Aro Berriko finantza iraultza

Aro Berriko finantza iraultza esaten zaio XVI. mendean hasi eta ondorengo bi mendeetan zehar garatzen joan ziren mundu finantzarioko berrikuntza eta asmakizun multzoari. Kontzeptu edo termino historiografiko hau ez dago oso zabalduta, naiz eta izendatzen duen prozesu historikoa eta fenomenoa guztiz onartuta egon.

Prozesu honek elementu desberdinen garapenak izan zituen baina denak elkarren artean eragiten ziren eta ezaugarri bakoitzaren garapenak gainontzekoak garatzen ere laguntzen zuen, edo aukera berriak sortzen zituzten. XVI. mendean oso astiro hedatu ziren Europan zehar italiarrek merkataritzan eta finantza tekniketan egindako aurrerapenak, eta aurrekari hauetatik diruaren izaera berri bat sortuko zuten prozesuak hasi ziren. Alde batetik banku-sistemaren garapena eman zen Europa iparraldeko potentzia ekonomiko berrietan, batez ere Herbehereetan, Suedian eta Ingalaterran. Bestalde, XVII. mendean banku-erakunde berriak sortu ziren Amsterdam, Stockholmo eta Londresen, sektore publikoa eta pribatua finantzatu ahal izateko, banku zentral modernoen aitzindariak izanik. Balore-merkatuen garapena (burtsa), zor publikoa negoziatzeko sortu zena, finantza-iraultzaren garaian garatu zen eta hauekin batera sozietate anonimoen akzioak ere negoziatzen ziren. Hauez gain berrikuntza finantzarioa sozietate anonimoen agerpenak eta akzioen burtsa burbuilek osatzen dute. Azkenik, finantza-berrikuntza aseguru modernoen sorrera ere eman zen. Prozesu osoaren amaieran, diruaren eta finantzen izaera guztiz aldatuta geratu zen.

Lehen banku zentralen sorrera XVII. mendean

XVI. mendera arte nazioarteko funtsen mugimenduak eta merkatarien arteko ordainketen konpentsazioak truke-letren bidez antolatzen ziren. Oso garrantzitsua izan zen truke-letra, Europa osoan zehar zabaldu eta merkaturatzea modernizatu baitzuen, eta XVI. mendearen amaierarako, letra hauek merkatarien artean negoziatu zitezkeen. Era berean, XVI. mendean, ohiko praktika bihurtu zen kreditu-tresnen bankuetako deskontua, eta, beraz, merkatariek likidezia berreskuratzen zuten letren mugaeguna baino lehen, prezio baten truke. Europako merkatariak eta finantzariak azoketara joaten hasi ziren gero eta gehiago, eta sasoiko finantza-zentro handiak bihurtu ziren. Izan ere, estatuen finantza-beharren hazkundeak (merkataritzaren gorakadarekin batera) finantza-jarduera handiak eragin zituen. Estatuen zorpetzeak mailegu-emaile handien aberastea ahalbidetu zuen; lehenik Alemaniako Fuggerrena, eta gero Genovako eta Portugalgo bankariena.

Sortu zen lehen banku modernoa, 1609an, Amsterdamgo Aldaketaren Udal Bankua izan zen. Trukerako udal-banku horien agerpena kolpe hilgarria izan zen Clearing (konpentsazioa) izeneko finantza-azokentzat; izan ere, ordura arte, hainbat tokitako bankari eta merkatariek kontuak kitatu zituzten, oro har merkataritza-azokak egin ondoren. Banku horiek azoketako bankarien funtzio berberak betetzen zituzten, baina modu iraunkorrean, eta ez aldizka bakarrik, azoketan gertatzen zen bezala.

Finantza-berrikuntza kreditu zabalak emateko ahalmenarekin batera garatu zen, merkataritza-eragiketen ordainketak erraztearekin batera. Bankak erreserba frakzionarioak praktikan jartzen hasi ziren, eskaintzak beraien erreserba metalikoen gainetik mailegatuz (hau da, aktiboen zatiketa bat). Bezero batzuek utzitako dirua aprobetxatzen zuten beste batzuei maileguak emateko. Horrek bi ondorio izan zituen. Alde batetik, bankuek errentagarritasun handiagoa lortu zuten aurrezleen eta inbertsoreen arteko finantza-bitartekaritzatik lortutako finantza-marjinari esker, eta maileguen truke kobratzen zituzten interes aktiboen eta besteren baliabideengatik ordaintzen zituen pasiboen arteko aldeari esker eratu zen. Bestetik, banku-erreserba zatikatuari esker, kreditua (aktiboan) sortu ahal izan zen, eta, horrela, banku-dirua ere (banku-pasiboaren gordailuek osatua). Erreserba frakzionarioa posible izan zen gordailuzain guztiak aldi berean beren gordailu guztiak kentzera joateko probabilitate txikiagatik. Hala ere, beste arrisku bat ekarri zuen, kreditu espantsioaz sortutako inflazioa eta krisi garaietako insolbentzia (paniku bankarioak).

Laburbilduz, XVII. mendeko banku-berrikuntzak honako hauek izan ziren: 1) banku-transakzioen garapena txanpon-mugimendurik eragin gabe, hauek kontuko oharpen hutsak zirenak; 2) erreserba frakzionarioetan oinarritutako banku-jarduera, erreserba metalikoen gainetik kredituak ematea ahalbidetzen zuena, eta 3) banku zentralek billeteak jaulkitzea, baita emisio-monopolioa ere.

Banku-berrikuntza horiek diruaren izaera aldatu zuten. Eduki osoko txanponak gero eta gutxiago erabili ziren, eta bankuen erreserba metaliko bihurtzen hasi ziren, moneta-eskaintza gobernuari emandako maileguen eta kredituen emakidaren bidez biderkatu ahal izateko. Erreserba frakzionarioak ere arrisku berria izan ziren gordailuentzat, bankuek gordailuak itzultzeko erreserba nahikorik ez zeukatelako. Berrikuntza hori garrantzitsua izan zen, bankuek etekinak bi modutara handitu ahal izan zituztelako. Lehenengoa, finantza-marjina handituz, hau da, besteen baliabideen kostuen (interes pasiboak) eta inbertsioen diru-sarreren (interes aktiboak) arteko aldea handituz. Bigarrena, likidezia-koefizientea murriztea, hau da, emandako kredituen eta haien erreserba metalikoen arteko erlazioa handitzea; horretarako, bankuko jardunbide egokien murrizketari aurre egin behar zioten bezeroen konfiantza gordetzeko eta bankuko panikoak saihesteko behar adina erreserba metaliko mantentzea.

Finantza iraultza eta zor merkatua Aro Berrian

Monarkiak, epe motzean, nazioarteko finantzari handien maileguak jasoz finantzatu ziren. Hauek, aldi berean, euren jatorrizko hiri eta herrialdeetan mailegu-hartzaileen erroldak edo zinak ematen zituztelarik, ondoren erregeari mailegatzen zizkioten kopuru handiak biltzeko. Diru-sarrerak handitzeko, azaldu den bezala, monarkek benetako jabetzak (errege-lurrak eta basailuak) saltzeari ekin zioten, ofizioak saltzeari (justizia-administraziorako) eta zerga partikularrak biltzearen errentamenduari. Monarkia absolutuen garapen komertzial eta finantzario txikiagoak eta arduragabekeria fiskalak Espainian eta Frantzian XVII. eta XVIII. mendeetan zor publikoaren merkatua garatzea eragotzi zuten. Ogasun ministroak ere saiatu ziren hau egiten eta zor publiko ezberdinak jaulki zituzten, rentes eta tontines deituak, edo zinak eta errege baleak.

Finantza-iraultza horren emaitza izan zen, XVIII. mendearen erdialdean, burtsan zor publikoaren merkatu sendoa garatzea, eta horren tituluak oso likidoak izatea.

Sozietate anonimoen sorrera eta akzioen burtsa

Sozietate kolektiboak egon arren, sozietate pertsonalek enpresa-egoera menderatzen jarraitzen zuten. XVI. mendearen erdialdean, akzioen bidezko lehen gizarte anonimoak (join stock companies) sortu ziren Holandan. 1555ean Russia Company sortu zen, 1581ean Levant Company eta 1600ean East India Company. Lehen aldiz sozietate anonimoak zeuden, kapital komun batekin, bazkide ezberdinek emandakoa eta akzioen bidez ordezkatua. Itsasoz haraindiko merkataritza-negozio handiek eskatzen zituzten kapital-kopuru izugarriak biltzeko modua izan zen. Bestalde, sozietate anonimoek enpresa-arriskuak bazkideen artean banatzea ahalbidetu zuten, akzioen proportzioan, eta inbertitzaileen arriskuak dibertsifikatzea ere bai, hainbat enpresaren akzioak eros zitzaketelako. Erantzukizun mugatuko sozietateak zirenez bazkideek emandako kapitala bakarrik konprometitzen zuten konpainiarengan, eta, beraz, inbertitzaileak ez ziren hondatzen porrot eginez gero, akzioetan ordezkatutako kapitala bakarrik galtzen baitzuten, gainerako ondarea mantenduz.

Aro Modernoko hirugarren finantza-berrikuntza gizarte anonimoen sorrera eta burtsen espekulazioa (akzioen burbuilak) izan zen. Sozietate anonimoak Herbehereetako merkataritza-kapitalak asmatu zituen Asiako espezien merkataritzaren kontrola lortzeko tresna gisa, Portugal baztertuz. Merkataritza merkantilistak Estatuaren zerbitzura zeuden eta Probintzia Batuetako gobernuaren pribilegioarekin lan pribatuak egitea lortzen zuten konpainia hauek.

Gertakarizko praktikan oinarritutako aktibitate aseguratzaileen sorrera

Historian zehar giza espezieak beti hartu izan ditu prebentzio-neurriak hondamendi handiak gertatu ondoren. Froga bat, suteen aurkako aseguruak Londresen 1666ko sute suntsitzailearen ondoren garatzen hasi zirela da. 1680an Nicholas Barbonek suteen aurkako aseguruen lehen konpainia ezarri zuen, eta 1710ean aseguruen lehen konpainia sortu zen sozietate anonimo gisa. Horrek bidea ireki zion gainontzeko enpresen sorkuntzari, 1720an bi konpainia berri sortu ziren, bizi-aseguruetan eta itsas aseguruetan espezializatuak. Finantza-antolamenduari dagokionez, konpainia primadun horiek oso sinpleak ziren eta banaketa-printzipioari jarraitzen zioten, pay as you go izenaz ezagutzen dena, hau da, urtero ezbeharrengatiko konpentsazioak primetatik lortutako urteko diru-sarrerekin ordaintzen ziren, behin lankidearen onurarako tarte bat erreserbatu ondoren. Sistema hau funtsezkoa izan zen lehen konpainien garapenean. Aseguru modu primitibo guztiak, senipartea inbadituta, aseguratzaileek gertaera baten inguruan egindako apustuetan oinarritzen ziren, orduan ez baitzegoen estali beharreko arriskuak ebaluatzeko eta aseguruei kobratu beharreko primak finkatzeko oinarri teoriko egokirik.

Garai hartan, ordea, estatistikan oinarritutako teknika seguruak aplikatzea ahalbidetuko zuten printzipio teorikoak aurkitzen ari ziren. Izan ere, 1660ko hamarkadan, aseguru-jardueraren sorrerarako oinarri teorikoak ezartzen hasi ziren, hala nola Blaise Pascal eta Pierre de Fermaten garapena probabilitatearekin lotutako kontzeptuetan, bizi-itxaropenaren kalkulua orduko matematiketatik abiatuta, 1705ean Jacob Bernoullik zenbaki handien legearen garapena… Azken batean, ez ziren merkatariak izan, matematikariak baizik, aseguru modernoaren teoria asmatu zutenak.

Printzipio hauen aplikazio praktikoa (berrikuntza) eskoziar elizgizon batzuek egin zuten (Robert Wallace eta Alexander Webster), 1740an, finantza printzipio egokietan oinarritutako lehen aseguru funts modernoa garatu zutenak, ordura arte egindako merkataritza apustuak alde batera utziz. Alargunen eta umezurtzen pentsioak ordaintzeko, errentagarrigo inbertituko zen funts bat sortzea proposatu zen, eta pentsio horiek funtsaren errentagarritasunari esker ordainduko ziren. XIX. mendearen hasieran, aseguru modernoen printzipioak hain hedatuta zeuden Ingalaterran, Napoleonen aurka borrokatu ziren soldaduen bizitzak ziurtatzeko erabili zirela.

Bibliografia

• COMÍN, F. (2011): “Mercantilismo y capitalismo comercial en la Edad Moderna (siglos XVI-XVIII”. Historia económica mundial. De los origenes a la actualidad. 257-347 orr. Madril: Alianza Editorial.
• FERGUSON, J. (2002): Historia de la economía. Madril: Fondo de cultura económica.
• HUERTA DE SOTO, J. (2015): Dinero, crédito bancario y ciclos económicos. Madril: Unión Editorial.

Kanpo estekak

• Datuak: Q19605367