Asteasu
| Asteasu | |
|---|---|
 Gipuzkoa, Euskal Herria | |
 | |
| Administrazioa | |
| Estatua | Espainia |
| Erkidegoa | Euskal Autonomia Erkidegoa |
| Lurraldea | Gipuzkoa |
| Eskualdea | Tolosaldea |
| Izen ofiziala | Asteasu |
| Alkatea | Maria Pilar Legarra Cortajarena (AB) |
| Posta kodea |
20159 |
| INE kodea |
20014 |
| Herritarra | asteasuar |
| Kokapena | |
| Koordenatuak | 43° 11′ 34″ N, 2° 05′ 43″ W / 43.1928306°N,2.0953614°WKoordenatuak: 43° 11′ 34″ N, 2° 05′ 43″ W / 43.1928306°N,2.0953614°W |
  Asteasu Asteasu (Gipuzkoa) | |
 Ikusi OpenStreetMapen | |
| Azalera | 16,76 km2 |
| Garaiera | 142 metro |
| Distantzia | 22 km Donostiara |
| Demografia | |
| Biztanleria |
1.493 biztanle (2016) (  -20) |
|
% 52,85   % 47,15 | |
| Dentsitatea | 89,08 biztanle/km² |
| Hazkundea (2003-2013)[1] |
 % 14,88 |
| Zahartze tasa[1] | % 20,28 |
| Ugalkortasun tasa[1] | ‰ 50 |
| Ekonomia | |
| Jarduera tasa[1] | % 83,33 (2011) |
| Genero desoreka[1] | % 2,35 (2011) |
| Langabezia erregistratua[1] | % 9,31 (2013) |
| Kultura | |
| Euskaldunak[1] | % 77,98 (2010) |
| Euskararen erabilera[2] | % 52,8 (2011) |
| Datu gehigarriak | |
| Sorrera | 1375. urtea |
| Webgunea | http://www.asteasu.eus/ |
Asteasu Gipuzkoako erdialdeko udalerri bat da, Tolosaldea eskualdekoa. 2016. urtean 1.493 biztanle zituen. Ekialderantz begira dagoen haran batean dago, Oria ibaiaren adar Asteasu errekaren haranean hain zuzen, eta irteera naturala Amasa-Villabonarantz du. Tolosatik 10,5 kilometrora eta Donostiatik 23 kilometrora dago errepidez.
Eduki-taula
Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ingurune naturala[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Asteasu ekialdera begira dagoen haran batean kokaturik dago, Hernio (1.070 m) mendiaren magalean. Udalerriaren topografia oso malkartsua da, gorabehera askorekin. Punturik baxuena (70 metro inguru) ekialdeko muturrean dago, Asteasu Amasa-Villabonarekin lotzen duen errepidean; punturik altuena, berriz, hego-mendebaldeko muturrean dago (700 metro).
Hernion mendigunearen lepoetako batek udalerria zeharkatzen du erditik, hego-mendebaldetik ipar-ekialdera garaiera galduz. 400-600 metro inguruko garaieraraino iristen den lepo honetako muino nagusiak Mañaka, Aranburuko gaina, Irumuno, Bulanomendi (550 m), Saskarate-aitza, Upazaingaña (300 m), Santa Maiña (400 m) eta Aitzondo dira. Bere garaian Larrazkos eta Azkonobietako basoak famatuak izan ziren, bi baso-lur horiek luze-zabalean 5000 area izateraino iritsi baitziren. Herria bera udalerriaren ekialdean dago.
Oriaren adarra den Asteasu erreka udalerriaren hegoaldetik igarotzen da. Usarrabi errekak (Oriaren beste adarra) eta beste bi ibaixken urek ere (Opin-erreka eta Erreka Illuna) zeharkatzen dute haren lurraldea.
Asteasutik pasatzen da GI-2631 errepidea, Tolosaldea Zarautzekin lotzen duena, Andazarrate gainetik barrena.
Udalerri mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Asteasuk mugakide ditu Aia iparraldean, Zizurkil ekialdean, Larraul, Alkiza eta Anoeta hegoaldean, eta Errezil eta Aia mendebaldean.
 |
Aia | Aia eta Zizurkil | Zizurkil |
|
| Errezil eta Aia | 
|
Zizurkil | ||
| ||||
| ||||
| Errezil | Anoeta, Alkiza eta Larraul | Anoeta |
Auzoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Asteasu (herrigunea), bertako hizkeran "Astiasu" edo "kalia" ere deitua.
- Bebailara, bertako hizkeran Beballa.
- Elizmendi, bertako hizkeran Elemendi.
- Errekaballea.
- Goiballea.
- Upazan.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erdi Aroan sortutako herria da, jatorria erabat argi ez badago ere. Diotenez Alfonso VIII.a, 1203an, izan omen zen Asteasuri armarria eman ziona. Mendearen hasierako testu batek honela dio: "Zilarrezko atzealdean hiru makila gorri daude; hauetan, suge gorri bat kiribiltzen da; goialdean, alde banatan, gora begira dauden giltza beltzekin eratutako bi ikoroski daude, eta hauen erdian pontifize tiara bat dago. Kanpoaldeko ertzean inskripzio hau ageri da: Asteasu, Aiztondoko Alkatetza Nagusiko buru". Aiztondoko Alkatetza Nagusia osatzen zuen Larraul eta Sorabillarekin, Gipuzkoako hiru alkatetza handienetakoa, eta bertako hiriburua zen. 1397an Probintziako Ermandadetako Ordenantzetan espresuki aipatzen da Aiztondoko Alkatetza. Asteasu 1386an Tolosari itsatsi zitzaion Alkiza eta Adunarekin batera. Handik urte gutxira berriro bereizi zen. 1457an Gipuzkoako lurraldean gertatu ziren Ahaide Nagusien kontrako borrokan, haiei babesa ematen zien Asteasuko etxe nagusia suntsitua izan zen. 1760an udaletxea inauguratu zen. 1813an bere artxibategia erre zen soldadu frantziarrek sortutako sute baten ondorioz. Bitxikeria gisa aipa daiteke bigarren karlistaldian Santa Kruz apaiza azken aldiz Asteasun ikusia izan zela, erbestera joan aurretik.
Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nekazaritzak pisua izan bazuen ere, gaur egun industriak garrantzi handiagoa du. Hainbat lantegi ditu 50 langiletik gorakoak ondoko lehen hirurak:
- Bost Machine Tools Company
- Gamesa
- Urbar Ingenieros
- Omicron
Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Asteasuko euskara gipuzkeraren[6] aldaera bat da, Tolosaldekoa[7], Gipuzkoako erdiguneko[8] euskararen barne dagoena, Beterrikoarekin batera.
Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Asteasuko biztanleria |
|---|
 |
Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2003tik 2011ra Iñaki Amenabar izan zen alkatea. 2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Asteasu Batuz plataformako Pili Legarra hautatu zuten alkate. 2015eko hauteskundeetan Asteasu Batuzek 7 zinegotzi atera ditu, Pili Legarra duela zerrenda-buru, eta EAJak 2.
Asteasuko udalbatza | ||||
| Izena | Zinegotziak | Boto kopurua[9] | ||
| Asteasu Batuz | ||||
| Bai Asteasuri | ||||
| Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ) | ||||
| Alderdi Popularra (PP) | ||||
Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Udaletxea, Jose Lizardi arkitektoak egina, herriko eraikuntza ikusgarrienetakoa da. Udaletxearen eraikuntza korapilatsua izan zen, izan ere, lurrak erosi eta 1752an, hiriko semea zen Jose Lizardiren traza baten arabera abiatu eraikin lanak abiatu zirenean, Jose Lizardi bera hil baitzen. Baina, Asteasun ez zen hargin‑maisu onik falta, eta zenbait enkanteren ondoren, Usandizaga maisuak eskuratu zuen egitekoa; baina lanen hasiera urte batzuetara atzeratu zen. Eraikin lanak 1754an hasita ere, zenbait alditan eten beharra gertatu zen, arazo batzuen kontsulta bideratzeko: aurreikusitako harlangaitzaren ordez mutxardaturiko harlandua hautatu zen, zenbait puntutako okerdurak zuzendu beharra izan zen eta abar. Bukatutzat eman zen eraikin lana 1760an, teilatuetako arotz‑lanak, eskailera eta zoladurakoak barne.[10]
- Asteasuko Udaletxeak barroko kutsu handitxoagoa du Lizardik trazaturiko beste kontzeju eraikuntzek baino.[10] Frontoi triangeluarra du, profil berezia duena. Frontoi triangeluarreko beste udaletxetan ez bezala, eutsi egingo zaio Asteasun hiru arku besterik ez duen arkupeari, alboetan leiho soilak dituela, Legazpiko udaletxearen antzera.
- Eskubanden batasuna deigarria gertatzen da, lehenengo solairuan erdiko hiru balkoiak eta goieneko solairuko bostak elkartzen dituena. Baoak uztaitzen dituzten plakak, zura taillatua duen teilatu‑hegal zabalaren azpiko erlaitz molduratuak eta hormapikoaren ardatz bertikala azpimarratzen duen armarriaren erliebe handiak alaitzen dute gainazala.[10]
- Eizmendiko San Pedro eliza XVI. mendean eraikia da, gotiko euskaldun estilokoa; baina aurreko elizaren aztarnak ikusten dira. Balio berezikoak ditu ponte-harria eta jatorrian 1572 eta 1575 bitartean Juan Antxieta eskultoreak egindako errataulu nagusia, ondorengo urteetan Intxaurrandiagak eraldatua. Korua ere azken horrena da.
- Santa Krutz baseliza eta Santa Marina baseliza.
- Etxe ederren ondarea ugaria da: Goikostatu, Zumargain, Etxeberritxo, Illobate, Elkeita, Saskarate, Irarretxe, Albistegi, Etxenagusia, Aginazpe, Ugarte, Matxine, Ugarte baserria eta Erreitzu baserria XVI. mendekoa.
- Zortzi errota omen ziren Asteasun, dokumentuek diotenez: Urmategi-errota, Karien-errota, Urniti-errota, Gorue-errota, Betezasti-errota, Beko-errota edo Soro-errota, eta Konporta-errota; azken hori ezaguna zen Goiko-errota izenaz ere, eta Pello Errota bertsolariaren jaiotetxea izan zen. Gehienak desagertuak daude.
Asteasuar ospetsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Domingo Goroa, XVII. mendeko eskultorea.
- Pedro Zaldua , XVII. mendeko arkitektoa. Eztabaida dabil, ea Zizurkilen edo Asteasun jaio zen.
- Juan de Legarrola Flandesko kapitaina, 1686an Hondarribian sarjentu nagusia
- Pedro Irarreta (1673–?), teniente koronela eta Asteasuko alkatea.
- Julian Lizardi (1696-1735), Paraguain misiolari ibilitako martiri jesulaguna. Elizan ehortzia dago.
- Juan Bautista Agirre (1742-1823), euskal idazlea.
- Pello Errota (1840-1919), bertsolaria.
- Mikela Elizegi (1869-1967), bertsolaria.
- Antonio Arrue (1903-1976), abokatua, Comunion Tradicionalista alderdiko politikaria eta idazlea, Egan aldizkariaren sortzailea Koldo Mitxelenarekin eta Aingeru Irigarairekin batera.
- Juan Cabanas Erauskin (1907-1979), pintorea eta arte-kritikaria. Gu taldearen sortzailea, besteak beste, Aizpuruarekin. Falangekoa.
- Miren Uzkudun (1922–), aitzindaria pilotari emakumezkoetan. Ameriketako pilotalekuetan erraketarekin ibilia.
- Eleuterio Tapia (1926-1988), trikitilaria.
- Bernardo Atxaga (1951-), euskal idazle oparoa, Asteasun oinarritua den Obaba alegiazko herriarekin XX. mendearen bigarren erdialdeko herri-giroa aski modu literarioan islatu duena.
- Joxe Arregi Izagirre (1951-1981), kartzelan torturaz hila.
- Joxean Lopetegi Agerre (1961- ), pilotaria, hainbatetan erremonteko txapeldun izana.
- Julen Lopetegi (1966-), futbolari ohia.
- Xabier Usabiaga (1969-), txirrindulari ohia.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira Udalbiltza.
- ↑ «UEMA-Atlasa» Euskararen erabilera (UEMA).
- ↑ «Irazu Amundarain, Rufina - Ahotsak.eus» ahotsak.eus . Noiz kontsultatua: 2018-09-24.
- ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus . Noiz kontsultatua: 2018-09-24.
- ↑ «Aita hil egin zuten, gerra garaian - Ahotsak.eus» ahotsak.eus . Noiz kontsultatua: 2018-09-24.
- ↑ «Erdialdekoa - Gipuzkera - Ahotsak.eus» ahotsak.eus . Noiz kontsultatua: 2018-08-30.
- ↑ «Tolosaldekoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus . Noiz kontsultatua: 2018-08-30.
- ↑ «Erdigunekoa (G) - Ahotsak.eus» ahotsak.eus . Noiz kontsultatua: 2018-08-30.
- ↑ 2011ko udal hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean 2011/09/19an kontsultatua
- ↑ a b c Entziklopedia Enblematikoa. Euskal artearen historia (III): Barrokotik XIX. mendera liburukia. Etor-Ostoa. 2003. 138. orria.
Kanpo loturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Asteasu  |
 |
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa |
| |||||||
| ||||||||||
