Bavaria

Bavaria ; Bayern
; Bandera	; Armarria
Administrazioa
Herrialdea	Alemania
Hiriburua	Munich
Land burua	Horst Seehofer (CSU)
ISO kodea	DE-BY
Bozak Bundesraten	6 (69tik)
Geografia
Koordenatuak	48°46′39″N 11°25′52″E / 48.7775°N 11.4311°E48°46′39″N 11°25′52″E / 48.7775°N 11.4311°E
Azalera	70.549 km²
Demografia
Biztanleria	12.930.751 biztanle
Dentsitatea	0.18 bizt/km²
Informazio gehigarria
	https://www.bayern.de/

Bavaria^[1] (alemanez: Bayern, ˈbaɪɐn ahoskatua), ofizialki Bavariako Estatu Askea (alemanez: Freistaat Bayern, ˈfʁaɪʃtaːt ˈbaɪɐn ahoskatua) Alemaniako hego-ekialdeko estatua da. Ezaugarri berezia du, "estatu askea" izanda. Hiriburua Munich da (1.314.551 biztanle) eta estatuak 12.464.997 biztanle ditu. Garrantzi historiko handia izan du Europan. Halaber, pertsona ospetsu ugari bertan jaio zein bizi izan dira.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Danubio ibaiak bitan banatzen du mendebaldetik ekialdera. Danubioaren hegoaldean, Alpeak daude eta bertan, Alemaniako gailurrik gorenak (Zugspitze, Hochwanner eta Watzmann, besteak beste). Hegoalderago, Iller, Lech, Isar eta Inn ibaiek zeharkaturiko ordoki suabiar-bavariarra zabaltzen da; haran eta aintzira ugari (Ammersee, Starnberg aintzira, Chiemsee) dago han.

Danubioaren iparraldean, Suabia-Frankoniako arroa dago, Main eta Danubioaren eskuinaldeko adarren artean. Frankoniako Jura mendiek zeharkatzen dute eskualde hori. Ekialdean, Bavariako oihana (Bayerischer Wald) Txekiar Errepublikarekiko mugan hedatzen da Bohemiako oihanean (Böhmerwald, txekieraz Cesky Les, 1.400 m).

Mugakideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artzaintzak eta nekazaritzak garrantzi handia hartu dute: esne aziendak Alpe eta ordokian, laboreek eta patatak Danubio ibarrean, mahastiek Main haranean. Petrolio findegiak daude Ingolstadt-en. Mekanika eta kimika industria, ehun langintza, janari industria (garagardoa)... Nurenberg, Munich, Aubsburgo eta Würzburg hirietara bildu dira batez ere. Turismoa garrantzitsua da: Alpeak (Garmisch-Partenkirchen, Berchtesgaden), Munichen hegoaldeko aintzirak, Bayreuth (Wagner-en operak).

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zeltak izan ziren lehen biztanleak; erromatarrak K. a. 15. urtean sartu ziren Bavarian. Danubioko haran zabalak eta Alpeetako haranek inbasioetarako bidea errazten zutela, V. eta VI. mendeetan, Bohemiatik etorritako herriek hartu zuten. Frankoen eskuetan egon ondoren, dukerri bihurtu (911) eta Saxoniaren, Frankoniaren eta Guelfoen etxeen mende geratu zen.

1180. urtean, Bavaria Palatinatuko Otton Wittelsbacheko kondearen palatinarraren gobernupean utzi zuten; 1218 arte bertako haren etxeak izan zuen agintea. Palatinatuaren barnean, lurraldeak Holanda eta Hainaut lurraldeetara zabaldu zituen Bavariako etxeak (Luis IV.a Bavariako enperadorea, 1314-1347). XVII. mendean, Maximiliano I.a Handia, Bavariako Duke eta Hauteslea (1573-1651) Liga Santuko buru bihurtu zen eta printze protestanteen aurka borrokatu zen Hogeita Hamar Urteko Gerran. Westfaliako Itunak (1648) lurraldea aitortu zion, Goi Palatinatua barne. Handik aurrera, Bavariako koroak Frantzia aldera jarri zituen begiak, eta itunak frantsesekin egin zituen. Frantziako gobernuak lagunduta, Maximilian Josef I.a Bavariako errege izendatu zuten 1805ean. Napoleonen erasoen garaian, hasieran alde egon bazen ere, azkenean frantsesen aurkako aliatuen bidea hartu zuen Bavariak eta Frantziarekiko aliantzak bukatu. Austriaren alde borrokatu zen Prusiaren aurkako gerran (1866) eta Prusiaren alde Frantziaren aurkakoan (1870). Versaillesko itunaren arabera (1870), Bavariako erreinua Alemaniako Inperioaren kide bihurtu zen, nolabaiteko autonomia gorde bazuen ere. Bavariako monarkiaren azkena 1918ko azaroaren 7an etorri zen (Weimar-ko Errepublika): land bihurtuta, eskubide gehienak galdu zituen. Nazismoa —Munichen sortu zen— aginpidera heldu orduko (III. Reicha, 1933), autonomi eskubide guztiak galdu zituen. Amerikarrek 1945ean hartua, Alemaniako Errepublika Federaleko hamar landetako bat bihurtu zen.

Banaketa administratiboa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bavariako eskualdeak: Frankonia Beherea (berdez), Frankonia Erdikoa (horiz), Frankonia Garaia (laranjaz), Palatinatu Garaia (arroxaz), Bavaria Beherea (marroiz), Bavaria Garaia (urdinez) eta Suabia (morez)

Eskualdeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bavaria Beherea: 1.196.178 biztanle; 10.330 km².
Frankonia Beherea: 1.344.629 biztanle; 8.531 km².
Frankonia Garaia: 1.106.541 biztanle; 7.231 km².
Frankonia Erdikoa: 1.708.972 biztanle; 7.245 km².
Palatinatu Garaia: 1.090.289 biztanle; 9.691 km².
Suabia: 1.786.166 biztanle; 9.992 km².
Bavaria Garaia: 4.211.118 biztanle; 17.530 km².

Hiri nagusiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Munich (Bavaria Garaia): 1.314.551 biztanle.
Nurenberg (Frankonia Erdikoa): 500.132 biztanle.
Augsburg (Suabia): 276.193 biztanle.
Würzburg (Frankonia Beherea) 133.188 biztanle.
Ratisbona (Palatinatu Garaia): 129.175 biztanle.
Ingolstadt (Bavaria Garaia): 120.575 biztanle.
Fürth (Frankonia Erdikoa): 113.076 biztanle.
Erlangen (Frankonia Erdikoa): 102.745 biztanle.

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Horst Seehofer gobernu burua

2008ko irailaren 28an izan ziren Baden-Württembergeko parlamenturako azken hauteskundeak. Bavariako Batasun Kristau eta Soziala (CSU) alderdi eskuindarrak erraz irabazi zuen; hala ere, 46 urteren ondoren, lehen aldiz gehiengo absolutua galdu zuen. Honako hauek izan ziren hauteskundeetako emaitzak:

Alderdia	Bozken ehunekoak	Diputatuak
Bavariako Batasun Kristau eta Soziala (CSU)	% 43'4	92
Alemaniako Alderdi Sozialdemokrata (SPD)	% 18'6	39
Freie Wähler (Hautesle askeak) (FW)	% 18'6	21
90 Aliantza/Berdeak	% 9'4	19
Alderdi Demokratiko Askea (FDP)	% 8'0	16
Ezkerra (Die Linke)	% 4'3	0
Gainontzeko alderdiak	% 6'1	0

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bavierako Irratiaren Orkestra Sinfonikoa

Bavariar ezagunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Albrecht Dürer (1471-1528), margolaria.
Hans Sachs (1494-1576), idazlea.
Georg Ohm (1789-1854), fisikaria.
Richard Wagner (1813-1883), musikagilea.
Levi Strauss (1829-1902), ehungilea.
Carl von Linde (1842-1934), ingeniaria.
Wilhelm Conrad Röntgen (1845-1923), fisikaria.
Rudolf Diesel (1858-1913), ingeniaria.
Max Planck (1858-1947), fisikaria.
Alois Alzheimer (1864-1915), sendagilea.
Richard Strauss (1864-1949), musikagilea.
Thomas Mann (1875-1955), idazlea.
Albert Einstein (1879-1955), fisikaria.
Bertolt Brecht (1898-1956), idazlea.
Joseph Ratzinger edo Benedikto XVI. (1927-), Aita Santua (2005-).
Franz Beckenbauer (1945-), futbolaria.
Lothar Matthäus (1961-), futbolaria.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.