Aimara

Aimara
	Aymar aru
	Aimararen hedapena Andeetan.
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Bolivia, Txile, Peru
Hiztunak	2.227.642 erdialdekoa; datu gabe hegoaldekoa
Ofizialtasuna	Bolivia eta Peru
Eskualdea	Andeak
UNESCO sailkapena	2: kaltebera
Araugilea	ez du
Hizkuntza sailkapena
	aimararra
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza eta hizkuntza eranskaria
Alfabetoa	latindar alfabetoa eta latinaren alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	ay
ISO 639-2	aym
ISO 639-3	aym
Ethnologue	aym
Glottolog	nucl1667
Wikipedia	ay
UNESCO	755
IETF	ay
Endangered ; Languages Project	; 8111

Aimara^[1]^[2] (aymar aru) aru familiako hizkuntza bizia da; familiako beste kideak kawkia (galdua) eta jaqaria (oso gutxitua) dira. Aimara etniaren berezko hizkuntza da.

Bolivian (La Paz eta Oruro), Perun (Puno, Tacna eta Moquegua), Argentinan (Jujuyko probintzia) eta Txilen (Tarapaca) guztira 2.200.000 lagun inguruk hitz egiten dute.

Boliviako eta Peruko aipatutako eskualde horietan koofiziala da.

Sarrera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Altiplanoko aimara Andeetako hizkuntza bat da, 1.600.000 hiztun dituena, Titikaka lakuaren inguruan: 1.237.658 aimara-hiztun boliviar ditu, 296.465 perutar eta 48.477 txiletar. Badira, era berean, zenbait komunitate Argentinako Salta eta Jujuy probintzietan, baina ez dakite hizkuntzaz mintzatzen. Bi ahaide ditu: kawkia eta jaqarua. XIX. mendean, Antonio Raymondik, Sebastián Barrancak eta Julio C. Tellok hiru hizkuntzon arteko antzekotasuna susmatu zuten, baina Marta J. Hardman-en lanek zehatz-mehatz baieztatu zuten susmo hori 1960ko hamarkadan, hirurak jaqi familiakoak direla frogatu zuenean. Hala ere, Alfredo Torero hizkuntzalariak "aru" izena eman zion. Berriki, Rodolfo Cerrón-Palominok proposatu du taldeari "aimara" deitzea. Haren iritziz, nomenklatura simetrikoa dauka kitxua familia linguistikoarekin. Kawkia hiltzat jo daiteke; jaqarua, ordea, tupean oinarriturik (Yauyos), mila bat tupinok bakarrik hitz egiten dute eta gehienak Liman bizi dira.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"III Concilio Limense" (1584-85) delako batzarrean, «aimara» hitza lehenengo aldiz erabili zuten hizkuntza hau aipatzean. Ludovico Bertonio jesuita italiarra izan zen, XVI. mendearen amaiera hartan, hizkuntzaren lehenengo ikertzaile europarra. Misiolari moduan zebilenean Juli-n (Chucuito, Puno), karaktere latinoak erabiliz lehendabiziko transkripzio fonetikoa egin zuen. Zehaztasun ugari izan zuen bere lanak, fonetikaren arazoak zirela-eta. 1612an "Vocabulario de la lengua aymara" argitaratu zuen.

1816an, ketxua eta gaztelerarekin batera, aimara izan zen hiru hizkuntzetako bat "Declaración de independencia de las Provincias Unidas del Río de la Plata" (gaur egungo Argentina) aldarrikapena egiteko. Vicente Pazos Kankik (1779-1852) idatzi zuen aimarazko bertsioa.

1931an Elizardo Pérez landa-irakasleak sortu zuen Warisata herrixkan lehen eskola hizkuntza honetan, "Escuela Ayllu de Warisata" (1931-1940). Boliviako gobernuak handik gutxira itxi egin zuen.

Ellen Ross 1963an izan zen lehenengo hizkuntzalari modernoa ikerketa sakon bat egiten. Lanik garrantzitsuenak, bestela, Juan de Dios Yapitak eta Floridako Eskolak egin zituzten, 1960ko hamarkadan eta Marta J. Hardman buru zelarik. Materiala prestatzeko lanetan parte hartu zuten aimara hizkuntza irakatsi ahal izateko Floridako Unibertsitatean.

1972an Juan de Dios Yapitak berak "Instituto de la Lengua y la Cultura Aymara" (ILCA) sortu zuen, baita alfabeto nabarmen bat egin ere.

1977an hizkuntza ofizial izendatu zuten Bolivian, ketxua eta gaztelerarekin batera. Perun, bestela, koofizialtasuna ezarri zuten 1993an.

Fonetika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oro har, aimarazko hitzak paroxitonoak dira, bokalen luzaketak azentuazioa alda diezaiekeen arren.

Bokalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kitxuak eta arabiera klasikoak bezala, aimarak hiru bokal besterik ez du: a, i eta u; dena dela, luzatzen ditu (idatzian, dieresiaz adierazten da). Beraz, sei bokal hauetaz baliatzen da: a, ä, i, ï, u, eta ü.

Kontsonanteak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hamasei kontsonante ditu. Ez du herskari leunik (hots, b, d eta g ez daude), baina ozenek hiru forma hauek dituzte: sinpleak (p, t eta k), glotalak (p', t' eta k') eta hasperenkariak (ph, th eta kh).