Aiara

Aiara
Araba, Euskal Herria
Aiarako udaletxea, Arespalditzan
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Aiaraldea
Izen ofiziala	Aiara / Ayala
Alkatea	Gentza Alamillo (EAJ)
Posta kodea	01476
INE kodea	01010
Herritarra	aiarar
Kokapena
Koordenatuak	43°04′36″N 3°04′44″W
Azalera	140,85 km2
Distantzia	46 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	2.968 (2020) −6 (2019)
1.474 (%49.7) 1.500 (%50.5)
Dentsitatea	20,51 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 31,26
Zahartze tasa	% 15,39
Ugalkortasun tasa	‰ 59,46
Ekonomia
Jarduera tasa	% 81,77 (2011)
Genero desoreka	% 9,14 (2011)
Langabezia erregistratua	% 8,68 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 27,42 (2010)
Kaleko erabilera	%  (2016)
Etxeko erabilera	% 11.43 (2016)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.aiarakoudala.com

Aiara (ofizialki Aiara / Ayala) Arabako ipar-mendebaldeko udalerri bat da, Gasteiztik 46 bat kilometrora dagoena. Udalerriak Arespalditza du herriburu, eta beste 22 herriz ere osatua dago; populatuena Luiaondo da.

Aiaraldeko eskualdea osatzen du Amurrio, Artziniega, Okondo eta Laudio udalerriekin batera.

Geografia

Ingurune naturala

Gorobel mendilerroa udalerriaren hegoaldean dago, Burgosko probintziako Merindadeen eskualdetik banatzen duela.

Ikustekoa da Soxotik gertu dagoen Peñaladros izeneko ur-jauzia, 25-30 metroko garaiera duena.

Udalerri mugakideak

Aiarak mugakide ditu iparraldean Gordexola (Bizkaia) eta Okondo; ipar-ekialdean Laudio; ekialdean Amurrio; hego-ekialdean Urduña (Bizkaia); hegoaldean Merindadeak (Burgos); eta mendebaldean Artziniega eta Merindadeak (Burgos).

Historia

Kexaa dorretxea.

Historikoki garrantzi handia izan du, batez ere Erdi Aroan, azken hamarkadetan gainbehera badator ere. Gaur egun 3.000 biztanlera ere ez da heltzen udalerri osoa.

Historiaurreari dagokionez, hiru trikuharri aurkitu dira Aiaran; haietariko bi Añesen, eta Menoion bestea. K.a. XXV. mendekoak omen dira.

Banaketa administratiboa

Aiara udalerria 24 herriz osatua dago, 23 kontzejutan antolatuta daudenak:

• Aginaga
• Añes
• Arespalditza (herriburua)
• Beotegi
• Erbi
• Erretes-Lanteno
• Etxegoien
• Izoria
• Kexaa
• Lanteno
• Lexartzu
• Luiaondo
• Luxo
• Madaria
• Maroño
• Menagarai
• Menoio
• Murga
• Olabezar
• Opellora
• Ozeka
• Sanbantone
• Soxo
• Zuhatza

Demografia

Nekazaritzari lotutako udalerria izanik, Aiarak ez zuen gora-behera demografiko handirik izan XX. mendean. Mende horren bigarren erdialdean beherakada txiki bat izan zuen, baina XXI. mendearen hasieran biztanleak irabazi zituen.

Aiarako biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

Politika

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Bildu koalizioko Josu Artetxe hautatu zuten alkate. 2015ko hauteskundeen ondoren, berriz, EAJ alderdiko Gentza Alamillok eskuratu zuen alkatetza.

Aiarako udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24a		2011ko maiatzaren 22a
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	5 / 11	648 (% 40,63)	4 / 11	477 (% 29,92)
	Euskal Herria Bildu*	4 / 11	571 (% 35,80)	4 / 11	609 (% 38,08)
	Aiara Batuz	2 / 11	245 (% 15,36)	2 / 11	356 (% 22,70)
	Alderdi Popularra (PP)	0 / 11	85 (% 5,33)	1 / 11	130 (% 6,04)
*2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Alkateak

Hauek izan dira Aiarako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
	1983	1987		Euzko Alderdi Jeltzalea
	1987	1991		Euzko Alderdi Jeltzalea
	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
	1995	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
	1999	2000 a		Euzko Alderdi Jeltzalea
	1999	2003		Euzko Alderdi Jeltzalea
	2003	2007		Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
Josu Artetxe	2011	2015		Bildu
Gentza Alamillo Udaeta	2015	2019		Euzko Alderdi Jeltzalea
Gentza Alamillo Udaeta	2019	Jardunean		Euzko Alderdi Jeltzalea

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

Garraioa

Araba Bus sareko  eta  lineek zerbitzua ematen diote udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 15 Gasteiz (unibertsitatea) Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (geltokia) • Zaitegi • Murgia • Sarria • Murgia (Paularrak) • Ametzaga • Beluntza (Soleta) • Izarra • Lezama • Larrinbe • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Luiaondo (Malato) • Luiaondo • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Areta • Laudio (Ugarte) • Okondo Artziniega⁠ 16 Artziniega Artziniega (gasolindegia) • Lanteno • Menagarai • Ibaguen • Arespalditza • Murga (industrialdea) • Izoria • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Laudio (Ugarte) • Okondo (Goienuri) • Okondo (Okondoxena) • Okondo (Zubidiarte) • Okondo (Jubilatuen kluba) • Okondo (Kutxabank) Okondo

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak linea bat ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 2 Amurrio Arespalditza Luxo • Ozeta • Menoio • Beotegi • Kexaa • Menagarai (Jauregi) • Zuhatza (Ibarra) • Zuhatza (Zerrabe) • Zuhatza (eliza) • Agiñaga • Madaria • Salmanton • Maroño • Izoria • Murga (Markixa) • Murga (eliza) • Olabezar • Etxegoien • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio (geltokia) Amurrio Arespalditza

Kultura

Ondasun nabarmenak

• Arespalditzako parrokia (Andre Maria Jasokundekoa), XI. mendekoa, atari erromanikoarekin.
• Atxa dorretxea, Arespalditzan, XVII. mendekoa.
• Etxaurrengo Andre Mariaren santutegia, Menoion, XVIII. mendekoa, Gorobel mendien ikuspegi ederrak eskaintzen dituena.
• Kexaako dorretxe-gotorlekua, XIV. mendean eraikia estilo gotikoan.
• Lantenoko eskolak, kultura interesdun ondaretzat izendatuak.
• Murgako dorretxe-jauregia, 1272an eraikia.
• Negorta dorretxea, Zuhatzan, XV. mende bukaera aldera eraikia.
• San Bizente eliza, Añesen, XII. mendekoa, atari erromaniko ederrarekin.
• Ureta dorretxea, Lantenon, XIV.-XV. mendekoa.
• Zubiete dorretxea, Lantenon.

Euskara

XIX. mendera arte ibarreko herri batzuetan euskara mantendu egin zuten, baina hortik aurrera gainbehera handia gertatu da Aiaran. Gaur egun, aiararren ia laurdena euskalduna da, eta haiek biltzeko asmoz Hogeitalau Euskara Elkartea sortu zuten.

Argazki galeria

• 

  Atxa dorretxea Arespalditzan.

• 

  Cerrajería jauregia Arespalditzan.

• 

  Negorta dorretxea, Zuhatzan.

• 

  Kexaako dorretxe-gotorlekua.

• 

  Murgako dorretxe-jauregia.

• 

  Zubiete dorretxea, Lantenon.

• 

  Ureta dorretxea, Lantenon.

• 

  Lantenoko eskolak.

• 

  Maroñoko urtegia

Aiarar ospetsuak

• Martin Aiala (Arespalditza, ? - 1556), Antiokiako patriarka
• Eugenio Llaguno (Menagarai, 1724-1799), politikari eta euskaltzale ilustratua.
• Andrés Antonio Gorbea (Menagarai, 1792-1852), matematikaria.
• Estanislao Urkixo Landaluze (Murga, 1816-1889), Madrilgo alkatea 1883an
• Anuntxi Arana Murillo (1947) antropologoa eta irakaslea. Orozko Haraneko eta Iparraldeko kondaira mitikoak sakonki aztertu zituen. Iparraldean euskaraz aurkeztu zen lehenengo doktorego-tesia izan ze berea,
• Iñaki Isasi (Arespalditza, 1970), txirrindularia.

Ikus, gainera

• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Aiaraldea

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Araba

• Aiarako Udalaren webgunea
• (Gaztelaniaz) «Aiara», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
• Aiarako toponimia, Euskaltzaindiaren Euskal Onomastikaren Datutegian.
• Aiaraldeko Turismo Elkartearen webgunea
• Aiara, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Kexaako Aiala dorretxe-gotorlekuari buruzko informazioa, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Murga dorretxea, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Negorta dorrea, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Aialatarrei eta Kexaari buruzko artikulua, euskonews.com webgunean.
• (Gaztelaniaz) Luiandoko argazkiak, Flickr webgunean.
• Luiandoko argazki zaharrak.

• Datuak: Q1368772
• Multimedia: Ayala-Aiara
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aiara