Enontekiö: berrikuspenen arteko aldeak
tNo edit summary |
tNo edit summary |
||
| 199. lerroa: | 199. lerroa: | ||
==Kanpo loturak== |
==Kanpo loturak== |
||
* {{en}} [http://www. |
* {{en}} [http://www.finavia.fi/airport_enontekio Hettako aireportua] |
||
* {{en}} [http://www.kilpisjarvi.org/index_en.htm Kilpisjärvi herrixka] |
|||
==Argazki gehiago== |
==Argazki gehiago== |
||
<center><gallery> |
<center><gallery> |
||
Irudi:Enontekiökoauroraboreala.jpg| |
Irudi:Enontekiökoauroraboreala.jpg|[[Aurora Boreal]]a. |
||
Irudi:Enontekiö kirkko.JPG|[[Hetta]]ko eliza. |
Irudi:Enontekiö kirkko.JPG|[[Hetta]]ko eliza. |
||
Irudi:Käsivarsi Eremu Basatia.png|[[Käsivarsi Eremu Basatia]]. |
Irudi:Käsivarsi Eremu Basatia.png|[[Käsivarsi Eremu Basatia]]. |
||
14:37, 30 martxoa 2008ko berrikusketa
|
Enontekiö (Eanodat) | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Berezko izena | Enontekiön kunta | ||
| Herrialdea | .svg){kind=small} Finlandia
| ||
| Lurraldea | Lappi | ||
| Eskualdea | Lappi | ||
| Alkatea | Pentti Keskitalo | ||
| |||
| Koordenatuak | 68°23′05″N 23°38′20″E / 68.38472°N 23.63889°E | ||
| Azalera | 8.391,53 km² [1] | ||
| Biztanleria | 1.957 (2008.01.31) [2] | ||
| Dentsitatea | 0,2 bizt/km² | ||
| Hizkuntza ofiziala | Finlandiera Samiera * Iparraldeko Samiera | ||
| Sorrera | 1877 | ||
| Webgune ofiziala | (Ingelesez) (Finlandieraz) | ||
Enontekiö (Iparraldeko Samieraz: Eanodat; Suedieraz: Enontekis), Finlandiako Lappi probintzian eta Finlandia, Norvegia eta Suediaren arteko mugen artean aurkitzen den udalerria da. Finlandian Käsivarsi (besoa) bezala ezagunagoa da herrialdearen muturra delako eta irudimenaren laguntzaz, Suomi-neito edo herrialdearen emakumezko pertsonifikazioaren irudia hauteman daitekelako.
Ez dago Enontekiö izeneko biztanle-gunerik; izan ere, 1877. urtean udalerria osatzen duten herrixkak batu egin ziren haien kezkak ozenago iradokitzeko helburuarekin eta baterakuntzari Enontekiö izena eman zioten. Gaur egungo udalerriak gutxi gorabehera 2.000 biztanle dauzka 8.359,28 km²-ko azaleran (zazpi aldiz Gipuzkoa osoa), eta honek, dentsitate txikieneko Finlandiako hirugarren udalerria bilakatzen du.
Finlandiera eta iparraldeko samiera dira hizkuntza ofizialak, baina hizkuntza nagusia lehenengoa da, samiera hitz egiten duten herritarrak ez baitira berrehunera iristen. Hala ere, samitarren ehunekoa herrialdeko altuena da Inari eta Utsjoki udalerrien ondoren, %20koa gutxi gorabehera [3].
Geografia
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Enontekiö |
Finlandiako ipar-mendebaldeko muturrean kokatua dago udalerria eta Norvegiarekin eta Suediarekin egiten du muga, non Könkämäeno eta Muonionjoki ibaiek ingurune natural berezi bat sortzen duten. Inari, Kittilä eta Muonio udalerriak aldiz, bere bizilagun finlandiarrak dira. Klima mota ezberdinak baldintzatuta, hazten diren landare-motak anitzak dira; hegoaldeko mugan izeiak aurkitzen dira, pinuak agertzen dira ondoren eta Hetta herriaren inguruan aldiz, urkiak bihurtzen dira zuhaitz nagusi. Azkenik, Pöyrisjärvi aintziraren bazterrean, ipar-mendebaldeko lurretan eta 600 metro goitiko ingurunetan (mendixketan), Finlandiako zuhaitzik gabeko tundra eremu bakanetakoa bihurtzen da buru.
Faunari dagokienez, ez dago animalia-mota asko klima hotza dela eta, baina animali polar batzuk aurki daitezke. Hegazti nagusiak elur-hontzak, lagopodo zuriak, txirri lepokodunak eta zozo paparzuriak dira eta ugaztunen taldea Azeri artikoek, lemingek eta elur-oreinek (gehienak etxekotuak) osatzen dute batez ere. Hauek, Käsivarsi, Pulju, Pöyrisjärvi eta Tarvantovaara bezalako eremu basatietan eta Pallas-Yllästunturi Parke Nazionala eta Malla Erreserba Naturalean daude babestuak.
Udalerriko eta Finlandia osoko sabaia iparraldeko Eskandinaviar mendietan aurkitzen den Halti (1328 m) mendixka da. Hala ere, Saana da udalerriko mendi ospetsuena, Kilpisjärvi herrixka magalean duela eta urtero turista gehien erakartzen dituena. Ur-jauzi handiena, Pihtsusköngäsgo ur-jauzia, udalerrian kokatzen da ere eta puntu misteriotsu bat sortzen da bertan arrasti lainotsuetan. Aintzira ezagun eta nagusienak Pöyrisjärvi, Ounasjärvi eta izen bereko herrixkaren ondoan aurkitzen den Kilpisjärvi aintzirak dira.
Guztira, 825 aintzira daude Enontekiön eta bere azalera guztiaren 300 km²-a baino gehiago osatzen dute. Baso-eremua %19koa baino ez da eta beste guztia zelai zabalek eta zingirek osatzen dute. Azkenik, lurraren %83a jabetza nazionala da eta honetan Pallas-Yllästunturi Parke Nazionala eta Malla Erreserba Naturala bezalako babestutako lurrak aurkitzen dira. Gainontzekoa, Enontekiö herriaren lurrak, baso txikiek eta jabetza pribatuek osatzen dute.
Udalerria Zirkulu Polar Artikoaren gainean aurkitzen da. Honenbestez, eguzkia, 73 egunetan ezkutatu gabe egoten da udetan eta neguetan aldiz, 51 eguneko lo sakona edukitzen du. Klima Artikoa da nagusi udalerrian eta ondorioz, tenperatura leunak jasaten dituzte udan, baina neguak hotzak eta luzeak izan ohi dira. Hala ere, neguak ez dira gainontzeko Laponian bezain hotzak, Ozeano Artikora iristen diren ur-korronte beroek negua leuntzen baitute. Aurora Borealak ere oso ohikoak izaten dira irailetik urrira eta martxo eta apiril bitartean.
Historia
Lurralde hauetara iritsi zen lehen gizarte antolatua k.a. 6.000. urtekoa dela uste da, Izotz Aroaren ondoren, iparraldeko klima leuntzen eta glaziarrak urtzen hasi zirenean. Eratu zen kulturari Komsa edo Gorravárri izena ematen zaio eta Ozeano Artikoko kostaldean ezarri zirenez gehienbat, Ipar Itsasoko lehen norvegiar tribuekin harreman estuak izan zituzten. Azken frogek argitu dutenez, samitarrak, tribu honen eta beranduago Eskandinaviara immigratu zuen beste tribu batzuen nahasketaren ondorioa dira.
Enontekiöko lehen bizi-aztarnak ehiza-tresnak, harri bitxiko apaingarriak, margolanak eta hainbat hilobi dira. Aztarna gehienak Ounasjärvi aintziran eta Muotkajärvi, Periläjärvi eta Pöyrisjärvi aintziren inguruan aurkitu dira. Hasierako biztanleak ehizatik eta arrantzatik bizi ziren, nomadak ziren gehienbat, baina gutxinaka, gaur egun dirauen ohitura bati hasiera eman zioten, elur-oreinen zaintza.
Kristautasuna XVI. mendean hedatzen hasi zen suediarren eraginaren ondorioz eta ondorioz, Enontekiöko lehen eliza eraiki zen. Lurraldearen zabalera zela eta, beste eliza asko eraiki behar izan zituzten eskualdean erlijioa egonkortzeko; hala nola, Markkinakoa 1611. urtean. Kristautasunarekin batera, lehen finlandiarrak iristen hasi ziren bertara eta teknika berriak erakusten hasi zitzaizkien bertako samitarrei.
Errusiarrek Finlandia bereganatu zutenean, hainbat arazo bizi izan zituzten Enontekiön abeltzaintzatik bizi ziren herritarrek. Izan ere, hotzaren eraginez, prozesu biologiko guztiak oso geldoak dira. Hildako landare zein animaliek denbora asko behar izaten dute deskonposatzeko, eta hori dela eta, mantenugai gutxi izan ohi du lurzoruak. Honenbestez, animaliak neguan, Ozeano Artikoaren kostaldera eramaten zituzten, Norvegiara; beraz, Finlandia errusiarrek bereganatu zutenean, Suedia eta Norvegiako mugak itxi egin zituzten eta bertako herritarrak iparralderantz jo ezinik aurkitu ziren. Mugen itxiera eta beraien bizimoduaren aldaketa ozenago salatzeko, 1877. urtean, gaur egun Enontekiö osatzen duten herrixkak batu egin ziren eta gaur egungo udalerria sortu zuten.
Finlandiak 1917. urtean independentzia lortu ostean eta independentziaren prozesua oraindik egonkortu gabe zegoenean, Bigarren Mundu Gerrak eztanda egin zuen Europan. Herrialdeak bere estatusa mantendu nahian, Alemania naziarekin bat egin zuen SESB bere lurraldetik urrundu nahian. Norvegiatik iritsitako tropa alemaniarrak herrixketan egokitu ziren eta Ozeano Artikoaren defentsa antolatzeari ekin zioten. Hainbat gerren ondoren, Finlandiak, SESBekin bake-akordio bat sinatu zuen, eta horrek, alemaniarrak Finlandiar lurretatik botatzea eskatzen zuen. Honela, Finlandiak naziak jazartzeari ekin zion. Hauek, bizilagun den Norvegiara, euren herrialde satelitera alde egitera behartuak izan ziren, baina ihes egin baino lehen Enontekiö udalerrian eta gainontzeko mugako udalerrietan kokatu ziren finlandiarrak hauen atzeraldia eragozteko. Laponiako Gerra hasi zen. Ondorio garratzak izan zuen udalerriak, baina finlandiarren garaipenak behintzat, herrixken berregituratzea bultzatu zuen.
Handik aurrera, finlandiar exodo handia eman da. Ondorioz, samitarren kopurua gutxituz joan da eta geroz eta egitura garatuagoak heltzen hasi dira. Hala ere, samitar-taldeak guztiz integratuta daude egunerokoan eta kultura aberastuz, bi gizarte-taldeak inolako ezberdinketarik gabe bizi dira.
Administrazioa
Azpiegiturak
Hetta herrixkan Helsinki hiriburura egunean bidai batekin lotzen duen alemaniarrek Jarraipenaren Gerran eraikitako aireportu bat aurkitzen da.
Enontekiö hain handia izanagatik, bertatik mugitzea oso zaila da kotxez ez bada. Ez dago iparralderaino doan trenik, ezta autobusik ere. Aireportua da Helsinkitik bertara iristeko modu errazena, baina Rovaniemi Lappiko hiriburutik edota inguruko beste udalerrietatik iristeko kotxea hartu beharra dago.
Banaketa
Nahiz eta beti bateraturik aurkezten diren, hainbat herrixkatan dago antolatua udalerria; izan ere, ez dago Enontekiö izeneko biztanle-gunerik.
Enontekiöko "auzoak" dira, baina distantzia kontuan izanik, Euskal Herriko auzoak baino ezberdintasun handixeagoak dituzte euren artean. Hauek dira garrantzitsuenak:
|
|
Hiri Senidetuak
Mugaz bestaldeko Kiruna (Suedia), Kautokeino eta Storfjord (Norvegia) udalerriek eta Enontekiök elkar-laguntza eta kooperazio akordioak adostu dituzte.
Politika
| Udalaren eraketa [4] | |||
|---|---|---|---|
| Alderdia | Eserlekuak | Ehunekoa | 
|
| Zentroko Alderdia | 13 | % 55,6 | |
| Johtti Sápmela | 3 | % 13,5 | |
| Alderdi Sozial-Demokrata | 2 | % 11,4 | |
| Alderdi Nazionala | 2 | % 9,8 | |
| Kristau Demokratak | 1 | % 4,2 | |
2004ean egin ziren udal-hauteskundeetan Enontekiöko udala eratu zen. Finlandiako nekazal-lur gehienen antzera, Zentroko Alderdia suertatu zen garaile. Gainera, gehiengo osoa lortu zuen eta Alderdi Nazionala eta Alderdi Sozial-Demokrata bezalako alderdi estatalak oso atzean utzi zituen. Bigarren indarra Johtti Sápmela, samitarren alderdia izan zen, hauen kultura gobernuan parte hartzearren eratua.
Hurrengo hauteskundeak aurten ospatuko dira.
Demografia
Armarria
Armarrian lagopodo zuri bat agertzen da, eskualde hartan oso ohikoa dena eta antzinako gosete garaian oso lagungarria izan zen hegaztia. Horregatik, "Bizitzaren Hegaztia" bezala da ezagunagoa bertan [5].
Biztanleria
Europar Batasuneko herrialdeekin eta Finlandiako udalerriekin alderatuta, Enontekiön, 15 urte baino gutxiagoko biztanleriaren ehunekoa altua da, %17a, eta 65 urte gehiagoko biztanleria aldiz txikia, %15ekoa. Erlijioari dagokionez, gehienak sinesgabeak eta luteranoak dira [6].
2.000 biztanlera iristen ez den udalerri hau, biztanle gutxien dituen Lappiko laugarren udalerria da eta bere azalera handiak, Finlandiako biztanle dentsitate txikiena duen udalerria bilakatu du.
| 1980 | 1990 | 1995 | 2000 | 2002 | 2004 | 2005 | 2006 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2.286 | 2.472 | 2.413 | 2.145 | 2.073 | 1.998 | 2.000 | 1.997 |
Samitarrak
Udalerria, samitarren lurraldearen barnean aurkitzen da (Sápmi). Biztanleriaren %19a, talde-etniko honen parte da, baina bakarrik %10 justuak hitz egiten du samieraz ama hizkuntza gisa (iparraldeko samieraz hain zuzen). Lappi osoan bezala, lurralde honetan bizi diren samitarrak legeekin eta eskubide bereziekin babesturik daude euren hizkuntza eta kultura gal ez dadin. Honela, udalerria, bi kultura ezberdinen artean eratzea lortu da, bien arteko ezberdinketarik gabeko bizimodua, oreka eta bizikidetza direla oinarri. Enontekiöko samitar ezagunenak Anni-Kristiina Juuso aktorea, Nils-Aslak Valkeapää idazlea eta Wimme Joik-abeslaria dira.
Hezkuntza eta Osasuna
Bost eskola publiko daude guztira udalerrian, bakoitza herrixka nagusietan, eta bertan, hain famatua den Finlandiako hezkuntza irakasten da. Gainera, samitarrek, haien hizkuntzan ikasteko eskubidea daukate Finlandiako eskola publikoetan.
Osasunari dagokionez, Enontekiök, programa berezi bat antolatua dauka Muonio bizilagunarekin eta bien artean herritarren osasunaz arduratzen dira. Bi udalerrien erietxea, Muonion kokatzen da, baina eritasun arinak sendatzeko eskualde-erietxeak aurkitzen dira Hetta eta Kaaresuvanto herrixketan.
Ekonomia
Enontekiöko egitura ekonomikoaren arabera, lan egiten duen biztanleriaren %76a, zerbitzuetan egiten du lan; bai zerbitzu publikoetan, bai baso-zaintzan, bai turismoan [8]. Gainontzekoak, nekazaritzan (egoera klimatikoak baldintzatuta) eta elur-oreinen abeltzaintzan egiten du lan gehienbat. Laponian industria ia garatu gabe dagoenez, langabetuen kopurua ia Finlandiako udalerri guztietako altuena da, baina herriko nekazal-bizimodua dela eta datu hauek ez dira larriak suertatzen.
Herria bisitatzen dutenak norvegiar eta alemaniarrak dira gehien bat. Lehenengoak, muga igarotzen dute erosketa merkeagoak egiteko aburuarekin eta udalerrian uzten duten dirua oso mesedegarria da bertako ekonomian. Nahiz eta Lappiko beste udalerri batzuk baina turista gutxiago erakarri, hauen kopurua haziz doa urteak igaro hala. Normalean, arrantza egiteko, naturaz gozatzeko eta neguko gauerdiko eguzkia Kilpisjärvi herrixkatik ikusteko etortzen dira.
Ikus, gainera
Kanpo loturak
- (Ingelesez) Hettako aireportua
- (Ingelesez) Kilpisjärvi herrixka
Argazki gehiago
-
Hettako eliza. -
-
-
Erreferentziak
| Udalerriak |  | |
|---|---|---|
| Aspaldiko udalerriak | ||