Arrada Zaharra

Arrada Zaharra
	Nafarroa Garaia, Euskal Herria
	Arrada Zaharreko ikuspegia, San Nikolas elizarekin
	; Armarria
	; Armarria
Kokapena
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Eskualdea	Erdialdea
Udalerria	Murelu Konde
Administrazioa
Mota	herri hustu
Izen ofiziala	Recinto Amurallado de Rada
Posta kodea	31391
Herritarra	arradatar
Geografia
Koordenatuak	42°20′27″N 1°37′00″W / 42.34093854°N 1.61679634°W
Garaiera	423 metro
Distantzia	61,8 km (Iruñetik)
Demografia

Ez nahasi Arradarekin, izen bereko XX. mendeko herri berria.

Arrada Zaharra^[1]^[a] edo Arradako Harresi Barrutia Aragoiko Erriberako Murelu Konde udalerriko Traibuenas kontzejuan kokatutako herri hustu bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Erdialdea eskualdean, Iruñea hiriburutik 61,8 kilometrora.

Erdi Aroan bazen hiribildu bat eta gaztelu bat, agaramondarrek 1455ean Nafarroako Gerra Zibilean suntsitu zutena. Harresitutako gotorlekuaren hondakinek, gazteluaren dorrearen oinarriak eta zutik geratu zen San Nikolas eliza erromanikoak jarraitzen dute. Indusketetan, hiri-trazaduraren eta etxebizitzen zati bat azaleratzea ahalbidetu dutenak, batez besteko adina baino lehenagoko zeramikazko aztarnak aurkitu dira, gizakiaren presentzia lehenagokoa izan zitekeela agerian uzten dutenak.

Bertako biztanleak arradatarrak ziren.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arrada toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

gaztelaniaz: Rada ("ráda" ahoskatua)
nafar erromantzez edo aragoieraz: Rada ("ráda" ahoskatua)

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[2]

Arrada (1131)
Rada (1192)
Errada (1201)
Rada (1258)
Rada (1311)
Raada (1360)
Rada (1366)
Rada (1534)
Rada (1702)
Rada (1816)
Arrada (1990)
Arrada (2000)

Etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mikel Belaskoren ustez, esanahi ezezaguna du. Izen enigmatiko gisa definitzen du, eta Arrada edo Errada forma zaharra izan zuela adierazten du. Batzuetan, "herri zabala" edo "iratze herria" bezala itzuli izan da, baina oinarririk gabe. Arturo Kanpionek "erre" euskal ahotsarekin lotu zuen populazioaren izena.

Arrada hau 1960ko hamarkadan eraikitako herritik bereizteko, izen berekoa baita, eta herri huts horretatik hartzen baitu izena, Arrada honek "Zaharra" izena jaso ohi du.

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arradako armarriak honako blasoi hau du:^[3]

«

Hondo berde batez eta aurrean urrezko hiru dorredun gaztelu batez osatuta dago, erdikoa handiagoa izanik.

»

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arrada Erdialdea eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean, Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerrian.

Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Harresiak muino baten azalera handia hartzen du. Muino horren neurriak hauek dira: 160 metro iparraldetik hegoaldera, eta 92 metro ekialdetik mendebaldera. Guztira, 8300 metro karratuko azalera hartzen du, eta harresiz inguratutako perimetroak 400 metro inguru neurtzen du.

Gotorlekua kokatzea funtsezkoa da gotorlekuaren izaera militarra ulertzeko. Iruñeko Erresuman zegoen, gero Nafarroako Erresuman, musulmanen arteko mugan lehenengo, eta geroago Aragoirekin. Geografikoki, bide erdian dago Uxue, Zarrakaztelu, Tafalla, Kaparrotsu, Erriberri eta Martzilla artean, eskualde osoa menderatzen eta bistaratzen, erasoa gertatuz gero komunikazio erraza ahalbidetuz. Dorre zirkularrean, muinoaren hegoaldeko muturrean, harlanduzko ilara sendoak eta nukleoaren zati bat ikus daitezke.

Faktura hau Nafarroako Antso III.a Gartzeitzen defentsa-gotorlekuen lerroaren hasierarekin bat dator, Aragoiko konderri zaharrera iritsi zena. Kanpoko diametroa 8,5 m-koa da, eta jatorrizko guztizkoaren 3,5 m-ko altueran mantentzen da.

Bere inguruko lautada handia, gazteluaren oinetik igarotzen den Aragoi ibaiak ureztatzen du.

Klima eta landaredia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herriak klima mediterraneo kontinentala dauka. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradukoa (aldaketa termiko handiarekin) eta prezipitazioak 400 eta 500mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60-70 baino ez dira izaten. Prezipitazioak nahiko irregularrak dira urte osoan zehar (ekainekin abuztura hiru hilabete idor daude), eta orokorrean ugariagoak dira udaberri eta udazkenean. Haizerik ohikoena iparreko ziertzo haizea da; eta, uda garaian, hegoaldekoa.

Arrada iparraldean klima mediterraneoari dagozkion espeziak aurki daitezke, zumelak batez ere, eta hegoaldean, txapardi eta pinuak. Horrez gain, igeltsua ugaria den hegoaldeko lurretan, landare gipsikola eta halofiloak ageri dira.

Estazio meteorologikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerrian ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Kaparrotsu pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 303 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[4]

Datu klimatikoak (Kaparrotsu, 1953-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	20.0	23.0	28.0	32.0	38.5	42.0	47.0	43.0	41.0	33.0	27.0	21.0	47.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.8	12.1	16.2	18.3	23.0	28.3	31.4	31.0	26.6	20.6	14.0	10.2	20.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.5	6.9	10.2	12.3	16.7	21.2	23.9	23.7	19.9	15.1	9.4	6.1	14.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.3	1.7	4.2	6.3	10.3	14.2	16.4	16.4	13.2	9.5	4.9	2.0	8.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.0	-7.0	-7.0	-3.0	1.0	5.0	8.0	7.0	4.0	-1.0	-8.0	-13.0	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	27.7	22.9	25.9	50.9	48.3	31.6	22.1	25.0	42.4	47.7	41.1	35.8	421.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	32.5	26.6	31.0	44.2	50.6	42.2	35.8	83.0	84.2	45.5	42.5	41.2	84.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.1	8.2	7.7	10.3	9.7	6.4	4.6	4.7	5.8	9.6	10.9	9.7	97.6
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.7	0.8	0.4	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.6	2.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[5]

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erdi Aroa baino lehenagoko materialak aurkitzeak aldez aurreko finkapen zehaztugabea eskatzen du, eta X. mendetik musulmanen aurkako izaera defentsiboko talaia gisa dokumentatzen da. Antso V.a Ramiritzek Montearagongo abadiari eman zion 1093an.

XII. eta XV. mendeen artean izan zuen goia, 1455ean Nafarroako Gerra Zibilean suntsitu baitzuten agaramondarren eta beaumontarren artean, Zuria I.a Nafarroakoa erregina 1441ean hil zenean, eta jada ez zuen bere onera itzultzea lortu. Eztabaida horretan, Arradak beaumontarren alde egin zuen, Karlos Bianako Printzea, Zuria erreginaren semea eta oinordeko legitimoa zena, bera Nafarroako erregina titularra baitzen, eta hala xedatu zuen bere testamentuan; baina lehian agramondar bandoak irabazi zuenean, zeinaren buru Joan II.a erregea baitzegoen (erreginaren senarra eta Karlos printzearen aita, zeina Pierron kondena baitzen, gupidagabetua baizik ez baitzen).^[6]

Herri hori izan zen Arradatarren leinu nafar boteretsuaren egoitza, bertako kiderik garrantzitsuenetako bat Errodrigo Semenoitz Arradakoa izan zelarik, Toledoko artzapezpikua. 1222an, Bartolome Semenoitz Arradakoak, Semeno Arradakoaren semeak, Antso VII.a Nafarroakoari omenaldia egin zion. 1250 inguruan, Gil Arradakoak Jakue I.a Aragoikoarekin nolabaiteko adiskidetasuna egin zuen; hala ere, bere emazte Maria Letek Tibakt I.a Nafarroakoari agindu zion ez zuela inolako kontzesiorik egingo gaztelu eta hiribilduaren gainean, hura kontuan hartu gabe. 1280an Martin Semenotz Orizkoa zen alkaide, eta hamar urte geroago Joanes Azearitz Pitillaskoa, urtean 15 libera eta 50 kahitzeko atxikipenarekin.

1297an, hiribildua eta gaztelua koroari gehitu zitzaizkion. Koroak, 1306an, gotorlekuaren beheko horma konpontzeko agindua eman zuen, hondamena, jauregia eta barrutiko etxe batzuk arriskuan jartzen zituena. Luis I.a Nafarroakoa erregeak Oier III.a Maulekoari utzi zion Arradako gaztelua eta hiribildua, beste hiribildu eta toki batzuekin, Mauleko gazteluaren eta Zuberoako zenbait hiribilduren truke, baina 1328an gaztelua erregek hartu zuen Filipe III.a Nafarroakoa errege berriari omenaldirik egin ez ziolako.^[7]

Karlos II.a Nafarroakoak feudoan eman zizkion berriro Joan Maulekoari, 1351n, errentekin eta jurisdikzioarekin batera, omenaldia eta leialtasun-zina egin ondoren. Erregeak berak errentak eman zituen zaintzarako eta gotortze-gastuetarako, gaztelua hondoratzear baitzegoen. Geroago, 1389an, Karlos III.a Nafarroakoak dohaintza egin zuen Martin Oibar bere ganbera-laguntzailearen alde. Baina Mauletarrek beren eskubideak auzitan jarri zituzten, eta azkenik 1402an, Oier Agaramont eta Maulekoak omenaldia egin zion erregeari jaurerriaren jabe gisa. Oraindik ere 1449an sumatzen zuen atxikipena.

XV. mendean 38 su zituen (horietako 21 kapareak). Nafarroako Gerra Zibilean, beaumontarrek hiribildua eta gaztelua okupatu zituzten. 1455ean, Martin Azkoiengoak, agaramondar buruzagiak, oste ugariz setiatu zituen, eta handik gutxira erregearen izenean okupatu zituen. Berehala suntsitu zituen, eta San Nikolas eliza eta oraindik ikus daitezkeen dorre eta harresien hondarrak bakarrik geratu ziren zutik.

Joan II.a erregea 1462an Arrada birpopulatzen saiatu zen, eta gauza bera egin zuen Frantzisko I.a Nafarroakoa erregeak ere. Arradako jaunak izan ziren Xerles eta Tiristau Maulekoak desolazio garai honetan, azken honek despopulatua saldu zuen arte 1497n.

1703an, Arradako jauregi eta maiorazkoa Jose Arradakoarena zen, eta data horretan Nafarroako Gorteetan eserlekua eta botoa lortu zituen. 1802an, Granada Egako dukea zen Cortesko markesaren jaurerria zen Arrada, eta hutsik eta landu gabe zegoen, baina ganadurako gai zela uste zuen, bortz dehesa edo korralitzatan banatua, errentan hartutako zazpi pariderekin.^[7]

1840an esaten denez, "Arrada beti Tuterako merindadekoa izan zen Gaztelarekin batu arte, 1513ko kuartel eta alunden banaketatik ondorioztatzen den bezala, eta geroago ez dakigu noiz hasi zen kontatzen Erriberriko merindadean". Erriberrikoaren zati gisa 1802ko hiztegian agertzen da.

1835-1845eko udal-berrikuntzekin, Traibuenas kontzejuan sartuta geratu zen, eta, beraz, Murelu Konde udalerrian.

Arradako azken jabeak, Luis de Silvak, Mirandako dukeak, herri historiko hori eman zion Nafarroako Gobernuari 1981ean, eta 1984tik indusketa sistematikoen kanpainak egiten ari dira, lehenengo urtean Maria Angeles Mezkiritz Irujo eta ondoren Maria Ines Tabar Sarrias zuzendurik. Indusketa horiek material arkeologiko ugari emateaz gain, eraikinen balioa eta harresiaren barruko hirigintza-antolamendua ezagutzeko aukera ematen dute.

1990era arte Arradan egindako indusketa arkeologikoek agerian utzi dituzte hiru kale zati eta hamabortz etxebizitza, uraska handi bat eta zementu-eremuaren edo nekropoliaren mugaketa. Harlangaitzezko eraikinak dira, harresi inguruan ez ezik etxebizitzetan ere horma garrantzitsuak dituztenak. Etxeak bi solairukoak dira, eta solairuen arteko tartea arotzeriaz egina zegoen. Erretako hondar ugari aurkitu dira, batez ere hormetatik gertu. Beheko solairuan, oro har, etxea dago; lehenengo solairua, berriz, logela gisa erabiliko litzateke. Zenbait etxetan, obrako eskailerak identifikatu dira; beste etxe batzuetan, berriz, zurezko eskailera atxikiak erabili dira solairuetarako sarbidea egiteko, beste indusketa batzuetan ikusi den bezala. Teilatua ere arotzeriakoa izango litzateke, adarrez eta teilaz sendotua, eta horien aztarna ugari aurkitu dira, baina ez erabilitako estalki-sistema bakartzat hartzeko adina. Indusketa horietatik, lehen kanpainetan jasotako zeramikazko hainbat forma osoren azterketa argitaratu da, baita harresitutako esparruaren lehen ikuspegi orokorra ere.

Hirigintza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erdi Aroan Arradaren garai-garaiek osatzen duten triangelua harresiz inguratutako hesi batez inguratuta egon zen, eta harresiaren aurrien arabera, hesi hori izugarria izan behar zuen. Bere hormen eta dorreen aztarna batzuk baino ez dira geratzen zutik ekialdeko hegalean, eta batez ere iparraldean. Barrutiaren alde honek oraindik ere gordetzen du harresiaren horma-atalaren zati handi bat, harrizko blokez osatua, zimendu ikusgarri baten gainean, baita kanalean irekitako bi dorre prismatiko ere, nahiz eta beste batzuen aztarnak ere ikus daitezkeen. Hegoaldeko angeluan, mendixkako gunerik garaiena eta malkartsuena izanik, zaintza-dorre biribil baten oinarria dago. Dorre horren egiturak harlandu erraldoiz eginak dira, eta itxura sendoa eta trinkoa ematen diote. Harresi-barrutiaren zati zen eliza bera ere, mendi-hegal baten gaineko burualdea zuena. Horri dagokionez, nabarmenak dira Aragoiko gotorleku erromaniko batzuekin izandako bat-etortzeak, batez ere Fontovako edo Planoko gazteluekin, eta horrek logikoa dirudi, kontuan hartuta Nafarroa, Antso V.a Ramiritzen garaian, aldameneko erresumari lotuta egon zela, eta errege horrek berak eman ziola Arradako eliza Montearagongo monasterioari 1093an. Inguraketaren barruan eta elizaren inguruan, antzinako baserriaren zenbait aztarnen zimenduak ere agertzen dira.^[6]