2022ko Irango istiluak

Wikipedia, Entziklopedia askea
2022ko Irango istiluak
Irudia
Motamanifestazio
protesta
matxinada
Honen izena daramaMahsa Amini
Denbora-tarte2022ko irailaren 17a - 
Data2022
Argumentu nagusiawomen's rights in Iran (en) Itzuli
death of Mahsa Amini (en) Itzuli
KokalekuTeheran
Sanandaj
Zahedan
Kurdistango probintzia
Izeh (en) Itzuli
Maxhad
Raxt
Sari
Khuzestan
Xiraz
Karaj
Arak
Sistan eta Balutxistan, Iran
Iran
Iran
HerrialdeaIran
AbiapuntuKurdistango probintzia
Kausadeath of Mahsa Amini (en) Itzuli
Pertsona hilak522 (2023ko urtarrilaren 15a)
Pertsona zaurituak898
Komunikabide
Osatuta
Solidarity demonstrations related to Mahsa Amini protests in Iran in Berlin 2022-10-22 (en) Itzuli
detainees of the Mahsa Amini protests (en) Itzuli
list of people killed during the Mahsa Amini protests (en) Itzuli
Hashtag#MahsaAmini, #مهسا_ایمنی, #OpIran, #IranProtests, #Mahsa_Amini, #MahsaAminii eta #IranProtests2022

2022ko Irango istiluak edo Mahsa Aminiren heriotza salatzeko protestak 2022ko irailaren 14an hasi ziren Iranen, Mahsa Amini emakume kurdua atxilotu eta Irango polizia erlijioso islamikoak jipoitu ostean.[1]

Protestak Saqqez, Sanandaj, Divandarreh, Baneh eta Bijar hirietan hasi ziren Kurdistango probintzian, eta gero Irango beste leku batzuetara zabaldu ziren. Protesta horiek berehala zabaldu eta hurrengo egunean, Teheran, Hamedan, Mashhad, Sabzevar, Amol, Isfahan, Kerman, Shiraz, Tabriz, Rasht, Sari, Karaj, Tonekabon, Arak, Ilam eta beste hiri asko batu ziren protesta horietara.[2][3] Azaroaren 20an, 410 hildako eta 17.251 preso eragin zituzten.[4]

2022an Munduan zehar elkartasun protestak jazo ziren, hala nola Alemanian, Parisen, Suedian, Grezian, Txilen, New Yorken, Londresen, Australian... Halaber, mundu zabalean emakumeek beren ilea moztu zuten Iranen sufritzen duten askatasun falta salatzeko.[5][6]

Mahsa Amini[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Mahsa Amini»

Mahsa Amini 22 urteko herritar irandarra zen, jatorriz Saqezekoa, Kurdistango probintzian. Familia intelektual batek hazi zuen, eta hiri kurdu batean bizi izan zen, non jendea Irango gobernuen errepresio gogorrenaren pean egon den.[7][8][9]

Irailaren 14an, asteartea, arratsaldeko 6:00ak aldera atxilotu zuten Amini Moralaren Poliziako agenteek, Teheranen dagoen Shahid Haqani autobideko Shahid Haqani metro-geltokitik gertu. Kiaresh Amini nebak protesta egin ondoren, arreba atxiloketa-zentrora eramango zutela esan zioten, "informazio-klase" bat jasotzeko, eta ordubetean askatuko zutela, baina Kasra ospitalera eraman zuten anbulantzian.[10][11][12]

Bi egunez, Teherango Kasra ospitalean egon zen Amini koman, eta horrek jendearen sentimenduak piztu zituen, eta beste behin ere Orientazio Patruilaren eta hijabari buruzko legearen aurkako protesta eragin zuen.[13][14]

Bi egunez koman egon ondoren, Kasra ospitaleko zainketa intentsiboetako unitatean (Teheran) hil zen Amini.[15] Fars berri-agentzia erdi-ofizialak jakinarazi zuen Amini 2022ko irailaren 16an hil zela.[16][17]

Erreakzioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaleko protesta masiboak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mahsa Aminiren heriotzaren ondoren, hainbat hiritako pertsonak, Teheran hiriburua eta Saqqez bere jaioterria barne, kalera irten eta kontsignak garrasika aritu ziren Irango Gobernuaren aurka. Polizia-indar bereziek Irango manifestazio horiek erreprimitu egin zituzten.[18][19]

Hil eta bi egun geroago, protestek eta herri-atsekabearen adierazleek aurrera jarraitu zuten. “Emakumeak, bizitza eta askatasuna” aldarrikatu zuten manifestazio-talde bat sartu zuen Teherango Unibertsitatean, Aminiren heriotzagatik.[20]

Hildakoak eta zaurituak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Masha Aminiren heriotzagatiko protestek, gutxienez, lau pertsonaren heriotza eragin zuten, eta 75 pertsonatik gora zauritu ziren Irango segurtasun organismoek egindako tiroen ondorioz. Gertaera gehienak Irango Kurdistanen izan ziren.[21][22] 75 pertsona baino gehiago hil ziren Irango manifestazioen errepresioan, hil ondorengo hamar egunetan, Mahsa Amini gaztearen heriotza gaitzesteagatik.[23][24]

Hiyab erreketak eta ile mozketak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Emakume irandarrek ilea moztu eta hijab-a ere erre zuten Mahsa Aminiren heriotzagatik protesta egiteko, bere sare sozialetan protesta egiteko modu baketsua jarriz.[25][26]

Nazioarteko protestak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ehunka pertsona atera ziren kalera munduko hiriburu handietatik, batez ere emakumeak eta gazteak. Masha Amini gaztearen heriotzagatiko protestekin bat egin zuten, eta Irango lege islamiarren errepresioaren aurka borrokatu ziren, gertaerak argitzea eta errudunentzako zigorra eskatuz.[27][5][6]

Irango kontserbadorismoaren kritikak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gheis Ghoreishi analista kontserbadoreak bere sare sozialetan esan zuen moralaren polizia sistema politiko teokratiko persiarrarekiko gorroto-fabrika bat dela.

“Erlijioso gehienek ez dute babesten seme-alaben aurkako indarkeria, legez kanpokoa eta diziplinarik gabea”.[28]

Alemania[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Olaf Scholz-ek, Alemaniako kantzilerrak, Mahsa Aminiren heriotza "beldurgarritzat" jo zuen, poliziaren zaintzapean, eta bere tristezia adierazi zuen protestetan "emakume ausartak" hiltzeagatik. Emakumeek beren erabakiak hartzeko eta beldurrez ez bizitzeko aukera izan behar zutela gaineratu zuen.[29]

Txile[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gabriel Boric Txileko presidenteak, Nazio Batuen Segurtasunaren Erakundearen (NBE) Batzar Nagusian egindako hitzaldian, omenaldia egin zion Mahsa Aminiri, eta mundu osoko boteretsuek botere-abusua desagerrarazteko deia egin zuen.[30][31][32]

Estatu Batuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Estatu Batuetako Gobernuak emakumeen aurkako indarkeriaren amaiera eskatu zuen Iranen, Robert Malley bozeramalearen eta Irani buruzko Estatu Departamentuaren ordezkari bereziaren bidez.[20]

Antony Blinken estatubatuar idazkariak Twitter-en hauxe argitaratu zuen: "Aminik bizirik egon behar zuen gaur. Estatu Batuek eta Irango herriak negar egiten diote. Irango gobernuari eskatzen diogu emakumeen jazarpen sistemikoari amaiera eman diezaion eta protesta baketsua egin dezan".[33]

Joe Biden Estatu Batuetako presidenteak, 2022ko irailaren 21ean Nazio Batuetako munduko liderren urteko diskurtsoan, Iranen emakumeen egoerari eta Mahsa Aminiren heriotzari buruz hitz egin zuen, eta Irango emakumeekiko elkartasuna adierazi zuen.[34]

Frantzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Frantziako Kanpo Harremanetarako Ministerioak Mahsa Amini hil zuen tortura gaitzetsi zuen.[35]

Emakume irandarrek bezala, 50 abeslari, ekintzaile eta aktorek baino gehiagok beren indarra bidali nahi izan zuten ilea moztuz eta bideoa sare sozialetara igoz. Frantziar ospetsuen artean, Juliette Binoche, Marion Cotillard, Isabelle Adjani, Charlotte Gainsbourg, Jane Birkin, Isabelle Huppert edo Bérénice Bejo egon ziren.[6]

Italia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Italiak gaitzetsi egin zuen Aminiren heriotza tuit batean Farnesinak Mahsaren heriotzagatiko mina adierazi zuen eta ekintza horren egileak identifikatu eta horregatik erantzun beharko zutela espero zuela.[33][36]

NBE[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Giza Eskubideetarako Ravina Shamdasani Nazio Batuen goi-komisarioaren bulegoko bozeramaileak Mahsa Aminiren heriotzari buruzko ikerketa egiteko eskatu zuen.[37]

Europako Batasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Europar Batasuneko zenbait funtzionariok beren heriotza kondenatu zuten. Josep Borrell EBko kanpo-politikako buruak bere heriotza "onartezina" zela esan zuen.[38] Bozeramaile batek jakinarazpen bat eman zuen Mahsa Aminiri gertatutakoa onartezina zela eta hilketa horren egileek kontuak eman behar zituztela esanez.[39]

Giza Eskubideak Babesteko Gobernuz Kanpoko Erakundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Amnistia Internazionalak Mehsa Aminiren heriotza susmagarriari buruzko ikerketa penala eskatu zuen Iranen. Erakunde horren arabera, "agente eta funtzionario arduradun guztiak" justiziaren aurrera eraman behar dira, eta "atxiloketa-zentroan tortura eta bestelako tratu txarrak eragin zituzten baldintzak" penaletik ikertu behar dira.[11][40][41]

Human Rights Watch-ek Aminiren heriotza "krudela" izan zela esan zuen, eta honelaxe idatzi zuen:

"Irango agintariek hijabaren derrigorrezko legea bertan behera utzi beharko lukete, eta emakumeei beren independentzia eta eskubideak galarazten dizkieten beste lege batzuk ezabatu edo zuzendu".[42][43] Gobernuz kanpoko taldeak kezka handiagoa sortu zuen gobernuko funtzionarioen indarkeriak protesten aurrean.[44]

Irango Giza Eskubideen Zentroa: Mahsa Amini, Errepublika Islamiarreko emakumeen aurkako gerraren biktimatzat hartzen da, eta Irango emakumeen aurkako indarkeria mundu osoan indarrez gaitzestea eskatu zuen, jakineko eta ekidin daitezkeen tragediak saihesteko.[45]

Anonymous[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irango Gobernuaren eta Estatuko afiliatuen hainbat web gune 'erorita' egon ziren Anonymous pirata informatikoei lotutako Twitter kontu batek haien aurkako eraso zibernetikoak bota zituela esan eta gero, Mahsa Amini hil ondoren protestak babesteko, besteak beste Ali Jamenei Irango buruzagi gorenaren Orrialde elektronikoa.[46][47]

Gobernuaren erantzuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Funtzionario iraniarrek kritikak errefusatu dituzte arrazoi politikotzat hartuta, eta identifikatu gabeko herrialde atzerritarrak salatu zituzten istiluak sustatzen zituztela-eta.[33]

Ebrahim Raisi presidenteak Ahmad Vahidi barne-ministroari eskatu zion "gertaeraren arrazoia lehenbailehen eta arreta bereziarekin ikertzeko".[48]

Famatuen erreakzioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ospetsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Omid Memarian[49]
  • Javad Safaee
  • Zomorroak[50]
  • Leah Remini[51]
  • Asad Sam Hanna[52]
  • Alí Karimi
  • Gal Gadot
  • J. K. Rowlingek, Harry Potter-en nobelen egileak, hauxe argitaratu zuen Twitter-en: "Orduan munduko gainerakoek beren izena esaten jarraitu behar dute. #MahsaAmini poliziaren zaintzapean hil zen 22 urte zituela, hijabaren arauak hautsi zituelako. Gaur egun protesta egiten duten irandar guztiekiko elkartasuna."[53][54]
  • Khaby Lame jatorri senegaleko italiar influencer batek Instagramen bere orrian hauxe idatzi zuen:

"Emakumeen eskubideen eta giza eskubideen aldeko gerrarik handiena gertatzen ari da Iranen. Lurrean bizi bazara eta isilik geratzen bazara, inoiz ezingo duzu emakumeen eskubideei buruz hitz egin, berriro ere."[55]

Aryana Sayeed, Reece James, Kourtney Kardashian, SZA, Hailey Bieber, Mark Ruffalo, Diplo, Finneas, Sophie Turner, Bebe Rexha, Bella Hadid, Jessie J, Lily James, Pam Hogg, Margaret Atwood, Pearl Jam , Damiano David, Ebru Gündeş, LP, Lili Reinhart, Ashley Benson, Death metal-banda, Misha Collins, Nazanin Boniadi, Justin Bieber, Kim Kardashian eta beste hainbatek Mahsa Aminen heriotzaren aurrean erreakzionatu zuten.[56]

Politikariak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bill Clinton, Hillary Clinton, Nancy Pelosi, Farah Pahlavi, Masoud Barzani, Justin Trudeau, Masud Gharahkhani, Annalena Baerbock, Mélanie Joly eta beste batzuek Mahaminiren heriotzaren aurrean erreakzionatu zuten.[57][58]Irango buruzagi gorenak deitoratu egin zuen neska bere osasunari buruzko zurrumurruen erdian hil izana, eta adierazi zuen jokoan dagoena ez dela buruko hijaba, Irango errepublika islamiarra baizik.[59]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) «Iranian woman dies ‘after being beaten by morality police’ over hijab law» The Guardian 2022-09-16.
  2. ↑ (Ingelesez) «Mahsa Amini: EU concern over woman who died after being stopped by morality police» Euronews 2022-09-20.
  3. ↑ (Ingelesez) «Protests flare across Iran in violent unrest over woman's death» Reuters 2022-09-20.
  4. ↑ (Ingelesez) Hafezi, Parisa. (2022-11-20). «Iran intensifies crackdown in Kurdish area; rights group says four killed» Reuters.
  5. ↑ a b SL, TAI GABE DIGITALA. (2022-09-27). «Atxiloketekin eta Internetera sarbidea moztuta isilarazi nahi ditu Iranek protestak» naiz: (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  6. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Juliette Binoche y otras famosas francesas se cortan el pelo en apoyo a las protestas de las mujeres en Irán» www.antena3.com 2022-10-05 (Noiz kontsultatua: 2022-10-06).
  7. ↑ Woman in Coma in Custody by Hejab Enforcement Causes Uproar in Iran, Student Hearts, 2022
  8. ↑ Indignación en Irán por el coma de una joven tras ser detenida por la Policía, SwissInfo.ch, 2022
  9. ↑ Iran: Woman in coma after her arrest by Tehran's morality police , The News Arab, 2022
  10. ↑ Fury in Iran as young woman dies following morality police arrest, BBC News, 2022
  11. ↑ a b Iran woman's death after morals police arrest sparks protests, Reuters, 2022
  12. ↑ s Iranian woman in coma after morality police arrest: activists, France24, 2022
  13. ↑ Mahsa Amini: Arrested For Islamic Guidance, Ended Up Brain Dead!, Iran True, 2022
  14. ↑ Mahsa Amini, who has gone into a coma due to severe brain damage after being assaulted by Mullahs regime's "morality police" passed away, County First News, 2022
  15. ↑ Iran: Kurdish woman dies after arrest and tortutre by morality police in Tehran , Kurdistan Human rights Network
  16. ↑ «Iranian woman ‘beaten’ by police for ‘improper hijab’ dies after coma: State media» Al Arabiya English 2022-09-16.
  17. ↑ Iranian woman dies after beating by ‘morality police’ for not wearing headscarf , The Telegraph, 2022
  18. ↑ Protests in Iran at death of Kurdish woman after arrest by morality police , The Guardian, 17 Sep 2022
  19. ↑ Woman, 22, dies after falling into coma while in custody of Iran's morality police, CNN News, 17 Sep 2022
  20. ↑ a b https://www.rtve.es/noticias/20220918/muerte-joven-detenida-llevar-mal-velo-sacude-iran/2402646.shtml
  21. ↑ https://www.prensa.com/mundo/al-menos-cuatro-muertos-y-75-heridos-en-los-disturbios-por-la-muerte-de-mahsa-amini-en-iran/
  22. ↑ https://www.latercera.com/mundo/noticia/protestas-por-muerte-de-mahsa-amini-en-iran-deja-al-menos-cuatro-muertos-y-75-heridos/EUWOWIA6YBHV3BCFP26WTDNQQ4/
  23. ↑ https://www.dw.com/es/m%C3%A1s-de-75-muertos-desde-inicio-de-las-protestas-en-ir%C3%A1n/a-63248225
  24. ↑ https://www.elsoldemexico.com.mx/mundo/protestas-en-iran-asciende-a-76-el-numero-de-muertos-en-protestas-en-iran-segun-ong-8949046.html
  25. ↑ https://www.clarin.com/mundo/mujeres-iranies-cortan-pelo-queman-hijab-protestar-muerte-mahsa-amini_3_ZggqVIP6s1.html
  26. ↑ https://twitter.com/AIertaMundiaI/status/1571631488898056192?t=uXAu5IDLuHz4yjZqhAiQhA&s=19
  27. ↑ https://amecopress.net/Las-protestas-por-la-muerte-de-Masha-Amini-cruzan-las-fronteras-iranies
  28. ↑ https://www.pagina12.com.ar/482870-joven-irani-muere-luego-de-ser-arrestada-por-la-policia
  29. ↑ https://www.dw.com/en/iran-german-government-condemns-mahsa-aminis-death/a-63219325
  30. ↑ https://per.euronews.com/2022/09/21/iran-mahsa-amini-death-international-reactiongerman-foregin-minister-chile-president
  31. ↑ https://english.alaraby.co.uk/news/chiles-president-condemns-mahsa-amini-death-un-speech
  32. ↑ https://www.france24.com/es/minuto-a-minuto/20220920-boric-insta-en-la-onu-a-enfrentar-problemas-con-m%C3%A1s-democracia
  33. ↑ a b c https://es.euronews.com/2022/09/21/iran-rechaza-las-criticas-internacionales-por-la-muerte-de-mahsa-amini
  34. ↑ https://www.ndtv.com/world-news/joe-biden-vows-solidarity-with-iran-women-amid-anti-hijab-protests-3365990
  35. ↑ https://www.reuters.com/world/middle-east/frances-ministry-foreign-affairs-condemns-death-mahsa-amini-2022-09-19/
  36. ↑ Silvia Serafini, Iran. Almeno 31 uccisi nelle proteste per la morte di Mahsa, Avvenire, 21 settembre 2022.
  37. ↑ https://www.democracynow.org/es/2022/9/21/titulares/protests_in_iran_spread_to_dozens_of_cities_over_death_of_mahsa_amini
  38. ↑ https://www.euronews.com/2022/09/20/mahsa-amini-eu-concern-over-woman-who-died-after-being-stopped-by-morality-police
  39. ↑ https://www.eeas.europa.eu/eeas/iran-statement-spokesperson-death-mahsa-amini_en
  40. ↑ Mahsa Amini: Woman dies after arrest by Iran’s morality police, Aljazeera, 2022
  41. ↑ Condemnations Follow Death Of Young Woman In Iranian Police Custody , Iran International, 2022
  42. ↑ https://www.hrw.org/news/2022/09/16/woman-dies-custody-irans-morality-police
  43. ↑ https://iranhr.net/en/articles/5489/
  44. ↑ https://www.france24.com/en/live-news/20220920-concern-mounts-at-lethal-iran-crackdown-on-protests
  45. ↑ https://iranhumanrights.org/2022/09/mahsa-amini-is-another-victim-of-islamic-republics-war-on-women/
  46. ↑ https://www.infobae.com/america/mundo/2022/09/22/protestas-en-iran-hackearon-la-pagina-web-del-ayatollah-ali-khamenei/
  47. ↑ https://www.heraldo.es/noticias/internacional/2022/09/22/hackean-la-web-del-lider-supremo-de-iran-1601170.html
  48. ↑ https://abcnews.go.com/International/wireStory/iranian-president-orders-probe-womans-death-custody-90017706
  49. ↑ «Omid Memarian - Twitter» Twitter.
  50. ↑ «Hichkas - Twitter» Twitter.
  51. ↑ [https://twitter.com/leahremini/status/1570504467069665280 «Leah Remini - Twitter»] Twitter.
  52. ↑ [https://twitter.com/asaadhannaa/status/1570516347544834048 «Asaad Sam Hanna - Twitter»] Twitter.
  53. ↑ https://twitter.com/jk_rowling/status/1572671246675972102
  54. ↑ https://www.aljazeera.com/news/2022/9/20/un-calls-for-probe-into-iranian-womans-death-amid-protests
  55. ↑ https://www.iranintl.com/202209211601
  56. ↑ https://iranwire.com/en/women/107619-despite-censorship-top-athletes-join-outcry-over-mahsa-aminis-death/
  57. ↑ https://www.kurdistan24.net/ckb/story/225457-%D8%B3%DB%95%D8%B1%DB%86%DA%A9-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B3%DB%95%D8%B1%DB%95%D8%AE%DB%86%D8%B4%DB%8C-%D9%84%DB%95-%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%95%D9%88%D8%A7%D8%AF%DB%95%DB%8C-%DA%98%DB%8C%D9%86%D8%A7-%D8%A6%DB%95%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%83%D8%B1%D8%AF
  58. ↑ https://en.vogue.me/culture/mahsa-amini-death-iran-hijab-police-bella-hadid-golshifteh-farahani-celebrity-reactions/
  59. ↑ León, Jaime. (2022-10-03). «Jameneí defiende la brutal represión de la revuelta del velo: “Hacen su deber”» La Razón.

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=2022ko_Irango_istiluak&oldid=9423918"(e)tik eskuratuta