Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da

Ardi

Wikipedia, Entziklopedia askea

Ardi
Mendive Manech.jpg
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaChordata
KlaseaMammalia
OrdenaArtiodactyla
FamiliaBovidae
GeneroaOvis
Espeziea Ovis aries
Datu orokorrak
Elikadura iturri nagusia Belar, Janari zuntz, Belar ondu, legume (en) Itzuli, forb (en) Itzuli, Bromus tectorum (en) Itzuli, Euphorbia virgata (en) Itzuli, Pueraria thomsonii (en) Itzuli, Centaurea maculosa (en) Itzuli eta Sagebrush (en) Itzuli
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak sheep wool (en) Itzuli, sheepskin (en) Itzuli eta sheep milk (en) Itzuli
Entzumen frekuentzia 100 hertz — 30.000 hertz

Ardia (emea) eta aharia (arra), izen zientifikoa: Ovis aries, ugaztun koadrupedo hausnarkari bat da, gizakiak ganadutzat hazia. Etxekotu izanaren ondorioz, bere generoko espezierik ugariena da.

Taxonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lineok 1758. urtean Ovis aries izenarekin sailkatu zuen Systema Naturae liburuan[1]. XX. mendean ardiaren aldaera basatia den mufloia (Ovis orientalis) espezie berekoa dela baieztatu zen eta 2003an Ovis orientalis izena hobestea erabaki zen. Erabaki honek ez du erabateko adostasuna izan eta gaur egun ardia Ovis aries edo Ovis orientalis aries izendatzen da[2].

Deskribapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gorputza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Tamaina ertaineko animalia hausnarkaria da. Artile izena duen ile kizkurra izan ohi du. Ardi basatiek kolore marroia izaten dute orokorrean, baina etxekoturiko arrazek kolore aniztasun handiagoa azaltzen dute: zuria, beltza, marroia...[3] Artile zuria karaktere genetiko gainartzailea denez kolore hau nagusitzen da.

Garaiera eta pisua arrazaren arabera ezberdina da. Emeek 45 eta 100 kg artean pisa dezakete eta arrak handiagoak izan ohi dira, 45 eta 160 kg artean hain zuzen ere[4].

Burua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ahari latxaren adarrak.

Espiral itxurako adarrak ditu buruan. Arraren adarrak ikusgarriagoak dira eta hainbat arrazatako emeek ez dute adarrik ageri.

Belarri handi eroriak ditu eta entzumen bikaina du. Begi nini horizontalak ditu eta ikuspen periferiko handia ematen dio horrek, 270 eta 320º artekoa[5]. Sakontasunaren perzepzioa ordea nahiko eskasa du eta itzalek eta lurraren gorabeherek beldurtu eta atzera eragiten diote. Hainbat kolore bereizteko gai dira, hala nola, beltza, gorria, marroia, berdea, horia eta zuria[6].

Hortzeriari dagokionez 20 esne hortz ditu eta helduaroan 32 pieza izaten ditu; 12 hagin, 12 aurre-hagin eta 8 ebakortz[7]. Batzuen ustetan sei ebakortz eta bi letagin dira[8]. Animalia hausnarkari gehienek bezala aurreko hortza azpiko barailan ditu eta gaineko kartilagozko egitura baten aurka jotzen dute.

Elikadura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ardia belarjale hertsia da. Landareen zati gogorrak jatea ekiditen du. Monokultiboetara ongi moldatzen den animalia da[9].

Gainerako hausnarkariek bezala digestio-aparatu konplexua du, lau urdailez osaturik dagoena, errumena, erretikulua, omasoa eta abomasoa (benetako urdaila). Errumena 19-38 litrotako bolumena duen aurre-urdaila da eta barnean dauden mikroorganismoek (bakterio anaerobioak, protozooak, ondooak...) elikagai-boloa hartzitzen dute[10]. Ondoren hartzituriko boloa ahora itzultzen da berriz murtxikatu eta listuztatzeko. Horrela landareen zelulosa txikitzea lortzen du ardiak. Berriz irenstean errumenetik pasa eta ondoren erretikuluak iragazpen funtzioa burutzen du, zati txikiak bakarrik pasatzen utziz. Omasoan ura birxurgatzen da eta azkenik benetako urdailera (abomasora) pasatzen da janaria. Honek urin gastrikoak jariatzen ditu eta ondoren heste meharrak partikulak xurgatuko ditu. Heste lodian azken hartzidurak gertatzen dira eta ura xurgatzen da eta azkenik gorotza sortzen da, uzkitik aterako dena.

Ugalketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arkume taldea

Ardiak jaio eta 6-8 hilabetetara heldutasun sexualera iristen dira; arren kasuan azkarrago gertatzen da, 4-6 hilabete inguruan. Ahari bakarrak ernalduko ditu taldeko ardi guztiak eta horregatik arrek beren artean borrokatzen dute eskubidea lortzeko. Kasu batzuetan bortizkeria handia erabiltzera iristen dira, aurkaria hiltzerainokoa[11]. Aspaldi ohikoak izaten ziren aharien arteko borroken apustuak, baita Euskal Herrian ere, ahari-jokoa hain zuzen ere[12].

Bost hilabeteko haurdunaldia izan ondoren[11] arkume edo bildots bakarra edo gehienez bi jaiotzen dira[13], salbuespenak egon badaitezke ere. Erditzeak ordubetetik hiru ordutara iraun dezake[11] eta jaio ondoren ordubetera arkumea gai da zutik jartzeko. Hainbat ardiren arkume jaioberriek taldea eratzen dute. Honen helburua hainbat amaren begiradak zaindu ahal izatea eta beraien arteko harremanak eratzea izaten da[14].

Izaera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Taldekoia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ardia animalia oso taldekoia da eta artalde guztiak buruzagi bakarrari jarraitzen dio, sarritan mugitzen den aurrena baino ez da une horretako buruzagia. Taldetik bakartua gelditzen den ardia asko estresatzen da[15]. Artalde erraldoietan familia bereko azpitaldeak eratzen dira[5].

Ardiek ez dute beren lurraldea defendatzen eta harrapari bat sartzen denean ihes egiteko joera izaten dute. Ardi adardunek babes posturak har ditzakete, arkume jaioberriak defendatzeko bereziki[5].

Artzaia eta txakurra artaldea gidatzen.

Izaera taldekoi horren ondorioz etxekotu zen aurreneko espezietako bat izan zen eta gaur egun ere oso baliagarria izaten da artzaiarentzat.

Hierarkia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arrazaren arabera hierarkia estuagoa edo lausoagoa izaten da. Ardi merinoetan hierarkia lerroak ezar daitezke, baina Border Leicester ardietan lehiaketak ezartzen du lehentasuna[16]. Adar tamaina ezberdineko aharien artean ez da apenas borrokarik izaten, adar handienak dituenak hierarkia posizio garaiagoa izaten du horrela. Adar tamaina berdinekoen artean, ordea, borroka bidez lortzen da kokapen soziala[17].

Inteligentzia eta ikasteko gaitasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Inteligentzia gutxiko animalia gisa deskribatzen bada ere, Illinoisko Unibertsitateak egindako ikerketa batek erakutsi du behiaren pareko inteligentzia duela, txerriarena baino apur bat gutxiago[5]. Ardiak bere taldekideak eta zaintzen duen gizakia ezagutu eta urteetan gogoratzen ditu haien aurpegiak[18]. Aurpegiko keinuei ere erreparatzen die eta gai da egoera emozionalak identifikatzeko. Ardiak bere izena ere ikasten du[5].

Garrantzia ekonomikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kopurua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ardiaren erabilera ekonomikoaren ondorioz, eta Nazio Batuen Janari eta Nekazaritza (FAO) zerbitzuak emandako datuen arabera, 2018an 1.209.470.000 ardi zeuden munduan. Haietatik gehienak Txinan eta Australian.

Ardi kopurua (2018)[19]
# Herrialdea Kopurua
(milioika abelburu)		 Munduko ekozipenaren
ehunekoa
1  Txina 164,08 % 13,57
2  Australia 70,07 % 5,79
3  India 61,67 % 5,09
4  Nigeria 42,97 % 3,55
5  Sudan 40,84 % 3,38
6  Iran 39,67 % 3,28
7  Erresuma Batua 33,78 % 2,79
8  Turkia 33,68 % 2,78
9  Txad 33,22 % 2,74
10  Etiopia 31,69 % 2,62

Erabilera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Elikagaiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ardiaren esnea eta haragia hasierako zibilizazioetan dagoeneko kontsumitzen zen[15].

XXI mendearen hasieran ardi haragiaren kontsumitzaile handienak Persiar golkoa inguratzen duten estatu arabiarrak, ozeaniarrak eta europarrak dira (Grezia, Erresuma Batua eta Irlanda)[5]. Arkume haragia jaten da batez ere, xamurrena bera baita, baina ardiaren edozein atal ere jangarria da – hesteak, adibidez[20].

Ardiaren esnea herrialde batzuetan asko kontsumitzen bada ere gaur egun ekoizpen handiena esnekiena da, gazta eta, neurri txikiagoan, jogurta. Euskal Herrian ardi gazta mota ugari ditugu, ezagunena ardi Latxaren esneaz egiten den Idiazabal gazta da[21]. Erronkariko gazta[22] eta Iparraldeko gasnak ere ezagunak dira.

Artilea, larrua eta beste batzuk[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artilea izan zen ardiaren lehenengo erabilera etxekotzearen ondoren. Ardiaren ilearekin artilea egin eta jantzigintzan erabiltzen da. Europan bereziki garrantzi handia izan zuen, baina XX. mendean zuntz sintetikoak sortzearekin batera prezioek gainbehera handia izan zuten[5]. Larruarekin jantziak egiteaz gain, botak ere egiten dira eta baita alfonbrak ere. Ardiaren gantzarekin xaboiak eta kandelak egiten dira eta kartilagoekin lekedak, gelatina eta abar[15]. Ardien hesteak hestebeteak egiteko erabiltzen dira eta arkumeen hesteekin sutura kirurgikoak eta musika tresnen sokak egiten dira[23].

Ardiaren gorotzek zelulosa ugari dute eta ongarri gisa ezezik papera egiteko ere erabiltzen dira.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Marro lepokoak, XIX. mendea, Zuberoa. Baionako Euskal Museoa

Ardiaren etxekotzea Ovis orientalis (mufloi) espezietik etorri omen zen. Ilgora Emankorrean gertatu zen K. a. VII. milurtekoan[24]. Hainbat aztarna aurkitu dira Iraken K. a. 9.000. urtekoak eta haiei DNA azterketa eginda gaur egungo ardien antzekoak zirela ondorioztatu dute.

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ardien inguruan hitz eta ele asko sortu izan ditugu haien adin eta sexuaren arabera. Besteak beste, ardia, aharia, arkumea, arkaztea, ardiantxa, bildotsa eta axuria dira ezagunenak euskaldunon artean[25].

Betutsa hiru urteko ardiari deitzen zaio. Beti hutsa esapidetik dator, alegia, hirugarren urtera iritsi eta antzu gelditu den aberea. Hala ere, izen hau ez da gehiegi erabiltzen.

Oro har, ardiei euskaraz abelxuriak esaten zaie, behiei – abelgorriak (bertako arraza gorriei behintzat), eta zaldi-behorrei – abelbeltzak.

Euskal Herriko ardi arrazak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal Herrian artzaintza indar handiko jarduera izan da. Haren lekuko dira bertan mantendu diren bertako ardien arraza ugari.

Haiei buruzko informazioa:

Euskal Herria Euskal Herriko ardi arrazak
Euskal Herriko ardi arrazak

Ardia • Latx muturgorria • Latx muturbeltza • Manex burubeltza • Manex burugorria • Erronkarikoa • Karrantzako ardi muturbeltza • Karrantzako muturgorria • Sasi ardia • Nafarra • Euskal-bearnotarra • Txurra


Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) «Ovis aries Linnaeus, 1758» www.gbif.org Noiz kontsultatua: 2020-09-09.
  2. ↑ (Gaztelaniaz) Biología, Mariana Fernández E.. (2017-10-03). «Oveja doméstica: Ovis orientalis aries. Características, dónde viven, razas» Mamíferos Paradais Sphynx Noiz kontsultatua: 2020-09-09.
  3. ↑ «An introduction to coloured sheep» web.archive.org 2007-11-10 Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  4. ↑ Melinda J. Burrill. (2004). Sheep. World Book. Mackiev..
  5. ↑ a b c d e f g (Ingelesez) Weaver, Sue. (2013-07-05). The Backyard Sheep: An Introductory Guide to Keeping Productive Pet Sheep. Storey Publishing ISBN 978-1-60342-848-4. Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  6. ↑ (Ingelesez) Alexander, G.; Shillito, Elizabeth E.. (1978-06-01). «Maternal responses in Merino ewes to artificially coloured lambs» Applied Animal Ethology 4 (2): 141–152. doi:10.1016/0304-3762(78)90079-2. ISSN 0304-3762. Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  7. ↑ Frandson, R. D. y T. L. Spurgeon. (1992). Anatomy and physiology of farm animals (5. edizioa). Lippincott: Williams and Wilkins.
  8. ↑ «Dental Anatomy of Ruminants» www.vivo.colostate.edu Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  9. ↑ Pugh, D. G.; Baird, A. N., eds.. (2012). Sheep and Goat Medicine (2. edizioa). Elsevier & Saunders ISBN 978-1-4377-2353-3..
  10. ↑ «LOS HONGOS ANAERÓBICOS DEL RUMEN» web.archive.org 2016-07-16 Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  11. ↑ a b c Wooster, Chuck. (2005). Living with Sheep: Everything You Need to Know to Raise Your Own Flock. Geoff Hansen (Argazkia). Guilford, Connecticut: The Lyons Press. ISBN 1-59228-531-7..
  12. ↑ «Ahari-apustuak: herri kirolen bitxikeria» www.euskonews.eus Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  13. ↑ «Quintuplet birth takes sheep breeder by surprise - Prague Daily Monitor - 24.01.2008» web.archive.org 2008-01-29 Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  14. ↑ Smith M.S., Barbara; Mark Aseltine PhD; Gerald Kennedy DVM. (1997). Beginning Shepherd's Manual (2. edizioa). Ames, Iowa: Iowa State University Press ISBN 978-0-8138-2799-5..
  15. ↑ a b c Simmons, Paula; Ekarius, Carol. (2001). Storey's Guide to Raising Sheep (3. edizioa). North Adams, Massachusetts: Storey Publishing ISBN 978-1-58017-262-2..
  16. ↑ (Ingelesez) Squires, V. R.; Daws, G. T.. (1975-07-01). «Leadership and dominance relationships in Merino and Border Leicester sheep» Applied Animal Ethology 1 (3): 263–274. doi:10.1016/0304-3762(75)90019-X. ISSN 0304-3762. Noiz kontsultatua: 2020-09-09.
  17. ↑ Budiansky, Stephen. (1999). The Covenant of the Wild: Why animals chose domestication. Yale University Press ISBN 978-0-300-07993-7..
  18. ↑ (Ingelesez) Kendrick, Keith M.; da Costa, Ana P.; Leigh, Andrea E.; Hinton, Michael R.; Peirce, Jon W.. (2001-11). «Sheep don't forget a face» Nature 414 (6860): 165–166. doi:10.1038/35102669. ISSN 1476-4687. Noiz kontsultatua: 2020-09-09.
  19. ↑ «FAOSTAT» www.fao.org Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  20. ↑ (Ingelesez) «Scottish Food and Drink | Traditional Scottish Food | Scotland.org» Scotland Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  21. ↑ http://www.veiss.com,+Veiss Comunicación S. L. |. «Idiazabal gazta | Idiazabal» www.idiazabalgazta.eus Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  22. ↑ «Erronkari Gaztak» www.reynogourmet.com Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  23. ↑ Ensminger, M. E.; Parker, R. O.. (1986). Sheep and Goat Science (5. edizioa). Danville, Illinois: The Interstate Printers and Publishers Inc ISBN 0-8134-2464-X..
  24. ↑ (Ingelesez) Zohary, D.; Tchernov, E.; Horwitz, L. Kolska. (1998). «The role of unconscious selection in the domestication of sheep and goats» Journal of Zoology 245 (2): 129–135. doi:10.1111/j.1469-7998.1998.tb00082.x. ISSN 1469-7998. Noiz kontsultatua: 2020-09-08.
  25. ↑ «Arkumea, bildotsa; arkaztea, artantxoa eta ardia - Ahotsak.eus» ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2020-09-08.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ardi&oldid=8416462"(e)tik eskuratuta