Aiara

Aiara
Araba, Euskal Herria
Aiarako udaletxea, Arespalditzan
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Aiaraldea
Izen ofiziala	Aiara / Ayala
Alkatea	Gentza Alamillo Udaeta
Posta kodea	01476
INE kodea	01010
Herritarra	Aiarar
Kokapena
Koordenatuak	43° 04′ 36″ N, 3° 04′ 44″ W
Aiara Aiara (Araba)
Ikusi OpenStreetMapen
Azalera	140,85 km2
Distantzia	46 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	2.875 biztanle (2015) — ( -1)
% 50,46    % 49,54
Dentsitatea	20,41 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 31,26
Zahartze tasa	% 15,39
Ugalkortasun tasa	‰ 59,46
Ekonomia
Jarduera tasa	% 81,77 (2011)
Genero desoreka	% 9,14 (2011)
Langabezia erregistratua	% 8,68 (2013)
Kultura
Euskaldunak	% 27,42 (2010)
Euskararen erabilera	%  4,7 (2011)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.aiarakoudala.com

Aiara (ofizialki Aiara / Ayala) Arabako ipar-mendebaldeko udalerri bat da, Gasteiztik 46 bat kilometrora dagoena. Udalerriak Arespalditza du herriburu, eta beste 22 herriz ere osatua dago; populatuena Luiaondo da.

Aiaraldeko eskualdea osatzen du Amurrio, Artziniega, Okondo eta Laudio udalerriekin batera.

Geografia

Mugakideak

Aiarak mugakide ditu iparraldean Gordexola (Bizkaia), hegoaldean Merindadeak (Burgos) eta Urduña (Bizkaia), hego-ekialdean Amurrio, ipar-ekialdean Okondo eta Laudio, eta mendebaldean Artziniega eta Burgosko probintziako Merindadeak.

Inguru naturala

Gorobel mendilerroa udalerriaren hegoaldean dago, Burgosko probintziako Merindadeen eskualdetik banatzen duela.

Ikustekoa da Soxotik gertu dagoen Peñaladros izeneko ur-jauzia, 25-30 metroko garaiera duena.

Historia

Kexaa dorretxea.

Historikoki garrantzi handia izan du, batez ere Erdi Aroan, azken hamarkadetan gainbehera badator ere. Gaur egun 3.000 biztanlera ere ez da heltzen udalerri osoa.

Historiaurreari dagokionez, hiru trikuharri aurkitu dira Aiaran; haietariko bi Añesen, eta Menoion bestea. K. a. XXV. mendekoak omen dira.

Banaketa administratiboa

Aiara udalerria 24 herriz osatua dago:

• Aginaga
• Añes
• Arespalditza (herriburua)
• Beotegi
• Erbi
• Erretes-Lanteno
• Etxegoien
• Izoria
• Kexaa
• Lanteno
• Lexartzu
• Luiaondo

• Luxo
• Madaria
• Maroño
• Menagarai
• Menoio
• Murga
• Olabezar
• Opellora
• Ozeka
• Sanbantone
• Soxo
• Zuhatza

Demografia

Nekazaritzari lotutako udalerria izanik, Aiarak ez zuen gora-behera demografiko handirik izan XX. mendean. Mende horren bigarren erdialdean beherakada txiki bat izan zuen, baina XXI. mendearen hasieran biztanleak irabazi zituen.

Aiarako biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

Politika

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Bildu koalizioko Josu Artetxe hautatu zuten alkate. 2015ko hauteskundeen ondoren, berriz, EAJ alderdiko Gentza Alamillok eskuratu zuen alkatetza.

Aiarako udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24a		2011ko maiatzaren 22a
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	5 / 11	648 (% 40,63)	4 / 11	477 (% 29,92)
	Euskal Herria Bildu*	4 / 11	571 (% 35,80)	4 / 11	609 (% 38,08)
	Aiara Batuz	2 / 11	245 (% 15,36)	2 / 11	356 (% 22,70)
	Alderdi Popularra (PP)	0 / 11	85 (% 5,33)	1 / 11	130 (% 6,04)
*2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Kultura

Ondasun nabarmenak

• Arespalditzako parrokia (Andre Maria Jasokundekoa), XI. mendekoa, atari erromanikoarekin.
• Atxa dorretxea, Arespalditzan, XVII. mendekoa.
• Etxaurrengo Andre Mariaren santutegia, Menoion, XVIII. mendekoa, Gorobel mendien ikuspegi ederrak eskaintzen dituena.
• Kexaako dorretxe-gotorlekua, XIV. mendean eraikia estilo gotikoan.
• Lantenoko eskolak, kultura interesdun ondaretzat izendatuak.
• Murgako dorretxe-jauregia, 1272an eraikia.
• Negorta dorretxea, Zuhatzan, XV. mende bukaera aldera eraikia.
• San Bizente eliza, Añesen, XII. mendekoa, atari erromaniko ederrarekin.
• Ureta dorretxea, Lantenon, XIV.-XV. mendekoa.
• Zubiete dorretxea, Lantenon.

Euskara

XIX. mendera arte ibarreko herri batzuetan euskara mantendu egin zuten, baina hortik aurrera gainbehera handia gertatu da Aiaran. Gaur egun, aiararren ia laurdena euskalduna da, eta haiek biltzeko asmoz Hogeitalau Euskara Elkartea sortu zuten.

Iruditegia

• 

  Atxa dorretxea Arespalditzan.

• 

  Cerrajería jauregia Arespalditzan.

• 

  Negorta dorretxea, Zuhatzan.

• 

  Kexaako dorretxe-gotorlekua.

• 

  Murgako dorretxe-jauregia.

Aiarar ospetsuak

• Eugenio Llaguno (Menagarai, 1724-1799), politikari eta euskaltzale ilustratua.
• Iñaki Isasi (Arespalditza, 1970), txirrindularia.

Ikus, gainera

• Aiaraldea
• Arabako udalerrien zerrenda

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Aiara

• (Gaztelaniaz)(Euskaraz) Aiarako webgune ofiziala
• (Gaztelaniaz) Aiara Auñamendi entziklopedian
• (Euskaraz) Aiarako toponimia Euskaltzaindiaren arabera
• (Euskaraz) Aiaraldeko Turismo Elkartearen webgunea
• (Euskaraz) Aiara euskadi.net webgunean
• (Euskaraz) Kexaako Aiala dorretxe-gotorlekuari buruzko informazioa euskadi.net webgunean
• (Euskaraz) Murga dorretxea euskadi.net webgunean
• (Euskaraz) Negorta dorrea euskadi.net webgunean
• (Euskaraz) Aialatarrei eta Kexaari buruzko artikulua euskonews.com webgunean
• (Gaztelaniaz) Luiandoko argazki eguneratuak (Flickr webgunean)
• (Gaztelaniaz)(Euskaraz) Luiandoko argazki zaharrak