Arrazoitze abduktibo

Charles Sanders Peirce, pragmatismoaren sortzailea.

Arrazoitze abduktiboa (latinezko abdūctiō hitzetik; ab, urrunetik, eta dūcere, eraman), egitate edo fenomeno baten deskribapenetik abiatuz, lortutako premisen bidez egitatearen arrazoi posibleak azaltzen dituen hipotesi bat eskaintzen dituen arrazoibide mota bat da. Charles Sanders Peirce filosofo eta logikari estatubatuarrak formulatu zuen XIX. mendearen azken erdian, aieru deituz. ^[1] Aieru horrek, lehen begiratuan, zergati edo azalpenik onena edo gertagarriena izatea bilatzen du. Hala eta guztiz ere, abdukzioa eta azalpen hoberenarekiko inferentzia bi arrazoitze mota ezberdinak dira, nahiz eta zalantzan jartzen duten autoreak egon.

Aristotelesek arrazoitze abduktiboak ikertu zituen bere Lehen Analitikoak obran (II, 25). Aristotelesen arabera, arrazoibide abduktiboak silogismoak dira, non premisek ondorioari nolabaiteko probabilitatea baino ez dioten ematen. ^[2]

Peirceren arabera, abdukzioa silogismoa baino zerbait gehiago da: arrazoiketa-modu bat da, dedukzioarekin eta indukzioarekin batera.

Sarrera

Abdukzioan, fenomeno bat ulertzeko, hipotesi gisa jarduten duen erregela bat sartzen da, emaitza posiblea kasu partikular gisa kontuan hartzeko erregela horren barruan. Beste modu batean esanda: dedukzio baten kasuan, «p» premisa batetik «q» ondorio bat ateratzen da; arrazoibide abduktiboa, berriz, «q» «p» bidez azaltzea da, p azalpen-hipotesitzat hartuta. Horrela, abdukzioa hipotesi berritzaileak sortzen dituen eragiketa logikoa da.

Kasu askotan abdukzioak arrazoimenaren aieru espontaneoak besterik ez dira. Hipotesi horiek sor daitezen, irudimenak eta senak parte hartzea beharrezkoa da. Abdukzioa ulermen-distira baten modukoa da, eta gogoa libre utziz, jakintzaren gainetik jauzi egitean datza. Zentzu horretan deskribatzen du Peircek musement-a, arrazionala baino une instintibo gisa, zeinetan ideia-jario bat dagoen bat-batean iradokizuna argitzen den arte. Peirceren arabera, "abdukzioa arrazoibide zientifikoaren lehen urratsa da" (Collected papers 7.218), hasieratik fenomeno bati aplika dakizkiokeen hipotesiak murrizten baitira.

Adibideak

Giza pentsamenduak inferentziak sortzeko hiru aukera edo arrazoitzeko hiru modu ditu: deduktiboa, induktiboa eta abduktiboa. Aristotelesen Lehen Analitikoen bigarren liburuko 25. kapitulua, "apagogé", "abdukzio" edo "presuntzio" bezala ezagutzen den arrazoibide motari eskainita dago. Aristotelesek esplizituki bereizten ditu apagogé hori epagoge-tik (indukzioa) eta apodeixi-tik (dedukzioa).

Ondorengo hauek Aristotelesek Lehen Analitikoetan aztertutako hiru arrazoitze moten irudikapen eskematikoak dira:

Eskema deduktiboa:

Arau Orokorra: "X motako frijole guztiak zuriak dira". Kasua: "Frijole hauek X poltsatik datoz". Emaitza: "Frijole hauek zuriak dira".

Eskema induktiboa:

Kasua: "Frijole hauek X poltsatik datoz". Emaitza: "Frijole hauek zuriak dira". Arau orokorra: "X motako frijole guztiak zuriak dira".

Eskema abduktiboa:

Emaitza: "Frijole hauek zuriak dira". Arau orokorra: "X motako frijole guztiak zuriak dira". Kasua: "Frijole hauek X poltsatik datoz".

Hauxe da ´´´arrazoitze´´´ abduktibo baten beste errepresentazio eskematiko bat, azalpenik onena bezala:

[Azaldu beharreko egitatea/efektua] A [1. azalpen-hipotesia] B [1. araua] B bada, orduan A [2. azalpen-hipotesia] C [2. araua] C bada, orduan A [Gertaera berri ezaguna] Ez-B

1. azalpen-hipotesia kentzen da.

[Azalpenik onena] C-k kausalki azaltzen du A

Horrela, baldin eta A: kale bustia, B: akueduktu hautsia, C: euria egin zuen. Ez-Bk (ez dago hautsitako akuedukturik), orduan kale bustia euria egin zuelak azaltzen du. ^[3]

Kritika

Dedukzioan premisatik ateratzen da ondorioa: araua eta kasua kontuan hartuz, emaitzak esplizitu bihurtzen du premisetan inplizitua den zerbait (horregatik orokorra denetik banako denera doala esaten da). Indukzioak, aldiz, kasu batetik eta beste batetik abiatuz (singularretik unibertsalera) arau bat (hipotetikoa) sortzea ahalbidetzen du. Dedukzioa ez bezala, eta abdukzio bera bezala, indukzioa ez da baliozkoa kanpoko baieztapenik gabe (emandako adibideetan, erregelaren salbuespen bat nahikoa litzateke erregela faltsututa geratzeko, adibidez, nahikoa litzateke frijol beltz bat). Indukzioa eta abdukzioa ez lirateke baliozkoak izango frogatze enpirikorik gabe, eta, balizko berrespen enpiriko guztiak gorabehera, badirudi beti dagoela salbuespen baten arriskua.

Emandako adibideekin jarraituz, baditugu frijole zuri batzuk, baita azalpen bat emateko erregela ere (badakigu x poltsako frijole guztiak zuriak direla), orduan zentzuzko hipotesi bat atera dezakegu, segur aski, ziurrenik, frijole zuri horiek x poltsatik datozelako. Horrela (ziurgabetasuna gorabehera) gure ezagutza handitu egin dugu zerbait gehiago jakinez: hasieran bagenekien "frijoleak zuriak zirela", orain badakigu x poltsa osoari dagozkiola.

Hipotesi probableen joko batean oinarritua dagoenez, Peircek abdukzioa jotzen du arrazoitzeko modu bakartzat, gure jakintza areagotu dezakeelakoan, edo, hobeto esanda, hipotetizatzean, ideia berriak sortu eta aurreikusteko modu bakartzat. Errealitateari dagokionez, inferentzia logikoaren hiru moduek (abdukzioa, dedukzioa, indukzioa) kontzientzia handitzea ahalbidetzen dute, ordena eta neurri desberdinetan bada ere. Horri dagokionez, Peircek uste du abdukzioa soilik aberaste kognitiboari eskainia dagoela, nahiz eta huts egiteko arriskua duen. Hala ere, abdukzioa modu inferentzial induktiboena bezala agertzen da.

Argumentu abduktibo baten edukia egiazkotzat baieztatuko balitz, ikuspegi logiko batetik abdukzioa non sequitur edo konsekuentearen baieztapenaren falazia izango litzateke. ^[4]

Beraz, abdukzioak, indukzioak bezala, ez du bere baitan balio logikorik; baieztatua izan behar da. Berrespena, ordea, inoiz ez da absolutua izango, gertagarria baizik; abdukzioa zuzena izango da, baldin eta ondorioa azaltzeko aukeratutako erregela hainbat aldiz frogatuz probabilitatea ia arrazoizko ziurtasun baten parekoa den, eta ez baldin badira fenomenoak era berean, edo hobeto, azaltzen dituen beste erregelarik.

Arrazoitze abduktiboak, bere jatorrizko zehaztugabetasunagatik, hain zuzen ere, pentsatzeko modu ´´´ez-lineala´´´ eta arrazoibide analogikoaren beharra du. ^[5] Umberto Eco semiotikoak, «detektibearen arrazoibidea» deritzo, baliozko azalpen-hipotesi baten barruan zantzu ezberdinak erlazionatu ahal baitira.

Ikus, gainera

Bibliografia

Rodríguez-Rodríguez, Rodolfo J. (2005eko maiatza). «Abducción en el contexto del descubrimiento científico». Revista de Filosofía de Universidad de Costa Rica (San Pedro, Montes de Oca, San José, Costa Rica) 43 (109-110).

Fernández, Ángel Nepomuceno (2004ko azaroak 4-6). «Un cálculo abductivo natural». Actas del IV Congreso de la Sociedad de Lógica, Metodología y Filosofía de la Ciencia en España: 382-384.

Génova, Gonzalo. Los tres modos de inferencia. Nafarroako Unibertsitatea.

Peirce, Charles Sanders (1878). Deducción, inducción e hipótesis.

Aguayo W., Pablo (2011ko urtarrila-apirila). «La teoría de la abducción de Peirce: lógica, metodología e instinto». Ideas y Valores (Bogotá) 59 (145). ISSN 0120-0062.

Douven, Igor (2017). Zalta, Edward N., ed. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2017 edición). Metaphysics Research Lab, Stanford University.

Erreferentziak

↑ Ikusi "Abduction" y "Retroduction" ´´Commens Dictionary of Peirce's Terms´´en (ingelesez).
↑ Génova, Gonzalo (1996). «Los tres modos de inferencia». ´´Anuario filosófico´´ (Pamplona) ´´´XXIX´´´ (3): 1249-1263. ISSN 0066-5215. «Arrazonamendu honetan [abduktiboa] ondorioa ez da ziurra, gertagarria baizik, premisak egiazkoak izan arren, ez baita zilegi bi subjektu predikatu komun bat izateagatik identifikatzea.»
↑ Rodríguez Rodríguez, Rodolfo J. (2005ko maiatza-abendua). «Abducción en el contexto del descubrimiento científico» (PDF). ´´Revista de Filosofía de la Universidad de Costa Rica´´ ´´´XLIII´´´ (109/110): 87-97. 2016ko matxoak 6an originaletik artxibatuta. 2012ko martxoak 28an berrikusia.
↑ Bar, Aníbal R. (2001eko abendua). «Abducción. La Inferencia del Descubrimiento». ´´Cinta de Moebio, Revista de Epistemología de Ciencias Sociales´´ (Universidad de Chile) (12). ISSN 0717-554X. 2012ko urtarrilaren 31n originaletik artxibatuta. 2012ko urtarrilaren 29an berrikusia.
↑ Beuchot, Mauricio. ´´Abducción y analogía´´. Mexico: UNAM..

[1] Ikusi "Abduction" y "Retroduction" ´´Commens Dictionary of Peirce's Terms´´en (ingelesez).

[2] Génova, Gonzalo (1996). «Los tres modos de inferencia». ´´Anuario filosófico´´ (Pamplona) ´´´XXIX´´´ (3): 1249-1263. ISSN 0066-5215. «Arrazonamendu honetan [abduktiboa] ondorioa ez da ziurra, gertagarria baizik, premisak egiazkoak izan arren, ez baita zilegi bi subjektu predikatu komun bat izateagatik identifikatzea.»

[3] Rodríguez Rodríguez, Rodolfo J. (2005ko maiatza-abendua). «Abducción en el contexto del descubrimiento científico» (PDF). ´´Revista de Filosofía de la Universidad de Costa Rica´´ ´´´XLIII´´´ (109/110): 87-97. 2016ko matxoak 6an originaletik artxibatuta. 2012ko martxoak 28an berrikusia.

[4] Bar, Aníbal R. (2001eko abendua). «Abducción. La Inferencia del Descubrimiento». ´´Cinta de Moebio, Revista de Epistemología de Ciencias Sociales´´ (Universidad de Chile) (12). ISSN 0717-554X. 2012ko urtarrilaren 31n originaletik artxibatuta. 2012ko urtarrilaren 29an berrikusia.

[5] Beuchot, Mauricio. ´´Abducción y analogía´´. Mexico: UNAM..

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]