Ardi

Ardi
Ardi manex burubeltzak Mendiben
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Animalia
Filuma	Chordata
Klasea	Mammalia
Ordena	Artiodactyla
Familia	Bovidae
Generoa	Ovis
Espeziea	Ovis aries
Datu orokorrak
Elikadura iturri nagusia	Belar
Iturria	mutton, mutton, Artile, sheepskin eta shofar
Entzumen frekuentzia	100 hertz — 30.000 hertz

Ardia (Ovis aries) ugaztun koadrupedo hausnarkari bat da, gizakiak ganadutzat hazia. Etxekotu izanaren ondorioz, bere generoko espezierik ugariena da.

Ardiaren erabileren artean lau daude bereziki garrantzitsuak:

1. Artilea: hau izan zen lehenengo erabilera etxekotzearen ondoren. Ardiaren ilearekin artilea egin eta jantzigintzan erabiltzen da.
2. Esnea: Euskal Herrian oso erabilia ardi gazta egiteko. Ardi Latxaren esneaz Idiazabal gazta egiten da. Erronkariko gazta eta Iparraldeko gasnak ere ezagunak dira.
3. Haragia: bereziki arkumeak erabiltzen dira haien haragia xamurragoa delako.
4. Larrua: ardien larruarekin jantziak egiteaz gain, botak ere egiten dira.

Ardiaren erabilera ekonomikoaren ondorioz, eta Nazio Batuen Janari eta Nekazaritza (FAO) zerbitzuak emandako datuen arabera, 2003an 1.073.000.000 ardi zeuden munduan. Haietatik 143.800.000 ale Txinan eta 99.500.000 Australian. Europar Batasunak 106.600.000 ardi zituen txosten hari kasu eginez gero.

Ardiaren etxekotzea Ovis orientalis espezietik etorri omen zen. Hura Turkia eta Irango mendietan bizi da. Hainbat aztarna aurkitu dira Iraken K.a. 9.000. urtekoak eta haiei ADN analisia eginda gaur egungo ardien antzekoak zirela ondorioztatu dute.

Euskal Herriko ardi arrazak

Marro lepokoak, XIX. mendea, Zuberoa. Baionako Euskal Museoa

Euskal Herrian artzaintza indar handiko aktibitatea izan da. Haren lekuko bertan mantendu diren bertako ardien arraza ugari. Haiei buruzko informazioa:

Etimologia

Ardien inguruan berba eta ele asko sortu izan ditugu haien adin eta sexuaren arabera. Besteak beste, ardia, aharia, arkumea, arkaztea, ardiantxa, bildotsa eta axuria dira ezagunenak euskaldunon artean.

Betutsa hiru urteko ardiari deitzen zaio. Beti hutsa esapidetik dator, alegia, hirugarren urtera iritsi eta antzu gelditu den aberea. Hala ere, izen hau ez da gehiegi erabaltzin.

Oro har ardiei euskaraz abelxuriak esaten zaie, behiei abelgorriak (bertako arraza gorriei behintzat), eta zaldi-behorrei abelbeltzak.

Ikus, gainera

• Dolly ardia
• Aari, Euskal mitologian ardiari buruzko kontuak jakiteko.
• Martak

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Ardi