Atenas
| Atenas Αθήνα | ||
|---|---|---|
| hiria | ||
 | ||
| ||
| Administrazioa | ||
| Estatu burujabe |  Grezia | |
| Eskualdea | Atika | |
| Unitate periferikoa | Atenas Zentrala | |
| Udalerria | Atenas udalerria | |
| Alkatea | Kostas Bakoyannis (en)  | |
| Izen ofiziala | Αθήνα | |
| Jatorrizko izena | Αθήνα | |
| Posta kodea | 104 xx-106 xx, 111 xx-118 xx eta 121 xx-124 xx | |
| Geografia | ||
| Koordenatuak | 37°59′3″N 23°43′41″E | |
 | ||
| Azalera | 39 km² | |
| Altuera | 170 m | |
| Mugakideak | Nea Filadelfeia (en) eta Zografou (en) | |
| Demografia | ||
| Biztanleria | 664.046 (2011) 622.748 (1861) | |
| Dentsitatea | 17.026,82 bizt/km² | |
| Herritarra | atenastar[1] | |
| Informazio gehigarria | ||
| Sorrera | K.a. VII. milurtekoa | |
| Telefono aurrizkia | 210 | |
| Ordu eremua | UTC+02:00, Ekialdeko Europako Ordua eta UTC+03:00 | |
| Hiri senidetuak | Amsterdam, Athens, Asgabat, Bartzelona, Pekin, Beirut, Betleem, Bogota, Bukarest, Casablanca, Chicago, Damasko, Domodedovo (en) , Famagusta, Istanbul, Ljubljana, Los Angeles, Kiev, Madril, Mexiko Hiria, Mosku, Napoli, Nikosia, Rabat, Reggio di Calabria, Rio de Janeiro, Santiago, Sarajevo, Seul, Sofia, Syracuse, Tirana, Washington, Erevan, Boston, Cluj-Napoca, Montreal, Genova, Florentzia, Buenos Aires, Lisboa, Santiago de Cali, Praga, Xi'an, Varsovia, Tbilisi, Habana, Cusco, Amsterdam, Atlanta eta Belgrad | |
| Matrikula | BK, BM, BN, BP, HY, IA, IB, IE, IK, IM, IO, IP, IT, IX, IY, IZ, OA, TT, XE, XH, XP, XT, XX, XY, XZ, YA, YB, YE, YH, YZ, ZH, ZK, ZM eta ZZ | |
| Hizkuntza ofiziala | greziera | |
| cityofathens.gr | ||
Atenas[1][2][3] (grezieraz: Αθήνα, Athína, /aˈθina/ ahoskatua; antzinako grezieraz: Ἀθῆναι, Athēnai) Greziako eta Atika eskualdeko hiriburua. Izena Atena jainkosaren omenez du. Mendiz inguraturiko ordoki batean dago, Akropoliaren eta Likabitosko harkaitz-muinoen azpian zabaldurik. Greziako politika, ekonomia eta kulturaren gune nagusia da. Haren inguruan Greziako industrialde garrantzitsuena dago.
Europar Batasuneko 9. metropoli-barrutirik handiena da, 3,7 milioi biztanle ingururekin.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sorrera eta mitoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Akropolian aurkitu den kultura-aztarnarik zaharrena Neolito bukaerakoa da. Mitologiaren arabera, pelasgoen Atenajainkosa Poseidon jainkoari nagusitu zitzaion, eta izena eman zion hiriari. Atenas eta Atikako tribuen egituraketa joniarrek moldatu zuten, K.a. 2000. urtearen inguruan han egokitu zirelarik. Atenasko errege mitikoen tradizioa historiaurrearen argigarri da gaur egun. Atenastarrak, beren buruak bertakotzat iritzirik, Kekrops, hiriaren fundatzailea, eta Eriktonios, haren ondorengoa, lurpeko sinesteekin lotu zituzten. Elezaharrek Knossosekiko harremanak (Dedalo), Minok Atenasi ezarritako setioa (Androgeo), Egeoko erreinaldien garaian Atenasek nozitu behar izan zituen mendekuak, Teseo askatzailea (Minotauro) eta amazonen aurkako gudua ekartzen dituzte gogora. Kodros, elezaharretako azkeneko erregea, doriarren aurkako gerrako heroia izan zen. Pelasgoen harresia (Akropolian badira aztarna batzuk) etsaien aurkako babesa izan zen. Atenasek eta Atikak, doriar inbaditzaileengandik babesturik, Asia Txiki aldera talde handitan jo zuten, eta, joniarrez gainera, Beoziako iheslari eoliarrak ere hartu zituzten.
Aristokraziaren gobernua, tirania eta berrikuntzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Greziaren Erdi Aroa izena eman zaion garai iluna gainditu ondoren, etengabeko aurrerakuntza izan zuen Atenasek alderdi guztietan, Grezia guztira hedatu zen dekorazio geometrikoko zeramika lekuko (K.a. X-VIII. m.). Gizarte-egiturak (4 tribu joniar, 3 phratria-tan banatua bakoitza, phratria bakoitzak hainbana genos) erraztu egin zuen lurjabeen aristokraziaren etorrera (Eupatridak), erregetza indargabetu eta, azkenik, gobernu aristokratikoa ezarri zuena (K.a. VII. m.).
Alabaina, phratrietan txertatu ziren merkatari aberatsen klase berrien bizilekuak eta, batez ere, jabe txikientzako pobrezia eta esklabotasunerako bidea ekarri zituen nekazaritzaren krisiak gizarte-altxamendu handiak eragin zituzten. Kilonen tirania-saioaren ondoren (K.a. 632), berrikuntza handiko garaia etorri zen: Drakonek zuzenbide pribatuko legeak idatzi zituen (K.a. 621 aldera), Solonen berrikuntza politiko eta soziala K.a. 594an (zorren ezeztapena, oinordetza-zuzenbide liberala, Laurehunen Kontseilua (bule), Prutaneion, Heliaia [Atenasko epaitegi herritarra]), eupatrideek auzitegietan zeukaten erabateko nagusitasunaren ezeztapena. Erreforma horiek berebiziko eragina izan zuten ekonomian eta kulturan, eta haietako batzuk hausteak herri-matxinada berriak ekarri zituen. Tiraniak (K.a. 560-510), behe-klaseetan oinarriturik, Solonen konstituzioa finkatu eta Atenasen inperioa hedatu zuen, Korinto eta Sirakusaren itsas nagusitasuna itzaliz, Delos eta Kalki hiriak menderatuz eta Kersoneso penintsula kolonizatuz. Kultura arloan eginiko aurrerapena askoz ere garrantzitsuagoa izan zen. Eraikuntza erraldoiak, Palatinaikos eta Dionisos jaiak eta tragediaren sorrera; Homeroren lehen argitalpena, poeta liriko nahiz filosofo handien egonaldi luzeak Atenasen; eskultura eta zeramikaren garapena. Tirania erori ondoan, joera demokratikoak nagusitu ziren, espartarrek prozesuan parte hartu bazuten ere. Ecclesiak (herri-biltzarra) agintean ezarritako Klisteneren erreformak tribu-egitura deuseztatu eta Atenasko demokrazia aldarrikatu zuen.
Mediar gerrak eta Atenasen inperialismoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Atenas hiriak Asia Txikiko hiri joniarrei (Miletoko Aristagorari) Dario I.a Persiako erregearren aurkako gerran (K.a. 498) lagundu zien. Lehen Mediar Gerraren hasiera zen. Darioren gudarosteei Maratoiko Guduan nagusitu ondoan amaitu zen Greziako gerra (K.a. 490). Temistoklesen gidaritzapean, atenastarrek indartu zuten itsas ontziteria, eta hiri nagusiaren eta Pireo portuaren artean murru handi bat eraiki zuten. Bigarren Mediar Gerrak (K.a. 480-479) kalte handiagoak eragin zizkien persiarrei, Xerxes I.ak une batez Atenas hartuagatik ere. Atenas, mundu heleniarreko hiri nagusia, Delos itsas konfederazioko buru bihurtu zen era berean (Eurimedoneko garaipena, K.a. 468, eta Kalliako bakea, K.a. 449). Atenasko inperialismoak ez zuen, ordea, une lasairik izan: aliatuen autonomia ukatuz eta arerioak etengabeko mehatxupean edukiz, gerra baizik ez baitzuen bizi luzaroan.
Periklesen mendea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hala eta guztiz ere, ekonomia-aurrerapenak eta Atenasko demokraziaren garapenak zibilizazio klasikoaren gune eta iturri bihurtu zuten Atenas. Aristides, Efialtes (K.a. 461) eta Perikles (K.a. 443-429) politikarien berrikuntzei esker, betiereko heldutasuna erdietsi zuen Atenasko demokraziak: bertute politikoetan oinarriturik, polis-a (hiria) hiritar guztien artean gobernatzen zen. Filosofian, sofisten eskola (Gorgias, Prodikos, Protagoras), Anaxagoras eta Sokratesen filosofia eta eskola platonikoa (Platon, Akademia, eta Diogenes Zinikoa, Timon misantropoa, Meton astronomoa) bertan garatu ziren. Letra-munduan, hantxe sortu ziren lehen historia (Herodoto, Tuzidides, Xenofonte) eta dramaturgia (Eskilo, Sofokles, Euripides, Kratino, Aristofanes, Menandro). Arte klasikoak garai hartan eman zituen bere obra osatuenak (Akropolia, Agora, Zeramika). Periklesen garaiko Atenas antzinatean nagusi ageri den Greziaren ispilu gardenena da. Ezin ahantzi da, hala ere, handitasun horren guztiaren oinarrian indarkeriaren poderioz eta esklabo-gizarte bat zela medio bermaturiko inperioa zegoela: Atikan bizi ziren 400.000 biztanleetatik, 200.000 esklaboek, 70.000 metekoek (atzerritarrek) eta emakumeek ez zuten inolako eskubide politikorik.
Peloponesoko gerra: Atenasen gainbehera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Atenasen inperialismoaren aurrean, Esparta izan zen bere independentziari gartsuen eutsi zion herria. Atenasek Kerkira (Korfu) hiriari Korintoren aurkako gerran lagundu ziola eta, korintoarrek Potidean emaniko erantzunak piztu zuen Peloponesoko gerra (K.a. 431). Gerraren lehen aldian atenastarrek eutsi ahal izan zioten inperioari, galera (Potidea eta Anfipolisko guduak) eta nahigabe guztiongatik ere (Atikako ebasketa, izurritea, K.a. 430, Periklesen heriotza). Mantineako gudua galdu ondoan (K.a. 418), atenastarrek porrot handia jasan zuten demagogoek (Altzibiades) Siziliara gidaturiko bidaldi batean (K.a. 415-413). Joniaren altxamenduaren ondoren (K.a. 412), estatu-kolpe batek Larehunen aholkularitza oligarkikoa ezarri zuen agintean (K.a. 411), nahiz demokrazia hurrengo urtean ezarri zen. Espartaren aurka, Atenasek itsasontziak galdu zituen Egospotamon (K.a. 404), eta kapitulazioa izenpetu zuen ondoren. Gerra-urte luzeen ondoan (Atenas, Esparta eta Korinto hirien artean nagusiki), itsas konfederazio berri baterako asmoek ez zuten buru onik izan (K.a. 377-357) eta, bitartean, Tebasek itzali zituen Atenasen nahiz Espartaren indar militarrak: amaiaren aurreko gaua zen.
Mazedoniaren eta Erromaren Aroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Filipo II.a Mazedoniakoak, Atenasen itsas inperioaren deuseztapenaz baliatuta, Olinto konkistatu (K.a. 348) eta Atenasi bakea ezarri eta gero (K.a. 346), indar aliatuak garaitu zituen Keroneako guduan (K.a. 338). Filipo jaun eta jabe zen Grezian. Alexandro Handia hil eta gero, berriz ere altxatu zen Atenas, baina Antipatroren gudarosteek menderatu zuten (Kranon, gerra lamiarra). Geroztik, diadokoen esku, Mazedoniako Erresumaren mende geratu zen. Politikan, gainbehera erabatekoa zen arren, Greziako zibilizazio gune nagusi iraun zuen Atenasek. Atenas, filosofoen (Aristoteles, Epikuro, Zenon) eta artisten (Protogene) hiria zena, Atikako elokuentziaren plaza bihurtu zen (Isokrates, Lisias, Demostenes, Likurgo). Erromatarrek hainbat mesede egin ondoan (K.a. 166), Sila enperadoreak konkistatu zuen Atenas K.a. 89 urtean. San Paulok bisitatu zuen K.o. 56 urtean. Atenasek ikasketa klasiko paganoen gune moduan iraun zuen V. mendera arte. 276. urtean, godoek suntsitu zuten hiria.
Dukerri latinoa. Atenas modernoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bizantziar Inperioaren barnean, Atenasek ez zuen garrantzi berezirik hartu. Latindarrek (mendebaldeko kristauek) eskuratua 1204. urtean (Laugarren Gurutzadan), dukerri franko bateko hiriburu bihurtu zen. Frankoen ostean kataluniarren esku egon zen. Turkiarren okupazioaren garaian (1456-1832), Atenasek ez zuen inolako garrantzirik izan otomandarren begi aurrean. Greziako Independentzia Gerran kalte handiak nozitu zituen (1827). 1834. urtean Greziako hiriburu egin zuten. 1973ko azaroaren 17an ikasleak erregimen militarraren aurka altxatu ziren hirian.
1985ean Europako kultura-hiriburua izan zen.
Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 Datu klimatikoak (Athens) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 12.5 | 13.5 | 15.7 | 20.2 | 26.0 | 31.1 | 33.5 | 33.2 | 29.2 | 23.3 | 18.1 | 14.1 | 22.5 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 8.9 | 9.5 | 11.2 | 14.9 | 20.0 | 24.7 | 27.2 | 27.0 | 23.3 | 18.4 | 14.0 | 10.5 | 17.4 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 5.2 | 5.4 | 6.7 | 9.6 | 13.9 | 18.2 | 20.8 | 20.7 | 17.3 | 13.4 | 9.8 | 6.8 | 12.3 |
| Euria (mm) | 56.9 | 46.7 | 40.7 | 30.8 | 22.7 | 10.6 | 5.8 | 6.0 | 13.9 | 52.6 | 58.3 | 69.1 | 414.1 |
| Euri egunak (≥ 1 mm) | 12.6 | 10.4 | 10.2 | 8.1 | 6.2 | 3.7 | 1.9 | 1.7 | 3.3 | 7.2 | 9.7 | 12.1 | 87.1 |
| Eguzki orduak | 130.2 | 139.2 | 182.9 | 231.0 | 291.4 | 336.0 | 362.7 | 341.0 | 276.0 | 207.7 | 153.0 | 127.1 | 2778.2 |
| Hezetasuna (%) | 74.5 | 72.2 | 68.8 | 61.7 | 53.9 | 46.1 | 43.1 | 45.3 | 53.7 | 66.1 | 74.3 | 76.1 | 60.8 |
| Iturria: [4] | |||||||||||||
Ondasun nabariak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Minumentuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Atenasko Akropolia, eta bertan Partenoia eta Erekteion tenpluak.
- Dionisoren antzokia (K.a. IV. m.)
- Asklepeion (K.a. V-IV. m.)
- Eumenen ataria (K.a. II. m.)
- Herodes Atticusen odeona (161)
- Agora, hiriko bizigune publiko garrantzitsuena, monumentu klasiko asko gorde zituena: Attaloren ataria (K.a. II. m.), Teseion (K.a. V. m.), Zeramika auzoa eta Akademiako lorategiak.
- Erromatarren garaiko agora
- Hadrianoren liburutegia (II. m.)
- Hadrianoren ataria (K.a. II. m.)
- Haize Dorrea (K.a. I. m.)
- Lisikratesen monumentua (K.a. IV. m.)
- Antioko IV.a Siriakoak Zeusi eginiko santutegia (K.a. II. m.)
- Eliza bizantziar bikainak, mosaiko ederrez hornituak.
Museoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Arkeologia Museo Nazionala (Mizenasko altxorra, eskultura arkaikoa eta klasikoa, zeramika, etab.)
- Bizantzio garaiko Museoa; Benaki Museoa (Bizantzio garaiko artea, arte koptoa, musulmana eta txinatarra: Greziako ohiturak)
- Museo Epigrafikoa
- Museo Historiko eta Etnologikoa
Kirolak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euroleaguean atenastar taldeak arrakastatsuenak izan dira 1988tik, 9 aldiz irabazita: Panathinaikos BC eta Olympiacos BC.
Bestelakoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Atenastar ezagunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Klasikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Elpinize (K.a. VI. mendea - K.a. V. mendea), aristokrata.
- Perikles (K.a. 495 - K.a. 429), politikaria.
- Altzibiades (K.a. 450 - K.a. 404), agintaria eta militarra.
- Andozides (K.a. 440 - K.a. 390), logografoa.
- Demostenes (K.a. 384 - K.a. 322), politikaria.
- Apolodoro Atenasekoa (K.a. 180 - K.a. 119), filosofoa eta idazlea.
- Agripina Zaharra (K.a. 14 - 33), erromatar enperatriza.
- Klemente Alexandriakoa (II. mendea - III. mendea), teologoa.
Garaikideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Konstantino I.a Greziakoa (1868 - 1923) greziar erregea.
- Alexandro Greziakoa (1893 - 1920), greziar erregea.
- Theo Angelopoulos (1935 - 2012), zinemagilea.
- Sofia Greziakoa (1938-), espainiar erregina.
- Konstantino II.a Greziakoa (1940-), greziar erregea.
- Gianis Varufakis (1961-), ekonomialaria eta politikaria.
- Alexis Tsipras (1974-), Greziako lehen ministroa.
Herri eta hiri senidetuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Atenas ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ a b Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ Euskaltzaindia. (2008-05-30). 154. araua: Europako eskualde historiko-politiko nagusiak. .
- ↑ Euskaltzaindia. (2006-1-27). Antzinateko hirien euskarazko izenak. .
- ↑ http://www.worldweather.org/063/c00177.htm World Meteorological Organization
- ↑ (Ingelesez) Yerevan Municipality Official Website. (Noiz kontsultatua: 2018-08-25).
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Atenasko Akademia
- Atenasko Dukerria
- Atenas-Eleftherios Venizelos aireportua
- Atenasko Eskola
- Atenasko metroa
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- (Ingelesez) (Hebreeraz) Atenasko Udalaren webgune ofiziala
