Euskoalgonkin

Hau artikulu on bat da. Egin klik hemen informazio gehiagorako.
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Algonkin-euskara pidgina» orritik birbideratua)
Euskoalgonkina
Euskal Herriko baleazaleen guneak erakusten dituen mapa.
Datu orokorrak
Lurralde eremua Kanada
 Saint-Pierre eta Mikelune
Hiztunak0
EskualdeaTernua, Quebec, Labrador penintsula, Eskozia Berria (batez ere Cape Breton uhartea), Brunswick Berria.
AraugileaEz
Hizkuntza sailkapena
Euskara?
Hizkuntza kodeak
Glottologbasq1252

Euskoalgonkina (algonkin-euskara pidgina edo euskara-algonkin pigdina izenez ere ezaguna) míkmaqek, innuek eta Ternua eta Labradorko beste amerindiarrek eta Euskal Herriko baleazaleek erabilitako pidgin hizkuntza izan zen, geroago baleak harrapatzera eta larruekin tratuak egitera frantziarrek ere erabili zutena, inguru haietara joan zirenean.[1]

Hiztegia nagusiki mikmakerako, innuerako eta euskarako hitzek osatu bazuten ere, zenbait gaskoi hitz ere bazituen, Ipar Euskal Herrian gaskoiz ere egiten zenez gero. Euskaldunak 1527 inguruan iritsi bide ziren eskualde hartara, eta 1530 inguruan pidgina erabiltzen hasi zirelarik,[2] horren urrezko aroa 1580 eta 1635 artean izan zen.

Garai hartako iturri independente batzuek pidgin baten berri ematen dute, baina hitz solte batzuk (30 inguru) eta zenbait esaldi baino ez zaizkigu iritsi. 1612an Marc Lescarbotek Histoire de la Nouvelle France liburuan aipatzen du bertakoek hizkuntza bat erabiltzen zutela kanpotarrekiko hartu-emanetarako, euskararekin nahasita zegoena.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1000. urtean, Kristobal Kolon Amerikara iritsi baino bost mende lehenago, bikingoak egungo L'Anse aux Meadows herrian kokatu ziren. Hala ere, ez ziren luzaroan egon.

1412an, Grundarfjörðuretik 500 itsas milia mendebaldera Euskal Herriko hogei baleontzi dabiltzala diote islandiar berriemaileek.[3] Hala ere, lehen agiri haiek ez dute esaten beste lurralderik aurkitu zutenik Ipar Atlantikoan.

XV. mendean, euskaldunak balea ehizan eta bakailao arrantzan zebiltzan eta arrantza-postu aurreratuak ipini zituzten Labradorren eta Ternuan[4]. Postu horietako handiena Red Baykoa izan zen, 900 lagun ingururekin. Arrantzale europarrek, batez ere portugaldarrek eta espainiarrek, gero bisita ugari egin zizkieten Ternuako arrain sardeei.

Hori dela eta, Ingalaterra eta Frantziako koroek Ipar Amerikara espedizioak bidali zituzten, Indietarako bide laburragoa aurkitzeko ez ezik, arrantza eskualdeak kartografiatzeko asmoarekin ere. Frantsesak San Laurendi golkoan kokatu eta Kanadako lurra bereganatzeari ekin zioten.

Pidgina[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1592ko Ipar Atlantikozko baleguneen mapa

Amerindiar herritarren eta euskaldunen arteko hartu-emanak pidgin bat sorrarazi zuen[5][6]. Horrek hiztegi murritza eta gramatika oinarri-oinarrizkoa zituen, eta hizkuntza hain desberdinez mintzatzen ziren bi gizataldeen artean komunikazioa errazteko asmatu zen.

Ziurrenik, míkmaq eta innu (orduan Montagnais deituak) herriek euskaldunekin harreman estuena izan zuten. Batzuk euskaraz eta besteak hizkuntza algonkinoetan mintzo zirenez gero, merkataritza hartu-emanak errazteko, bien arteko hiztegi mistoa sortu zuten[5].

Hizkuntza algonkinetan zein euskaraz aditz pasiboa izateko A itsasten bada ere, ezin da esan euskara bezalako hizkuntza isolatua Amerikako hizkuntza aurreeuropar batekin inongo loturarik duenik[7] Pidgin berria sortu behar zen, bi giza taldeen arteko hizkuntza-hesia hautsiko bazen[5], eta lehenago euskaldun arrantzaleek dagoeneko sortua zuten beste pidgin bat Islandia mendebaldeko fiordoetan, euskaran eta islandieran oinarriturik.

Michel Usereauk dio: «euskal-amerindiar kreolera bat ez da inoiz izan. Hala ere, imajina liteke harreman baketsuak izan zituzten herrien artean, hala nola euskaldunak eta amerindiarrek, pidgin bat garatzea? Peter Bakker Amsterdamgo Unibertsitateko ikerlariak baietz uste du. »

Urte askotan zehar, historialariek uste izan dute Amerikan frantsesezko pidgin bat zegoela[5], baina behin pidgin horren lexikoa ikusita, euskarazkoa zela frogatu zen.

Pidgin horren hiztun ezagunena Mathieu da Costa izan zen, Kanadan bizi izandako lehen beltza: ziur asko, frantsesa, nederlandera, portugesa eta «euskal pidgina» ezagunak zituen; izan ere, dialekto hura duda barik bertoko herriek erabiltzen zuten merkataritza-hizkuntza erabilena zen.»[8]

Morfologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pidginaren hitzek euskarazko morfologiari jarraitzen diote: ia hitz guztiek <A> dute itsatsita bukaeran. Adibidez, <kapitaina> hitzak (frantsesezko capitaine edo gaztelaniazko capitán hitzetik hartua) erromantze hizkuntzetan ez du <A> itsatsirik; pidginezko capitaina hitzak, aldiz, bai[5].

Aipamenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Esteban Garibai historialariak 1571n Anberesen kronika liburu bat argitaratu zuen. Halako batean, euskara ikasteko zaila ez zela frogatzeko asmotan, Kanadako amerindiar herriak aipatu zituen adibide gisa:[9]

« ...puesto que los marineros de la provincia de Gipuzkoa y del señorío de Bizkaia y el País de los vascos van cada año a la tierra recientemente descubierta Ternua para pescar y cazar, los salvajes de aquella región aprendieron su lenguage cántabro [hau da, euskara] a pesar de la breve comunicación, de tan poca duración, que mantienen con la gente de aquí una sola vez al año, durante un período de menos de tres meses. Y si esa gente privada de razón y organización es capaz de aprenderlo, cuanto más fácilmente podría la gente de vida respetable de nuestro viejo mundo. »


Lope Martinez de Isasti lezoar historialariak 1625ean honela idatzi zuen:[4]

« ...en region tan remota como Terranova han aprendido los salvages montañeses con la comunicación que tienen con los marineros bascongados, que van cada año por el pescado bacalao, que entre otras cosas preguntándoles en bascuence: nola zaude, como estás: responden graciosamente: Apaizac obeto, los clérigos mejor: sin saber ellos, qué cosa es clérigo, sino por haberlo oido. Hablan y tratan con los nuestros, y ayudan á beneficiar el pescado en la ribera á trueque de algun pan bizcocho y sidra que allá no tienen ellos. »


Euskalerritar baleazaleek kristautasuna ere eraman zuten hara. Hau da míkmaq herritar batek europar misiolari bati esandakoa:[10]

« Noukhimami Jesus, ïagoua Khistinohimaonitou Khik hitouina caié Khiteritamouïn. Ca cataouachichien Maria ouccaonia Jesu, cacataouachichien Joseph aïamihitouinan.
Jesus ene jauna, irakatsi zure hitzak eta zure nahia! Maria, Jaungoikoaren ama! Jose ona! Nitaz otoitz egin! 		»


Egun ia ez dugu beste aztarnarik pidgin horri buruz. Gainera, beste hizkuntzetan daude eta ez dituzte hitz solte batzuk baino jaso. 1616an misiolari jesuita batek idatzi zuenez, Eskozia Berriko Port-Royaleko amerindiarrek frantziarrak agurtzeko adesquidex hitza erabiltzen zuten. 1603an Taduzaken zegoen misiolari frantziarrak aipatu zuen Montagnais amerindiarrek frantziarrak agurtzeko ania hitza erabiltzen zutela; haien arteko harremanetan, aldiz, nichtais hitza.

Adibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hitz solteak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eskozia Berriko Míkmaq bikotea, 1865ean.
Míkmaqen zazpi barrutiak

Pidginak euskarazko hitzak ez ezik, frantsesetik (garramersies: grand merci, eskerrik asko) eta portugesetik (macharoa: passaro, hegaztia; chave: saber, jakin) ekarritako hitzak ere erabili zituen[9]. Hona hemen euskarazkoak:

Urtea Algonkin hizkuntza
(mikmakera) 		Euskara
1603 matachia patatxa, txanpon
1612 matachiaz patatxa, txanpon
1613 souricoua zurikoa
1613 pilotoua pilotua
1616 adesquidex/s adiskide
1616 bascua euskalduna
1616 chabaya xabaia, basatia
1618 atouray atorra
1618 baccalaos bakailao[11]
1618 endia handi
1618 escorken moskor
1618 canadaquoa kanadakoa
1618 kessona gizona
1618 mercatoria merkateria
1618 muschkucha biskotx
Datu gabe ania (Innu) anaia
Datu gabe capitaina kapitaina
Datu gabe caracona gari ona/ogia
Datu gabe carcaria/ircay irri-karkara
Datu gabe castaigne gaztaina
Datu gabe chimonutz txima luze
Datu gabe echpata ezpata
Datu gabe elege errege
Datu gabe makia makila
Datu gabe maria balea
Datu gabe martia marta/lepahoria
Datu gabe orignak oreinak
Datu gabe tabaguia tapakia/aterpea
Datu gabe barilia barrika

Esaldiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Míkmaq amerindiarrak, Mac Vernoll, Le Monde illustré, 53. alea, 1858/04/17.

Ternua eta Labradorko amerindiarrek ez zuten kreolera oso bat eratu, mikmakerazko eta euskarazko hiztegietatik (frantses eta montagnais hizkuntzek kutsatuta) hartutako hitz solte edo esaldi batzuk baizik.[9]

Hona hemen algonkin-euskarazko esaldi batzuk:

  • Algonkin-euskara => For mi presenta for ju biskusa eta sagarduna.
  • Euskara => Bizkotxo eta sagardoa emango dizkizut.
  • Algonkin-euskara => Bocata for me attora.
  • Euskara => Garbitu iezadazu atorra.
  • Algonkin-euskara => Ania, kir capitana?
  • Euskara => Anaia, kapitaina al zara?
  • Algonkin-euskara => Ania capitana ouias amiscou.
  • Euskara => Anaia kapitaina kastor haragia.
  • Algonkin-euskara => Endia chave Normandía.
  • Euskara => Frantsesek gauza asko dakite.
  • Algonkin-euskara => Gara gara ender-quir gara gara.
  • Euskara => Gerra izango dugu.
  • Algonkin-euskara => Nola zaude? Apezak obeto.
  • Euskara => Nola zaude? Apaizak hobeto.

Eragina eskualdeko toponimian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XVI. mendeko innu bikotea.

Hona hemen eskualdean euskal jatorria duten edo euskaldunak nahiz pidgin haren hiztunak bertan izan zirela erakusten duten toponimoak:[12][13]

Batzuen ustez, Quebeceko hiriburuaren lehendabiziko izenak, Huron herriak jarritako Hochelaga euskararekin lotura ere badu, -aga leku atzizkia duelako.

Pidginaren azken erabilera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ezin da esan pidgin hori noiz desagertu zen; hala ere. 1710ean ere erabiltzen zutela esan daiteke. Peter Bakker ikertzaileak Kanadako mendebaldeko amerindiar herriek "hala moduko lingua franca, euskara eta beste hizkuntza basatiak osatuta" erabiltzen zutela esaten zuen agiria topatu zuen.

Bestetik egungo mikmakeraren zenbait hitz euskarazko maileguak dira. Adibidez:

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Koldo Mitxelena (1984): "Lingüística inmanente y lingüística trascendente", "Julio Urquijo" Euskal Filologiaren Seminoarioaren Urtekaria, 18, 251-266. orr, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
  • Peter Bakker (1989): "The language of the coast tribes is half basque", Antropological linguistics 31: 117-147. orr.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Luistxo Fernandez: «Basque-Icelandic and Basque-Algonquian pidgin languages» eta Muturzikin: «Euskal pidginak!»
  2. ↑ Muñagorri Garmendia, Lander. (2016-10-20). «Euskaratik sortutako hizkerak» Berria.
  3. ↑ Mark Kurlansky "The Basque History of the World", 1999, ISBN 0-8027-1349-1
  4. ↑ a b zientzia.net: Ameriketarekiko antzinako harremanak[Betiko hautsitako esteka]
  5. ↑ a b c d e Michel Usereau: Euskal-amerindiar pidgina, Montréal, 2003ko urtarrila
  6. ↑ Stephen Adolphe Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tyron "Atlas of languages of intercultural communication in the Pacific, Asia, and the Americas" 1115. orr. Online
  7. ↑ C.C. Uhlenbeck: "Le caractère passif du verbe transitif ou du verbe d'action dans certaines langues d'Amérique du Nord"[Betiko hautsitako esteka]
  8. ↑ Patrimoine Canadien: Qui était Mathieu da Costa?
  9. ↑ a b c Vascos en América (sí, otra vez)
  10. ↑ The Jesuit Relations: and Allied Documents Travels and Explorations of the Jesuit Missionaries in New France 1610—1791
  11. ↑ Bakailaoa arrantza egiteko guneak sekretuak ziren XVI. mendeko mapetan. Ternuak "Uharte Mamua" ezizena zuen Euskal Herriko arrantzaleen artean. Egungo izena lehendabizikoz 1508an Joao Vaz Corte-Realek erabili zuen. Ikusi Mythical Islands
  12. ↑ Peter Bakker, (2002), Amerindian tribal names in North America of possible Basque origin, Artiagoitia, X., Goenaga, P., Lakarra, J.A. argitaratutako Seminario de Filologia Vasca Julio de Urquijo, Donostia 47-59. orr
  13. ↑ Recherches amérindiennes au Québec Troc, trafic et commerce 1994 (XXIV. Liburukia). Artikuluak: Laurier Turgeon: Vers une chronologie des occupations basques du Saint-Laurent du XVIe au XVIIIe siècle : Un retour à l'histoire, eta Peter Bakker La traite des fourrures et les noms de tribus: quelques ethnonymes amérindiens vraisemblablement d'origine basque dans le Nord-Est. Lapurpena online frantsesez
  14. ↑ Parc de l'aventure basque en Amérique, Trois Pistoles
  15. ↑ Encyclopédie canadienne: Les Basques dans le site de l'« Encyclopédie canadienne »
  16. ↑ a b c ‘Apaizac Obeto’ espedizioa, Kanada, 2006
  17. ↑ Wikimapia: Baie du Havre-aux-Basques
  18. ↑ On the trail of the basque whalers: Logbook
  19. ↑ Twentieth-century Shore-station Whaling in Newfoundland and Labrador Anthony Bertram Dickinson, Chesley W. Sanger


Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Euskoalgonkin&oldid=9259330"(e)tik eskuratuta