Edukira joan

Asia

Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Asia
Azalera44.579.000 km²
Biztanleria4,140,336,501 bizt. (2011ko zenbatespena[1])
Biztanle-dentsitatea87 bizt/km²
Jentilizioasiar
Herrialdeak49
Dependentziak4
Estaturik gabeko nazioak7
Hizkuntzaktxinera, hindi, urdu, japoniera eta beste asko
Ordu-eremuakUTC+2-UTC+12
Interneteko TLD.asia
Hiri nagusiakTokio, Shangai, Mumbai, Manila, Jakarta

Asia munduko kontinenterik zabalena eta askotarikoena da. Eurasiaren lau bosten eta lurreko eremu lehorren herena hartzen ditu, eta ia osorik Ipar Hemisferioan dago. 44.579.000 km²ko eremua eta 4.140.336.501 biztanle ditu.

Mugak ez dira oso zehatzak. Ural mendiek, Ural ibaiak, Kaspiar Itsasoak, Kaukaso mendikateak, Itsaso Beltzak, Bosforok, Marmara itsasoak eta Dardaneloek bereizten dute Europatik; Bering itsasarteak Ipar Amerikatik, eta Itsaso Gorriak eta Suezko kanalak Afrikatik. Asia barruan sartzen dira, orobat, Japonia, Indonesia eta Malaysiako uhartediak.

Sakontzeko, irakurri: «Asiako historia»

Duela 5.000 urte baino gehiago sumeriarrek Mesopotamia, Tigris eta Eufrates ibaien arteko lurraldea, okupatu eta lehendabiziko hiri-estatuak eratu zituzten: Ur, Uruk edo Lagash. Antzinaroan zehar, Asian Indus haranean eta Yangtze ibaian zibilizazio inportanteak sortu ziren.

Alexandro Handiaren gudarosteak Indus ibai ertzeraino heldu ziren. Erromatarrek bizigune batzuk eratu zituzten India hegoaldean eta, beharbada, Indotxina hegoalderaino ere iritsi ziren. Hauen ondoren, Europa eta Ekialdeko Asiaren arteko lotura bakarra, Iran, Bagdad eta Bizantziora, Zetaren bidean barrena, Txinatik heldu ziren karabanek osatzen zuten. Turko-mongoliarrek Errusia eta Erdialdeko Europara egin zituzten bidaldien bidez jakin ziren Asiari buruzko lehen berriak. Ondoren etorri ziren Marco Polo eta Giovanni da Pianen bidaiak, portugaldar eta herbeheretarren itsas aurkikundeak eta jesuiten egokimendua Txinako gortean.

Lurrunontzien garapenarekin batera, Asiarako egarria piztu zen europarren artean: ingelesek eta frantsesek India aldera jo zuten, herri ugari ibili zen Txinako kostaldeko hiriak konkistatzeko gatazkan, Frantziak Indotxinako alde bat hartu zuen beretzat, espainiarrak Filipinetan egokitu ziren eta errusiarrek Siberiaren konkista bukatu zuten.

Asian sortu ziren hiru erlijio monoteista handienak: kristautasuna, islama eta judaismoa.

Geografia fisikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Asiako satelite irudia
Sakontzeko, irakurri: «Asiako geografia»

Asia 44 milioi km² area baino gehiago ditu, 44.936.000 km² hain zuzen. Kontinentearen mugak ez dira oso zehatzak, adibidez, Sinai penintsula, Afrikarekin duen muga edozein kontinentearen zatia izan liteke. Era berean, Europarekin dituen mugak ere ezberdinak dira adituen arabera: batzuetan Ural mendiak, bestetan Ural ibaia bera. Kaukasoan ere eztabaidatsua da Georgia, Armenia edo Azerbaijan europarrak edo asiarrak diren ala ez.

Hala ere, Asiako muturrak honako hauek dira:

Himalaian munduko mendirik garaienak daude.
Ganges ibaia Varanasin (India).

Era askotako lurraldeak ageri dira Asian. Iparraldean, Siberia eta Mongoliako ordokiak hedatzen dira; erdialdeko lurraldeak oso menditsuak dira (Anatolia, Armenia, Iran, Pamir eta Tibeteko goi ordokiak; Kaukaso, Hindu Kush, Himalaia, Tian Shan, Altai, Kunlun eta Stanovoi mendiak); hegoaldeko penintsulak, oso erliebe higatuz osatuak (Arabia, India eta Indotxina) eta uhartediak (Japonia eta Insulindia).

Asian daude lurreko mendi garaienak (Everest, K2 edo Annapurna), itsasoko sakanik sakonena (Marianak, Mindanao ekialdea, 11.000 m) eta sakonune itxirik handiena (Itsaso Hila, 393 m itsas mailaren azpitik). Hego-ekialdeko uharteak berriak eta jatorri bolkanikokoak dira (Ozeano Bareko suzko gerria). Asia ekialdeko ordokiak alubioi garraiakinezkoak dira gehienak, edo mendilerroen eta itsasoaren arteko zerrenda meheak osatzen dituzte (Annam, Malaysia, Sumatra, Borneo). Ekialdeko itsasertza, bestalde, biztanleria sakabanatu duten badia, golko, uharte eta penintsulez betea ageri da.

Asiako erliebearen banaketak lau ibai sistema nagusi eragin ditu:

Lau sistema nagusi hauez gainera, lurralde bakoitzeko sistemak aurki daitezke, hala nola, Persiako golkora isurtzen diren Tigris eta Eufratesek osatutakoa.

Aintzira garrantzitsuenak hauek dira:

Asiak Ozeano Artiko, Ozeano Barea, Indiako ozeanoa eta Mediterraneo itsasoak inguraturik dago. Barneko itsaso ugari dauzka, hala nola, Arabiako itsasoa, Hegoaldeko Txinako Itsasoa, Javako itsasoa, Ekialdeko Txinako Itsasoa, Japoniako itsasoa, Okhotskeko itsasoa, Bering itsasoa, Karako itsasoa, Barentseko itsasoa, eta abar. Golko nagusiak Persiako golkoa, Omango golkoa, Bengalako golkoa, Siamgo golkoa, Tonkingo golkoa eta Anadirko golkoa dira. Penintsula aipagarrienak Anatolia, Arabia, India, Malaka, Indotxina, Korea eta Kamtxatka dira eta uharteak Zipre, Maldivak, Sri Lanka, Indonesiar uhartedia, Taiwan, Japonia, Sakhalin, Siberia Berriko uharteak, Ipar Uhartea eta Zembla Berria.

Arroz saila goldatzen asiar bufalo batekin, Vietnam.

Hain zabala izanik, mota guztietako klimak ditu Asiak. Siberiako klima kontinentala da, neguak izugarri hotz eta gogorrak dituena. Lurzoruaren parte handi bat izoztua dago (permafrost). Erdialdeko Asiako lurralde guztietako klima ere kontinentala da. Hegoaldean, montzoiek eragin handia dute. Bertan iristen dira munduko euri kopururik handienak ere (11.000 mm inguru, Bangladesh eta Assamen). Berorik handiena India eta Pakistan arteko Thar basamortuan egiten du. Lurralde hotzena, bestalde, Siberiako ipar-ekialdeko Verkhoiansk da (-66 °C). Hego-ekialdeko Asian eta Txina hegoaldeko itsasaldeetan tifoi ugariko klima tropikal euritsua da nagusi. Sonda uharteetako klima aldiz, ekuatoriala da, urtarorik gabea. Beste lurralde batzuek, azkenik, klima bereziak dituzte: Tibet, 4.500 m-tik gora dagoen goi-ordokia; Kuroshio itsaslaster beroak Japonian eragiten duen egoera berezia, etab.

Iparraldetik hasita hegoalderantz, alde handiak daude landaredian, lurralde batetik bestera, klimaren arabera. Ozeano Artiko aldeko tundra, Siberiako taiga handiak gero, eta urki nahiz lertxun basoak ondoren. Hegoalderago belar estepak zabaltzen dira (Mongolia, Kazakhstan iparraldea), Kaspiar itsasotik Gobi basamortura luzatzen den lurralde idorraren mugan. Tibeten mendi garaietako landaredia aurki daitekeen bitartean, India eta Hego-ekialdeko Asia oihan tropikalez horniturik ageri dira. Malaysia eta Sonda lurralde tropikalak dira. Txina iparraldean, estepak eta oihanak tartekatzen dira. Txina hegoaldean, ordea, oihan subtropikal hezea ageri da. Japonian hiru klima bereizten dira: siberiarra, epela eta subtropikala. Asian landare mota guztiak aurki daitezke ia. Animaliei buruz, beste horrenbeste esan daiteke.

Mongol nomadak. Khövsgöl, Mongolia.

Asiako gizakiaren lehen aztarnak guztiz antzinakoak diren arren (Pekingo gizakia, Javako gizakia), arrazak berandu arte baizik ez ziren banatu, antza denez. Lau gizatalde handi bereiz daitezke Asian: paleo-siberiarrak, turko-mongolak, indoeuroparrak eta indonesiarrak, mendeetan zehar elkarrekin nahasi diren arraza-familia desberdin askotan banatuak.

Paleo-siberiar jatorrikoak dira Siberian bizi diren herriak (tungusak, samoiedoak, ainuak, …); turko-mongolak, Erdialdeko Asia, Mongoliako eta Txina iparraldeko mongolak eta turkoak; indonesiarrak Hego-ekialdeko Asia eta, mongoloideekin nahasian, Txina hegoaldean; indoeuroparrak, azkenik, India, Afganistan eta Erdialdeko Asiako lurralde batzuetan egokitu ziren. Gizatalde handi horien ingurukoak dira jatorria oraindik behar bezala ezagutzen ez den beste arraza batzuk: Hego Indiako drabidiarrak, japoniarrak, tibeto-birmaniarrak, Mon-Khmer eta melanesiar bide diren Sonda uharteetako biztanleak.

Asiako arraza nagusia, halaz ere, mongoloidea dela esan daiteke: ilea beltza eta leuna; larruazala, boli koloretik hori ilunera; betazalen toles epikantiarra eta, jaiotzean, giltzurrunen gaineko orbana, mongoliar izenekoa. Asiarren altuera herritik herrira aldatu egiten da: ipar txinatarrak garaiak eta sendoak dira; hegoaldekoak, berriz, txikiak eta argalagoak. Erdialdeko Asiako mendialdeetan maiz ageri da begi argiko indoeuroparra. Arraza zabalduenen ondoan, beste txikiago batzuk desagertzear daude gaur egun (Sri Lankako veddak, Filipinetako negritoak, Japonia iparraldeko ainuak).

Arraza migrazioak ibaiei jarraituz gertatu izan dira gehienetan, itsasertzerantz betiere. Barneko lurraldeek, herri nomaden bizileku izaki, ez dute inoiz biztanleria dentsitate handirik izan. Nekazari jendez osaturik dauden itsasertzeko ordokiek eta ibai bokalek (Ganges aldea, Txina hegoaldeko haranak), aldiz, giza kontzentrazio handiak dituzte. Eskualde hauetan (Ganges aldeko India, Txina) oso laster garatu ziren anitz zibilizazio.

Gutxiengo herri eta etniko asko daude herrialde subiranoen artean.

Geografia politikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azpisailkapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Geografikoki, hau da sailkapen nagusia:

Hona hemen, taula batean:

Asiako herrialde eta lurraldeak    (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)

Erdialdeko Asia

AfganistanErrusiaKazakhstanKirgizistanUzbekistanTadjikistanTurkmenistan

Asiako Ekialdea
(Asia-Pazifikoa)

Hego KoreaIpar KoreaJaponiaMongoliaTxina

Hego-mendebaldeko Asia
Ekialde Hurbila

Arabiar Emirerri BatuakArmeniaAzerbaijanBahrainEgiptoGeorgiaIranIrakIsraelJordaniaKuwaitLibanoOmanQatarSaudi ArabiaSiriaTurkiaYemen

Hego-ekialdeko Asia

BruneiEkialdeko TimorFilipinakIndonesiaKanbodiaLaosMalaysiaMyanmarSingapurThailandiaVietnam

Hegoaldeko Asia

BangladeshBhutanIndiaMaldivakNepalPakistanSri Lanka

Beste entitate
politiko batzuk

PalestinaTaiwan

Europaren ikuspuntutik Asia osoa «Ekialde» izenaz ezaguna zen. Distantzia kontuan hartuta, bi sailkapen tradizional daude:

Bai batzuentzat, bai besteentzat, Errusia Europa da.

Banaketa politikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luzaroan kolonizaturik bizi ondoan, estatu burujabeek osatutako kontinentea da egun Asia. Errusiarrek ustiatzen dituzten Siberia handi zabaleko biztanle gutxiko lurraldeak, eta berriki arte herri kolonizatzaile europarren esku egon diren portu batzuk (Hong Kong, Macau) bazterrera utzita, estatu burujabeak osatu dira, nahiz eta burujabetza horiek behinolako kolonizatzaileen gogora gertatu, askotan, eta nazionalitateak errespetatu gabe, beste hainbatetan.

Txina da Asiako estatu garrantzitsuena, zabalena (Asia errusiarra izenekoaren ondotik) eta jendeztatuena. India dator ondoren, Pakistan, Afganistan eta estatu himalaiarrak (Nepal, Sikkim eta Bhutan) inguru geografiko berean dituelarik. Hego-ekialdeko Asiak Myanmar, Thailandia, Laos, Kanbodia eta Vietnam estatuak hartzen ditu mendebaldetik ekialdera. Asia Erdialdearen mendebaldean lau errepublika ageri dira: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan eta Turkmenistan, Kaspiar Itsasoa eta Tian Shan mendikatearen artean. Mongolia Siberia eta Txina arteko mendien artetik ageri da. Koreako penintsula Mantxuriatik irteten da.

Uharte estatuen artean, azkenik, hauek aipatu behar dira: Sri Lanka (Zeilan zena), Indiaren hegoaldean; Andaman eta Nikobar uharteak, Myanmar eta Sumatra artean; Malaysiako federazioa (Malaysiako penintsula eta Borneo uharteko iparraldea); Indonesia (Sumatra, Java, Bali, Sonda Txikiko uharteak, Kalimantan —Borneo uharteko alderik handiena—, Sulawesi uharteak, Maluku uharteak eta Irian, Ginea Berriko mendebaldea; Filipinak; Taiwan uhartea, egun Txinatik bereizia, eta Japonia, ekialdean dagoen Asiako lurraldea, lau uharte bolkanikok osatua.

Estatu barruko arazo politikoek, kanpoko herrien laguntzaz, hautsi dute zenbaitetan herrien batasun etnikoa. Korea bitan banatu zen 1953an: Ipar Korea, herri errepublika, komunista, eta Hego Korea, errepublika kapitalista, gaur ere tinko dirauen banakuntza. Gisa bereko bereizkuntza izan zuen Vietnamek 1954 eta 1976 urteen artean: herri errepublika Ipar Vietnamen eta AEBen mendeko errepublika hegoaldean. Ipar Vietnameko gudarosteak Hego Vietnameko gerrillariekin bat eginik, Hego Vietnamgo eta Ameriketako Estatu Batuetako armadei nagusitu ondoren berriz batu zen Vietnam.

Taiwan uharteko errepublika Txinako kapitalismoaren feudoa izan zen, 1949tik aurrera, kontinenteko Txina komunistaren aurrez aurre. Herri desberdin asko hartzen zituen Indiako estatu koloniala bitan banatu zen 1947an: mendebalde eta ekialdeko lurraldeek Pakistan estatua osatu zuten (gehiengo musulmana), eta erdialdeko zatirik handienak Indiako errepublika. 1971. urtean, Ekialdeko Pakistan bestetik bereizi eta Bangladesh estatua sortu zen bertan. Historian zehar burujabe izan zen Tibet, Txinaren mendean dago gaur egun. Asiako herri guztiak ari dira, zein bere aukera politikoen arabera (sozialismoa nahiz ekonomia liberala), industrian eta ekonomian duten atzerapenaren aurkako ahaleginean. Japonia eta Txina dira nagusi arlo honetan.

Shanghai, Txina.
Ganesh Chaturthi jaialdi hinduista, Mumbai, India.
Javako sumendiak, Indonesia.
Karatxi, Pakistan.
Haorko nekazariak, Bangladesh.
Tokio, Japonia.
Sagadako arroz terrazak, Filipinak.
Bandera Armarria Izena Biztanleria Eremua (km²) Hiriburua
Afganistan Afganistan 30.419.928 647.500 Kabul
Arabiar Emirerri Batuak Arabiar Emirerri Batuak 5.314.317 83.600 Abu Dhabi
Armenia Armenia 2.970.495 29.743 Erevan
Azerbaijan Azerbaijan 9.493.600 86.600 Baku
Bahrain Bahrain 1.248.348 760 Manama
Bangladesh Bangladesh 150.039.000 147.570 Dhaka
Bhutan Bhutan 716.896 38.394 Thimphu
Brunei Brunei 408.786 5.765 Bandar Seri Begawan
Ekialdeko Timor Ekialdeko Timor 1.143.667 14.874 Dili
Errusia Errusia 142.517.670 17.098.242 Mosku
Filipinak Filipinak 92.337.852 300.000 Manila
Georgia Georgia 4.570.934 69.700 Tbilisi
Hego Korea Hego Korea 50.004.441 100.210 Seul
India India 1.205.073.612 3.287.263 New Delhi
Indonesia Indonesia 248.645.008 1.904.569 Jakarta
Ipar Korea Ipar Korea 24.589.122 120.538 Pyongyang
Irak Irak 31.129.225 438.317 Baghdad
Iran Iran 78.868.711 1.648.195 Teheran
Israel Israel 7.590.758 20.770 Jerusalem
Japonia Japonia 127.368.088 377.915 Tokyo
Jordania Jordania 6.508.887 89.342 Amman
Kanbodia Kanbodia 14.952.665 181.035 Phnom Penh
Kazakhstan Kazakhstan 17.522.010 2.724.900 Nursultan
Kirgizistan Kirgizistan 5.496.737 199.951 Bishkek
Kuwait Kuwait 2.646.314 17.818 Kuwait Hiria
Laos Laos 6.586.266 236.800 Vientiane
Libano Libano 4.140.289 10.400 Beirut
Malaysia Malaysia 29.179.952 329.847 Kuala Lumpur
Maldivak Maldivak 394.451 298 Malé
Mongolia Mongolia 3.179.997 1.564.116 Ulan Bator
Myanmar Myanmar 54.584.650 676.578 Naypyidaw
Nepal Nepal 29.890.686 147.181 Katmandu
Oman Oman 3.090.150 309.500 Maskat
Pakistan Pakistan 190.291.129 796.095 Islamabad
Palestinako Estatua Palestina 4.279.699 6.220 Gaza/Ramallah
Qatar Qatar 1.951.591 11.586 Doha
Saudi Arabia Saudi Arabia 26.534.504 2.149.690 Riyadh
Singapur Singapur 5.353.494 697 Singapur
Siria Siria 22.530.746 185.180 Damasko
Sri Lanka Sri Lanka 21.481.334 65.610 Kolonbo
Taiwan Taiwan 23.261.747 36.193 Taipei
Tajikistan Tajikistan 7.768.385 143.100 Dushanbe
Thailandia Thailandia 67.091.089 513.120 Bangkok
Turkia Turkia 79.749.461 783.562 Ankara
Turkmenistan Turkmenistan 5.054.828 488.100 Ashgabat
Txinako Herri Errepublika Txina 1.343.239.923 9.596.961 Beijing
Uzbekistan Uzbekistan 28.394.180 447.400 Tashkent
Vietnam Vietnam 91.519.289 331.212 Hanoi
Yemen Yemen 24.771.809 527.968 Sana
Zipre Zipre 1.099.341 9.251 Nikosia

Estaturik gabeko nazioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kontinentean hizkuntza asko erabiltzen dira, haien artean txinera hiztun gehien duen hizkuntza. Nagusiak hauek dira:

Kolonizazioaren eraginez ingelesa eta frantsesa erabiltzen dira antzinako kolonietan.

Asiako gehienen erlijioak budismoa, islama eta hinduismoa dira, baina jarraitzaile asko dituzte konfuzianismoak, taoismoak, sintoismoak, judaismoak, animismoak, eta bestek ere.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. «Continents of the World: The List» Worldatlas.com 2014ko otsailaren 19an begiratua.


Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]