Aimara

Wikipedia, Entziklopedia askea
Aimara
Aymar aru
Aimararen hedapena Andeetan.
Datu orokorrak
Lurralde eremuaBolivia, Txile, Peru
Hiztunak2.227.642 erdialdekoa
datu gabe hegoaldekoa
OfizialtasunaBolivia eta Peru
EskualdeaAndeak
UNESCO sailkapena2: kaltebera
Araugileaez du
Hizkuntza sailkapena
aimararra
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiaSOV hizkuntza eta hizkuntza eranskaria
Alfabetoalatindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1ay
ISO 639-2aym
ISO 639-3aym
Ethnologueaym
Glottolognucl1667
Wikipediaay
UNESCO755
IETFay
Endangered
Languages Project

8111

Aimara[1][2] (aymar aru) aru familiako hizkuntza bizia da; familiako beste kideak kawkia (galdua) eta jaqaria (oso gutxitua) dira. Aimara etniaren berezko hizkuntza da.

Bolivian (La Paz eta Oruro), Perun (Puno, Tacna eta Moquegua), Argentinan (Jujuyko probintzia) eta Txilen (Tarapaca), guztira 2.200.000 lagun inguruk hitz egiten dute.

Boliviako eta Peruko eskualde horietan koofiziala da.

Sarrera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Altiplanoko aimara Andeetako hizkuntza bat da, Titikaka lakuaren inguruan mintzatua gehienbat: 1.237.658 hiztun boliviar ditu, 296.465 perutar eta 48.477 txiletar. Badira, era berean, zenbait komunitate Argentinako Salta eta Jujuy probintzietan, baina ez dakite hizkuntzaz mintzatzen. Bi ahaide ditu: kawkia eta jaqarua. XIX. mendean, Antonio Raymondik, Sebastián Barrancak eta Julio C. Tellok hiru hizkuntzon arteko antzekotasuna susmatu zuten, baina Marta J. Hardman-en lanek zehatz-mehatz baieztatu zuten susmo hori 1960ko hamarkadan, hirurak jaqi familiakoak direla frogatu zuenean. Hala ere, Alfredo Torero hizkuntzalariak "aru" izena eman zion. Berriki, Rodolfo Cerrón-Palominok proposatu du taldeari "aimara" deitzea. Haren iritziz, nomenklatura simetrikoa dauka kitxua familia linguistikoarekin. Kawkia hiltzat jo daiteke; jaqarua, ordea, tupean oinarriturik (Yauyos), mila bat tupinok bakarrik hitz egiten dute eta gehienak Liman bizi dira.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"III Concilio Limense" (1584-1585) delako batzarrean, «aimara» hitza lehen aldiz erabili zuten hizkuntzaz ihardukitzean. Ludovico Bertonio jesuita italiarra izan zen, XVI. mendearen amaiera hartan, hizkuntzaren lehen ikertzaile europarra. Misiolari moduan zebilenean. Juli-n (Chucuito, Puno), karaktere latinoak erabiliz lehen transkripzio fonetikoa egin zuen. Haren lanak zehaztasun ugari izan zuen, fonetikaren arazoak zirela-eta. 1612an Vocabulario de la lengua aymara argitaratu zuen.

1816an, ketxua eta gaztelerarekin batera, aimara izan zen hiru hizkuntzetako bat Declaración de independencia de las Provincias Unidas del Río de la Plata (gaur egungo Argentina) aldarrikapena egiteko. Vicente Pazos Kankik (1779-1852) idatzi zuen aimarazko bertsioa.​

1931an Elizardo Pérez landa-irakasleak sortu zuen Warisata herrixkan lehen eskola hizkuntza horretan, Escuela Ayllu de Warisata (1931-1940). Boliviako gobernuak handik gutxira itxi egin zuen.

Ellen Ross 1963an ikerketa sakon bat egin zuen lehen hizkuntzalari modernoa izan zen. Lanik garrantzitsuenak, aldiz, Juan de Dios Yapitak eta Floridako Eskolak egin zituzten, 1960ko hamarkadan, Marta J. Hardman buru zelarik. Materiala prestatzeko lanetan parte hartu zuten aimara hizkuntza irakatsi ahal izateko Floridako Unibertsitatean.

1972an Juan de Dios Yapitak berak "Instituto de la Lengua y la Cultura Aymara" (ILCA) sortu zuen, baita alfabeto bat egin ere.

1977an hizkuntza ofizial izendatu zuten Bolivian, ketxua eta gaztelaniarekin batera eta Perun, ​koofizial 1993an.

Fonetika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oro har, aimarazko hitzak paroxitonoak dira, bokalen luzaketak azentuazioa alda diezaiekeen arren.

Bokalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kitxuak eta arabiera klasikoak bezala, aimarak hiru bokal besterik ez du: a, i eta u; dena dela, luzatzen ditu (idatzian, dieresiaz adierazten da). Beraz, sei bokal hauetaz baliatzen da: a, ä, i, ï, u, eta ü.

Kontsonanteak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hamasei kontsonante ditu. Ez du herskari leunik (hots, b, d eta g ez daude), baina ozenek hiru forma hauek dituzte: sinpleak (p, t eta k), glotalak (p', t' eta k') eta hasperenkariak (ph, th eta kh).

Idazkera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alfabeto latindar espainiarra erabiltzen du (baita ñ ere).

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.