Seututie 969: Akujärvi – Virtaniemi
970 Seututie 970: Karigasniemi – Utsjoki – Nuorgam
971 Seututie 971: Kaamanen – Näätämö

Lehen esan bezala, autoa garraiobide erabiliena den arren, ez da errepide hauen gainean dabilen ibilgailu bakarra, Eskelisen Lapin Linjat konpainiaren autobusek azpieskualdea Lappiko eta herrialdeko hiri garrantzitsuenekin eta Norvegiarekin lotzen dutelako .

Dena den, Ipar Lappiko garraio azpiegitura garrantzitsuena Ivalo aireportua da. Aireportua Ivalo herrigunetik 11 bat km-ra eta Saariselkä turismo herritik 25 km-ra baino ez dago, Törmänen herrian, eta pista nagusia alemaniarrek Bigarren Mundu Gerran eraiki zuten alfastozko 2.499 m luzeko pista da. Finavia erakundeak kudeatzen du eta bidaiarien kopuruari dagokionez, eskualdeko hirugarren aireportu garrantzitsuena da (herrialdeko bederatzigarrena); 2013an, guztira, 146.314 bidaiari aireratu edo lurreratu ziren bertan, aurreko urtean baino %0,6 gehiago. Joan-etorri gehienak eguberrietan izaten dira, Saariselkäko azpiegiturak erakarrita negu kiroletaz gozatzera Finlandia osotik iristen diren zaleek osatzen baitute erabiltzaileen ehuneko handiena. Turismoaren gailurra negua bada ere, udaran ere parke nazionalak bisitatzera eta azpieskualdeko naturaz gozatzera iristen den bidaiari asko dago. Aireportuan Finnair eta Norwegian Air Shuttle hegazkin-airelineek egiten dute lan, eta Helsinki-Vantaa eta Kittilä aireportuetara urte guztian zehar hegaldiak eskaintzen dituzte. Neguan bakarrik lan egiten duten erakundeen artean daude, aldiz, Blue1, easyJet, Thomson Airways eta transavia.com airelineak, Amsterdamera, Kopenhagera, Londresera, Manchesterrera edota Rovaniemi hiriburura hegaldiak antolatzen dituztenak .

Azkenik, gaur egun abiazio orokorrarentzat hegaldiak baino ez dituen Sodankylä aerodromoa aipatu beharra dago, 1989. urtera arte Helsinki-Vantaa aireportura hegaldiak izan ohi zituena .

Osasuna

Sakontzeko, irakurri: «Lappi Ospitale Barrutia»

Lappi bi ospitale barrutitan banatua dago. Alde batetik, Kemi-Tornio Ardatzak eta Ylitornio udalerriak osatzen duten Länsi-Pohja Ospitale Barrutia dago; eta, bestetik, Rovaniemi hiriburua eta eskualdeko gainontzeko udalerriak dauden Lappi Ospitale Barrutia .

Familiako edo etxeko mendikuek garrantzi handia dute eskualdeko eta herrialde osoko osasun sisteman, eta hauek udalerrietan bertan dauden osasun-etxe eta eskualde-erietxetan egiten dute lan. Osasun zentro hauek ospitale txiki modukoak dira; laborategiak, kontsulta- eta ebakuntza-gelak, x izpi makinak dituzte eta zenbait mediku espezializatuk ere egiten du lan bertan. Askotan bizpahiru udalerriren artean akordioak adosten diren arren, udalerri txikienenek ere zentro hauek izaten dituzte eta, ondorioz, ospitale handiak hiri nagusienetako eskakizunak betetzeko baino ez daude. Guztira, hamabost osasun-etxe (udalerri bakoitzeko bat) eta bi erietxe daude Lappi Ospitalde Barrutian; Lappiko Ospitalea erietxe nagusia, hain zuzen ere, eskualdeko hiriburuan dago, Rovaniemin. Ipar Lappin, hiru osasun-etxe daude: Ivalon, Sodankyläko Elizatean eta Utsjoki herrian. Hauez gain, beste lau eskualde-erietxe ere badaude: Inari, Nellim eta Sevettijärvi inariar herrietan, eta Utsjokiko Karigasniemi herrian .

Lappiko Kontseilua

	Batzarkidea	Alderdia	Udalerria		Batzarkidea	Alderdia	Udalerria
--	Pekka Heikkinen	Koalizio Nazionala	Sodankylä	--	Arja Mäkitalo	Zentroko Alderdia	Sodankylä
--	Jari Huotari	Koalizio Nazionala	Inari	--	Maire Puiko	Liga Berdea	Inari
--	Marjatta Kodelin	Koalizio Nazionala	Utsjoki	--	Raimo Äärelä	Ezker Elkartasuna	Sodankylä

Biztanleria

Atzerritarrak (2020)
	Herritartasuna	Biztanleak
1.	Errusia	45
2.	Estonia	30
3.	Alemania	21
4.	Suedia	20
5.	Thailandia	13

Biztanleriaren bilakaera

	18801	18901	19001	19101	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1980	1990	1995	2000	2005	2010	2015	Orain
Inari	860	1.155	1.482	1.784	1.736	2.100	2.750	4.913	6.831	6.931	6.900	7.559	7.851	7.360	7.043	6.778	6.804	6.911
Sodankyklä	2.695	3.109	4.153	5.397	4.590	5.927	6.958	8.514	10.768	10.654	10.117	10.576	10.736	9.922	9.216	8.779	8.782	8.319
Utsjoki	390	394	488	494	528	618	781	980	1.209	1.384	1.479	1.514	1.568	1.394	1.363	1.297	1.250	1.210
Ipar Lappi	3.945	4.658	6.123	7.675	6.854	8.645	10.489	14.407	18.808	18.969	18.496	19.649	20.155	18.676	17.622	16.854	16.836	16.440

¹1916. urtean Pelkosenniemi eta Savukoski udalerriak Sodankylätik bereizi ziren; ordura arteko kopuruetan bi udalerri horietako herritarrak kontuan hartzen dira.

Azpieskualdeko bizilagun ospetsuenak zinean lan egiten duten Anni-Kristiina Juuso eta Kari Väänänen inariar antzezleak dira. Anni-Kristiina Juusok -sami jatorriko ivaloar gazteak- hainbat sari irabazi du atzerrian azken urteotan eginiko lanengatik. Besteak beste, The Cuckoo edo Kukushka errusiar filmeko antzezpenagatik Errusiako aktore onenaren saria (Nika saria) 2003an eta Errusiar Federazioko 2004. urteko estatu saria jaso zituen. Gainera, Kautokeino-opprøret edo Guovdageainnu Stuimmit norvegiar filmarengatik ere, 2008ko Amanda saria lortu zuen. Bestetik, 1953. urtean jaio Ivalon jaio zen eskarmentu handiko Kari Väänänen antzezleak herrialdean ekoiztutako hirurogei film baino gehiagotan parte hartu du eta Finlandiako zinemetako aktore ezaguna da .

Johanna Sinisalo idazlea (2008).

Andreas Alariesto eta Johanna Sinisalo sodankylär artistek ere ospea dute herrialdean. Lehenengoa sami margolari garrantzitsua izan zen, 1970eko hamarkadan herrialdean entzute handia izan zuena; batik bat, Lappiko paisaiak eta eguneroko irudiak margotzen zituen. Alariestoren obra gehienak Sodankyläko Museo-Galleria Alarieston daude. Johanna Sinisalo, aldiz, zientzia-fikzio eta fantasiazko nobela idazle ezaguna da. Besteak beste, Linnunaivot eta Ennen päivänlaskua ei voi obrak idatzi ditu; azkenekoagatik, 2000. urteko Finlandia Saria irabazi zuen .

Musika munduak ere zenbait pertsonaia ezagun ekarri ditu; Amoc rapper samia dugu guztietan ospetsuena. Inarieraz abesten duen nazioarteko musikari bakarra da, Finlandia eta Norvegian arrakasta handia izan duena; inariko samien kultura eta hizkuntzaren alde ere lan handia egin duena. Gainera, Lappiko rapperrak biltzen dituen Guerra Norte kolektiboaren burua da eta udalerria iparraldeko rap hiriburu bihurtu duela esaten da, bere atzetik rapper asko eman baita ezagutzera Inarin; besteak beste, Ambassa, Ezkimo (Hannibalin & Sopan), Stepa sodankylärra, Edorf eta Ružže. Bestalde, aipatzekoa da Angeli herrian sortu zen Angelit folk musika taldea, sami musikagintzan oihartzun handia izan duen taldea .

Azkenik, Aimo Tepsell orientazio txapelduna, 1977an borroka grekoerromatarreko munduko txapeldun bihurtu zen Pertti Ukkola, Jaakko Ruha snowboarderra, Vesa Kietäväinen aktorea, eta 1991ko Eurovision Abesti Jaialdian parte hartu zuen Kaija Kärkinen abeslaria ere sodankylär seme-alabak dira.

Samiak

Sakontzeko, irakurri: «Samien Lurraldea (Finlandia)», «Sami etnia» eta «Sápmi»

Inariko armarria

Sodankyläko armarria

Utsjokiko armarria

Kultura

Armarriak

Sakontzeko, irakurri: «Inariko armarria», «Sodankyläko armarria» eta «Utsjokiko armarria»

Elkarte eta Erakundeak

• EISCAT: Eguzkia eta Lurraren arteko elkarreragina aztertzen duen europar zientzia elkartea da. Egoitza nagusia Tromsøn den arren, elkarteak, guztira, lau radar ditu: hiru Eskandinavian (Kirunan, Tromsøn eta Sodankylän bertan) eta bat Svalbard uhartedian. Hain zuzen, EISCATek sakabanatze inkoherentea duten hiru radar sistemarekin lan egiten du (224 MHz, 931 MHz eta 500 MHz), eta, azken urteotan, ionosfera eta magnetosferan izan diren aldaketak aztertu dira .

• Jaeger Brigada: egoitza Sodankylän duen Finlandiar Armadaren unitatea da. Lappiko instalazio hauetan trebatzen dira urtero 1.600 errekruta inguru .

• Samien Parlamentua, Sámediggi, Sämitigge edo Sää´mte´ǧǧ: sami herriak Finlandian duen erakunde politiko gorena da. Sami Lurraldea osatzen duten udalerriek sortu zuten 1973. urtean, eta, hain zuzen ere, inoiz sortu den samien lehenbiziko erakunde politikoa da, Norvegiako Parlamentuaren eta Suediakoaren aitzindaria. 1996. urtean, bestetik, egungo izaera ofiziala bereganatu zuen eta, harrezkero, Parlamentuaren eginkizun nagusiak samien kultura babestu eta sustatzeko bidea ezartzea, eta herri honen iritzi ofiziala aditzera ematea dira; gainera, batzarrak mozioak eta proposamenak aurkezteko eskumena du, betiere samiei dagozkien gaien ingurukoak badira. Erakundea 2012. urtean ateak ireki zituen Sajos Kultura Etxean dago, Inari herrian, eta, zehazki, hogeita bat ordezkarik eta lau begiralek osatzen dute batzarra, lau urtean behin ospatzen diren hauteskundeen bitartez hautatuak direnak -azken hauteskundeak 2011ean ospatu ziren eta egungo presidentea Klemetti Näkkäläjärvi enontekiöarra da-. Aurrekontua, aldiz, milioi bat euro ingurukoa da, eta dirua hiru sailen (Kultura, Hezkuntza eta Gizarte ongizatea) eta bertako proiektuen artean banatzen da. Aipatzekoak dira, esate baterako, Herri Indigenen Film Zentroa eta, azken urteotan, bost sami hizkuntza nagusien (hego samiera, luleko samiera, ipar samiera, inariko samiera eta skolt samiera) arteko zubi lanak egin dituen Sámi Giellagáldu elkargunea .

• Sodankyläko Behatoki Geofisikoa edo SGO: Tähtelä auzoan dagoen eta Ouluko Unibertsitateak kudeatzen duen behatoki geofisikoa da. Finlandiako Zientzien Akademiak sortu zuen 1914. urtean, eta hainbat hamarkadaren ostean, 1997an, erakundea Unibertsitatearen esku gelditu zen; gaur egun, behatokiaren zuzendaria Esa Turunen zientzialaria da. SGO zentroaren ikerketa esparru nagusiak Lurra eta honen inguruko espazio hurbila dira; besteak beste, Lurraren magnetismoa, pultsazio magnetikoak, eta izpi eta zarata kosmikoak aztertzen dira. Dena den, ikerketa garrantzitsuenak ipar argien eta hauek Lurrean duten eragina aztertzen dutenak dira. Egoitza nagusian lurrikarak neurtzeko sismografo bat ere bada .

Museoak

Skolt Samien Etxea

• Museo-Galleria Alariesto: Andreas Alariesto sodankylär margolari samiaren museoa da. Egoitza nagusia Sodankyläko elizatean dago, eliza zaharra eta "Elur-oreina eta samia"-ren estatuaren artean, 1986. urteko uztailean ireki zituen ateak, Alariesto hil baino hiru urte lehenago. Museoak erakusketa bakarra du, "Andreas Alariesto (1900-1989)" izenekoa, eta bertan, margolariaren bizitzako artelan nagusiak biltzen dira. Guztira,ehun margolanek eta Lapin kylä edo "Sami herria" izeneko eskultura txiki batek osatzen dute erakusketa, artistaren haurtzaroko bizitzaren eta Lappiko paisaien berri ematen dutenak. Museoaren jabeak Riikka eta Andreas Alariestoren Lappiko Irudien Fundazioa, eta Sodankyläko Udala dira .

• Siida edo Samien Museoa: sami etniaren kultura eta historiari buruzko museoa da, Inari herrian dagoena. Museoa Lappiko jatorrizko etniaren erakustoki nagusia da. Bertan daude erakusgai, besteak beste, samien jantziak, harribitxiak, lan eta ehiza tresnak, etxebizitzak, margolanak eta musika instrumentuak; baita Izotz Arotik honera eskualdean aurkitu diren aztarna arkeologiko nabarmenenak ere. Gainera, samien kultura, arte eta bizimodu tailerrak antolatzen dira, eta iparraldeko beste hainbat herriren erakusketak ere jasotzen dira; hala nola, inuitenak eta nenetsenak. Dena den, sami herriaren erakusleiho nagusi izateaz gain, zabalik dirauen urte guzti hauetan, museoa sami kulturaren hauspoa ere bihurtu da; izan ere, etnia honen gaineko ikerkuntza zientifikoak eta, babesteko eta sustatzeko ekintza garrantzitsuenak museoa kudeatzen duen elkarteak antolatzen ditu. Bestetik, eraikin nagusia Juhani Pallasmaa arkitektoaren obra da eta Inari aintziraren ertzean dago, mendeetan inariko samien bilgune izan den aintziraren ertzean, alegia. Museoaren egoitza nagusiak 1998. urtean ateak ireki bazituen ere, aitzindaria Inariko Sami Museoa izan zen, 1959an sortua. Urte horretan, sustatzaileek museoak eskainiko zituen bildumak, eraikinak eta objektuak biltzen hasi ziren eta, azkenean, 1963. urtean zabaltzea lortu zen. 1999. urtean, Museo Nazional kategoria eskuratu zuen. Aipatzekoa da, azkenik, eraikin nagusiaz gain, udaran estalperik gabeko museoa irekitzen dela ondoko lursailean, Inariko Sami Museoa izenekoa, eta, batik bat, azken urteotan, lan handia egin dela museoaren adarrak Lappiko gainontzeko sami herrietara zabaltzen. Ipar Lappiko museo garrantzitsuena da .

• Urre bilatzailearen Museoa edo Kulta museo: Tankavaaran (Vuotsotik hurbil, Sodankylkän) dagoen urre sukarrari buruzko museoa da. 1973. urtean sortu zen, Finlandiako urre bilaketaren historia gorde eta ikertzeko asmoz, eta, hain zuzen, urre bilaketa gaitzat duen mundu osoko museo bakarra da. Erakusketa iraunkor bakarra Lappiko urrearen historiari buruzkoa da, urre bilatzaileen bizimoduaren kronika, dokumentuak, tresneria eta irudiak biltzen dituena. Udan, bestetik, Auraria izeneko gunea irekitzen da; bertan, bisitariek ibaian urrea bilatzeko saiakera egiteko aukera dute. Museo eta ikerketa gunearen kudeatzailea gobernuaren finantziazioa duen Goldmuseum Fundazioa da .

Ondasun nabarmenak

• Pielpajärviko baseliza: Inari herritik 10 bat km iparraldera dagoen baseliza da, zutik dirauen azpieskualdeko egurrezko eraikin zaharrena Sodankyläko eliza zaharraren atzetik. Baseliza basoaren erdian dago, Pielpajärvi aintziratik hurbil, eta 1760. urtean eraikia izan zen, hondatua zegoen aurreko elizaren gainean. Dena den, Pielpajärvi ez da beti leku desertua izan; hain zuzen, inariko samiek, sasoiaren arabera, arrantza eta ehizaren arabera, egonlekuz aldatzen zuten, eta neguko hilabete luzeak igarotzeko, geldialdia egiten zuten ingurune honetan. Horrela, Pielpajärviko neguko herria sami gizartearen gune nagusia izan zen hainbat mendez. Elizaren nagusitasuna, zehazki, XVII. eta XVIII. mendeetan eman zen, harik eta Inari herri berria finkatu zen arte. Ondorioz, XIX. mendearen erdialdean, hondatzen hasi zen, eta, 1888. urtean, Inariko eliza eraiki zenean, alde batera utzia izan zen. Hala ere, XX. mendean, susperraldia etorri zen. Neguko Gerrako bonbardaketa batean, Inariko eliza suntsitua izan zen, eta baselizak ateak ireki behar izan zituen, berriro ere, 1940. urtean. Gaur egun herrigunean eliza berria eraiki den arren, Pielpajärvikoa oso baseliza arrakastatsua eta maitatua bihurtu da inariarrentzat, eta, urtero, Aste Santuko eta udako elizkizunak, ezkontzak, bataioak eta beste hainbat ospakizun bertan burutzen dira. Eraikinak greziar gurutze itxurako oinplanoa du, 14 metroko luzera eta 13,6 metroko zabalera, eta egurrezkoa da guztiz .

• Sajos Samien Kultura Etxea edo Saamelaiskulttuurikeskus Sajos: Inari herrian dagoen kultura etxea da. 2012ko apirilean ireki zituen ateak, eta bertan daude, besteak beste, Samien Parlamentua, Samien Hezkuntza Institutua, Lappiko eskualde gobernua eta sami herriaren artxibo nagusia. HALO arkitektoak Ouluko enpresak diseinatu zuen eraikina, eta helburua argien arteko kontrastea egitea izan zen; hain zuzen, Sajosen aurrealde beltzaren, eta barrualdeko pinu zuriaren eta neguko elurraren arteko kontrastea burutzea. Eraikina samien jatorrizko eraikuntzagintzan dago oinarrituta, eta Sajos izenak ere inariko samiera jatorria du. Horrela, Kultura Etxea Ipar Lappiren eta samien elkargune nagusia bihurtu da azken urte honetan, eta Inariko ekitaldi eta ospakizun bereziak bertan antolatzen dira .

• Sodankyläko eliza zaharra: Sodankylän eraiki zen lehenbiziko eliza eta zutik dirauen Lappiko egurrezko eraikin zaharrena da. Tenpluak 1689. urtean ireki zituen ateak, Suediar Inperioak abian jarritako egitasmo baten eskutik; hain zuzen, XVII. mendean, Inperioak ipar-ekialdeko mugan zeuden menpeko lurraldeetan agintea indartzeko asmoz, bertan bizi ziren samiak kristautzeko neurriak hartu zituen. Aurreneko elizak Inari, Kemijärvi eta Kuusamon eraiki zituzten, eta hauekin batera, suediar kultura, lege eta aginpidea hedatzea lortu zuten. Horrela, Lappiko kultura eta historian duen lekukotasunagatik, Sodankyläko eliza zaharra eskualdeko ondare nabarmenetakoa da. Eraikinak garaiko ostrobotniar egurrezko elizen diseinu bera du; hortaz, erdi aroko finlandiar arkitektura erlijiosoaren eredu garrantzitsua da. Hala, eliza zaharra hainbat aldiz eraberritu behar izan den arren, jatorrizko diseinu eta egitura mantentzen ditu; azken berritzea, hain zuzen, 90eko hamarkadan egin zen. Gaur egun, ondasuna zaintzeko asmoz, udan eta ospakizun berezietan baino ez da erabiltzen eliza. Guztira, 220 eserleku inguru dauzka .

Ukonsaari uhartea (Ukonkivi) Inari aintziran.

• Ukonkivi (euskaraz, "Ukkoren arroka"): Inari aintzirako Ukonsaari uharte harritsuan dagoen leku sakratua da. Izenak berak dioen moduan, finn herriaren Ukko jainkoaren edo samien Äijih baliokidearen uhartea da, alegia, zeruaren, denboraren eta beste erabilera naturalen jainko gorenaren arroka. Guztira, uharteak 30 metroko altuera eta 50 metroko zabalera du; luzera, aldiz, 100 bat metrokoa. Inariko samientzat sakrifizio gune garrantzitsua izan zen, eta XIX. mendera arte erabilia izan zela uste da. Gutxienez, bi seita edo sakrifizio leku aurkitu dira; lehena, 1873. urtean aurkitu zuen Sir Arthur Evans britainiar arkeologo ospetsuak, uharteko kobazulo batean antzinako hainbat harribitxirekin topo egin zuenean; bigarrenaren berri, aldiz, finlandiar arkeologoek eman zuten 2007. urtean. Uharteko kobazueloetan, hain zuzen ere, elur-orein hezurrak, harribitxiak eta txanponak aurkitu izan dira urte hauetan. Ukonsaari Inari herritik 11 km-ra dago, eta hango Siida museoak gidatutako bidaiak antolatzen ditu udaran .

Ekonomia

Ukonjärvi aintzira elurtuaren neguko irudia Ivalo herritik.

Paratiisikuru ibarra, ur-jauzia eta aintzira udaran; Ukselmapää muinotik ateratako argazki panoramikoa.